|
2004
|
|
|
Baina bera ez zen lehena izan euskal hizkuntzaren geroaz kezkati gogoetak egin zituena. Nire ustez, katea luze bateko katebegi garrantzitsua
|
bai
agian. Euskal Herriko eta Europako historiaren gurpilean kokatzea litzateke nire asmoa.
|
|
|
Beraz, pentsa daiteke, J.A. Mogelen garaikoak ote zirela. Mogeldarrek,
|
bai
Bizentak eta Juan Josek antzeko bertso motak argitaratu zituzten 1814 eta 1823 urte tartean. Beraz giro bereko idazle batenak ditugu.
|
|
|
1789ko iraultzaren ondorioak ikusi ondoren, iraultza liberalaren mundu berriaren beldurpean, euskal nortasunari buruz gogoetak berrausnartu ziren eta tradizionalismoaren paradigmak indartu egin ziren edo indarberrituz, elizgizonen eraginez, azaleratu
|
bai
behintzat.
|
|
|
Azken bertsoek borrokalari berrientzat ikuspegi ideologiko garbia adierazten dute. Helburuak jartzen ditu eta etsaiak nortzuk diren ere
|
bai
. Aurreratzean beraz, foru legeak eta euskara ikuspegi teokratikoaren baitako atalak baino ez dira izango.
|
|
|
Barroeta Aldamar eta beste aipa genitzake. Hala ere, Foruen lege moldaketetan aipamenik ez da agiri hizkuntza arazoari buruz, baina
|
bai
ordea Batzar Nagusietako arautegietan eta administrazio publiko foraleko zerbitzaria izateko.
|
|
|
Euskarak hizkuntza bizia zen eta hainbat eremutan hizkuntza bakarra.
|
Bai
|
|
|
Bizkaitarrak edo «jeltzale» joerakoek, euskara bere ajenda politikoan sartu zuten. Baina sarritan, oraindik tokian tokiko soziologiari atxikiturik edo, euskararen alde
|
bai
baina gaztelania zen komunikazio hizkuntza nagusia.
|
|
|
Ez du horrek ukatzen Euskal Herria osoari begira molda daitekeen Sabinoren ikuspegia.
|
Bai
, ordea, zedarriztatzen eta antolatzen, abiapuntu nagusi izan baitzuen hark Bizkaian bizi zuena, gerogarrenean beste lurralde euskaldunetara zabaltzeko.
|
|
|
Bere ixate gustija, ezkiñi eutson, jakite, ogasun, lagun, eta baita bere bixitza be, Aberri gaxuari osasuna emotiarren. ¡ Sabin
|
bai
ixan zala bijotz onekua!
|
|
|
Aipa dezadan oraingoan, haren iritziko komunikabideak. Izan ere,
|
bai
berak zuzenean, bai bere jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak. Nabariena, beharbada, Euzkadi egunkaria eta bere Euskal Ata/ a, hainbat idazleren kabi eta agerleku.
|
|
|
Aipa dezadan oraingoan, haren iritziko komunikabideak. Izan ere, bai berak zuzenean,
|
bai
bere jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak. Nabariena, beharbada, Euzkadi egunkaria eta bere Euskal Ata/ a, hainbat idazleren kabi eta agerleku.
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz
|
bai
asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura.
|
|
|
Arazoa, eta benetan larria, euskal nazionalismoaren familia ideologikoan lerrokatzen diren euskaltzaleen lana akademikoa nahiz bestelakoa sistemaz deskalifikatzearena da. Badirudi horrelako salatzaileak hauek
|
bai
oso erudi to eta intelektualak inungo nazio eta estaturi atxikirik gabeko hiritar uniber tsalak direla, egungo izaki globalizatuak. Aranaren garaian, eta ondoren, ez al ziren alderdi politiko jakin batekoak izan lehen aipatu diren horiek guztiak?
|
|
|
Praktikan ez baitira sekula aurkitzen gene bateko bi tipo erabat desberdinak direnak arraza desberdinetan. Beraz, arestian aipatutako egileak ateratzen duen ondorioa da, desberdinak bagarela,
|
bai
, baina azalez bakarrik, gorputzaren kolorean, alegia:
|
|
|
Egia da,
|
bai
, XIX. mendeko beste zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat zuela, baina hori egitean Eu ropako joerak jaso besterik ez zuen egin. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
Horiek guztiek zerikusirik ez daukate Sabinoren arrazari buruzko ikuspe giarekin, eta, agian,
|
bai
gehiago hispanofobiarekin. Eta negatibotzat jo daite keen sabindar erreakzio honek ere badu bere nondikoa hau ere arrazonatua, jakina, funtsik gabeko konplexuengatik edo, azaltzen ez dena.
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera utzi eta, haren oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten bidetik joan daitezen, horiek,
|
bai
, hura ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren. Hori da EAJri luzatzen di on proposamena:
|
|
|
Ez gara horretaz luzatuko. Harenean, batez ere, hizkun tzarena ukituko dugu, baina honena ulertzeko beste puntu batzuk ere
|
bai
: arra zarena, zehazki.
|
|
|
«Ez gusti jak:
|
bai
dira euzkerea eztakijen euzkotar asko» (11).
|
|
|
Horrela gauzatzen da sabindar nazionalismoa hamarkada estu baino biziko ibilaldian. Mugimen dua ibiliz frogatzen baita, Sabino Aranak mugimendu nazionalista abian ja rriz frogatzen du badela euskal nazioa, ez egitez, bere estatua falta zaiolako, baina
|
bai
egitez eta borondatez, menpekoa izateari utzi eta burujabe izan na hi duelako.
|
|
|
Atal honetakoa bukatu aurretik, ohar pare bat egin beharrean gaude. Ba ta da Sabino Aranak etnia hitza ezagutu
|
bai
, baina behin edo beste bakarrik erabiltzen duela, eta orduan adjektibo eran. Eta erabiltzen duenean, ez zentzu juridikoan, fisikoan baizik erabiltzen du (30).
|
|
|
Ho rregatik, euskaltzeltasuna indartzen joan dadin, abertzaletasunari eragin behar zaio, hau gabe hura kamutsa baita. «Aberrija eztau gaizkatuko euzkereak;
|
bai
ta bakarrik abertzaletasunak» (35), zioen. Beste esaldi hau ere berea da:
|
|
|
tza, aldiz,
|
bai
.
|
|
|
Oraingoz aski bekigu iradokitzea Sabino Arana azken ur teetan, agian politika instituzionalean sartuta dabilelako eta euskal munduan murgilduago, euskararen kausari orokorrean diogu hau, hasieran baino ga rrantzi handiagoa ematen diola, nahiz eta alderdi hau ere zehaztu beharrekoa da, euskal naziotasunari buruzko ikuspegian jarrera aldaketarik edo eboluzio antzekorik ez dugun sumatzen. Euskaltzaleago izatea baliteke,
|
bai
, baina ez horregatik arrazari gutxiago atxikia.
|
|
|
Euskalerri edo eskualde ba kotxetik asiko da lana, lenago euren jabe izan ziran eta egunen baten barriro izateko ustea dau ken eskualde bakotxetik. Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza egin arte,
|
bai
literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan.
|
|
|
Euskalerri edo eskualde ba kotxetik asiko da lana, lenago euren jabe izan ziran eta egunen baten barriro izateko ustea dau ken eskualde bakotxetik. Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza egin arte, bai literaturan eta
|
bai
goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan.
|
|
|
«euskerología» hitzen ordaina izango litzateke (49). Elhuyar hiztegian, zeine tan «euskalaritza» ez baitator baina
|
bai
euskalari, hau baskologoren baliokide tzat hartzen da, euskaralogoarekin berdinduz. Eta baskoa, hiztegi berean, eus kaldunari deitzen zaio, adiera zabalean, Euskal Herriko biztanleari, eta hertsian, euskaraz dakienari.
|
|
|
ikerketa arloaren egoe raz> >, ASJU, XXXI, 1997, 363 orr. E/ huyar hiztegian ez dator hitz hau, baina
|
bai
< < euska lari> >, erdarazko < < vascólogo» itzuliz.
|
|
|
Pliegos Euskeraló gicos lanean (1892), errotzat hartutako 17 hizkitatik eratorritako hitzen azal pena ematen du, ari, argi, agi, adi, ali, eri, egi, eli, eta horrelakoena. Handik hiru urtera Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895) argitara tuko du, eta hemen,
|
bai
, bide berriak urratuko ditu. Bera baino lehen bi Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan.
|
|
|
Bego. Edota beste hitz batzuk, garagardo bezala, ez direla hiztegi ho rretan agertzen, baina
|
bai
Elhuyar Hiztegia n (81). Bego hau ere.
|
|
|
Tita, Satira, Salma, Kalista, Hipó/ ita, Dominica... Beste izen mordo bat ere
|
bai
, XVIII. eta XIX. mendeetako liburuetan ere, hala nola Moisa, Dositea, Anselma...
|
|
|
Hirugarrenik, irakasleengana hur bilduz, liburutxo hau egin, beraientzat egin duela esango die: «Bizkaitar ona ba zara, ta ez erdeltzailia,
|
bai
euzkeltzalia, abegi zabala emongo dautsozu in gurti (liburuxka) oneri: Bizkayaren aldez bakar bakarrik iratzi dau bere egi lliak eta argitaltzen dau Etxe edo bazkun Argitaldari onek. lrakatsi au egijoe zu umioi, eurok ikasita, erraz irakurri ta ulertu dagikiezantzat argitalduko diran euzkerazko iraztijak, asko ixango diranak.
|
|
|
Sabino idazle oparoa izan zela gauza jakina da. Euskaraz idatzi zuela ere
|
bai
. Baina zenbatek daki zein neurritan izan den euskal idazlea?
|
|
|
Berriz harekin has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta haren pre sondegian harekin elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat, zer loria!...
|
Bai
ospe eta indar berri aurki lezakeela katakunba berri horietan, hain gaitzetsia ta hain bizitorea den gure mintzaira maiteak» (152). Beraz, Euskal Pizkundearen hastapen hai etan Sabino bizkaitarrak mugaz haraindi ere izan zuen bere eragina, nahiz eta hango euskaltzale gehienak ez izan abertzaleak.
|
|
|
Hiru: era edo ara atzizkiari dagokionez, dio, Azkuek esanahi bat baino gehiago eman dizkiola, lau bederen
|
bai
; hori batetik, eta bes tetik, Aranaren defentsan euzk era hitz konposatua edo elkartua dela frogatze ko, baieztatuko du era hitzak, ele tik datorrenez gero, berez duela esanahia, ez baita bere esanahia ez duen hitz osatzailerik. Eta nola era hitza ele tik da torrela frogatu ezinik ez dagoen metatesi fenomenoaren bidez, zeinaren arabe ra euskaraz sarritan gertatzen baita l hizkia r bihurtzea, zuzena logikoa da, horri lege etimologikoa aplikatuz, era (ele) kasu honetan hizkuntza dela on dorioztatzea.
|
|
|
Kalean zegoen kezka hori bere eginda, euskalaritzan itzal handikoa zen Sebero Altubek, gai ho rren inguruan hitzaldi sonatu bat eman zuen 1933an, Eusko Ikaskuntzak an tolatutako Udako Ikastaroetan. Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere
|
bai
(222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori.
|
|
|
Asmo orren bidez euskaldun geientsuenen biotz gogoak beste lakotu zitun Arana Goiri k, Onek piztu zuen argi berriaren izpietara, Euzka di euskotar egin zuten Irakaslearen ikasle purrukatuak» (246). Aldizkari hau izango da, jeltzaleen artean bederen
|
bai
, Arana Goiri euskaltzalea baino ha rago joango direnak, errebindikatzean euskararik gabe ez dela Euskal Herri rik, euskararik gabeko euskal kultura ez dela benetakoa eta, azkenik, Euskal Herria euskarak salbatuko duela. Honetaz beste nonbait ari baikara (247), esa na bego horretantxe.
|
|
|
Harenean aldaketa nabarmena EAJko kide bihurtzean ematen da, 1909an Bizkaitarra astekariko euskal sailaren ardura eta 1913an Euzkadi egunkariarena hartzen duenean, hain zuzen, bigarren arotzat jo daitekeen honetan hasten baita sabindar eredura hurbiltzen, batez ere, foneti ka eta ortografian, tarteka neologismo batzuk ere sartzen dituelarik (lbid., 138.or.). Garbizalea ba da,
|
bai
, baina neurri dosifikatuan. Horregatik aupatuko du hainbeste Sebero Altubek.
|
|
|
Noski, haren nortasunari mirespena zioten, eta, aldi berean, zehazki eus kal ortografiaren arazoan beldurra ere
|
bai
, haren iritziak, bere esanekoen la guntzarekin, erabakien balantzari alde hatera eragin baitziezaiokeen. Hemen dik etorriko dira beste taldekoen erreserbak eta kontraerasoak.
|
|
|
Baina berak, beti hala jokatu zuen ala ez alde batera utzita, esparru zientifikoan arrazoiaren autoritatea besterik ez zuen onartzen» (255). Bestalde, Aranari berari irakurria diogu, bi lekutan be deren
|
bai
, oso alferra zela irakurtzeko. Gutxi irakurtzeak bere desabantaila handiak ditu, batez ere, ikerketa mailan, beste iturrriak ere ezagutu beharreko ak izaten baitira aurrera egin ahal izateko.
|
|
|
Batzuen ustez, idazle zahar asko irakurri zituen. Bizkaikoak seguru as ka
|
bai
, hala nola Astarloa, Zabala, Kapanaga, Añibarro, Fray Bartolomé, El gezabal, Uriarte (256), eta, bereziki, Mogelen Peru Abarka, oso zehatz (257); Hemaniko Agustín Kardaberaz ere bai. Bonaparte, Van Eys, Intxauspe eta, ai patzen dituen arren, ez bide zituen irakurri Iparraldeko klasikoak, ez Etxepa re, ez Leizarraga, ez Azular.
|
|
|
Batzuen ustez, idazle zahar asko irakurri zituen. Bizkaikoak seguru as ka bai, hala nola Astarloa, Zabala, Kapanaga, Añibarro, Fray Bartolomé, El gezabal, Uriarte (256), eta, bereziki, Mogelen Peru Abarka, oso zehatz (257); Hemaniko Agustín Kardaberaz ere
|
bai
. Bonaparte, Van Eys, Intxauspe eta, ai patzen dituen arren, ez bide zituen irakurri Iparraldeko klasikoak, ez Etxepa re, ez Leizarraga, ez Azular.
|
|
|
Zoritxarrez hogeitamabi urte itxaron izan behar izan zuen hizkuntzaren Akademiak sortzeko, hori
|
bai
, Sabinok iragarri bezala, lau diputazioen babes pean. Historiaren Akademiarik ez zen eta, ez da sortu, ez Artiñanok nahi zu en Akademia bikoitzarekin ez bestela.
|
|
|
Gaur egunerako ez litzateke asko, baina XIX. menderako
|
bai
ordea. Nork eta non eskatu zion euskal erakunde publiko batí horrelako zerbait ga rai hartan?
|
|
|
Nocedal XIX. mendeko politiko integrista famatuaren aurkako zenbait iritzitan agertzen ditu Elizaren erakundetze politikoaren kontrako iritzi interesgarriak. Gaurko gaia ez da, baina
|
bai
gaurkotasuna duena, aste honetako adierazpen batekin. Zioen
|