|
2010
|
|
|
712 urteetan Ebro ibaira iritsiak ziren arabiarrak eta 718an, kontrolpean
|
zuten
Iruñetik saioak egin zituzten Akitania eta Galia menperatzeko. Hain zuzen, Iruñean barna iragan zen, 732 urtean Poitiers hirian frankoek garaitu zuten armada arabiarra.
|
|
|
1525ean errege legezkoarekiko leial ziren batzuek ihes egin
|
zuten
Iruñeko espetxetik. Haien bila Pedro de Balanza batxilerra atera zen soldado talde baten buru Aezkoa, Zaraitzu eta Erronkari ibarretara, muga berria aldera alegia, bidenabar okupazio armadari oraindik aldizka aurre egiten zioten taldeen kontra aritzeko.
|
|
|
Maria erre egin
|
zuten
Iruñean, 1575eko urrian.
|
|
2015
|
|
|
Handik bi urtera polizia hura epaitu
|
zuten
Iruñean berean. Bidezko defentsan tiro egin zuela deklaratu zuen, gaztea bere ihesean zenbait aldiz biratu zela poliziari su egiteko imintzioa eginez.
|
|
|
" Jeneralari erran nion Udalak eskainiko ziola teila bat bederen, oroigarri. Gobernadore militarrek denbora laburra egiten
|
zuten
Iruñean, eta ni erotzen nintzen, ordetze bakoitzarekin, berriz haste. Deliberatu egin zen Francorengana joatea.
|
|
|
Diputazioaren lehen hilabeteek kointziditu egin
|
zuten
Iruñeko Udaleko krisi unerik handienetarikoarekin, gobernadore zibilak Jose Jabier Viñes alkatea kargugabetu baitzuen maiatzaren 30ean, permisibitate handiegia erakutsi omen baitzuen zinegotzi sozialekin. Ordeztu zuena, Jose Arregi, Erregimenaren aldeko leialtasun ezin hautsizko agentea zen, Lurralde Audientziako abokatu eta Nafarroako Unibertsitateko Zuzenbide Zibileko irakasle.
|
|
|
Amnistiaren aldeko eskakizuna, etengabea Trantsizioa hasiz geroztik, bizkortu zen biziki maiatzaren 8 eta 15 artean," amnistiaren aldeko borroka astea" delakoaren barnean, greba orokorrera deitu baitzen lau herrialdeetan. 14ean larunbatarekin, ordena publikoko indarrek hartu
|
zuten
Iruñea. Udalak adostu zuen Polizia Armatuaren aktuazioa gaitzestea, bezperan erail baitzuten Jose Luis Cano eta beste zauritu anitz eragin.
|
|
|
Jeneralari erran nion Udalak eskainiko ziola teila bat bederen, oroigarri. Gobernadore militarrek denbora laburra egiten
|
zuten
Iruñean, eta ni erotzen nintzen, ordetze bakoitzarekin, berriz haste. Deliberatu egin zen Francorengana joatea.
|
|
|
pentsamendua nagusitzen zen. Nafarroako Kutxako langileen soldatak zertxobait hobeak izaki, pentsatzen
|
zuten
Iruñeko Kutxakoak aterako zirela irabazten. Azkenean, ez zuten kexatzeko arrazoirik izan.
|
|
2016
|
|
|
Fraide erredentoristek ere misio apostolikoetarako 32 orrialdeko Aita erredentoristen misio santuaren oroipena atera
|
zuten
Iruñeko Nikolas Marzelinoren moldiztegian 1903.ean, eta Iruñeko apezpikutegiak berriz, 70 orrialdeko Eliza kantak euskal erriko elizetarako oso egokiak atera zuen Iruñeko N. Aranbururen baitan 1904.ean; lan horretako kanta gehienak Pedro M. Urruzunok ondu zituen, ezpada hasierako San Frantzisko Xabierren kantata" En el eco de mis montes...", Fiteroko Pelaireak egina eta Polikarpo Ira...
|
|
2017
|
|
|
Duffour berba lapiko hori ez ote zen behingoan isilduko, pentsatzen zuen Andres Martinek. Aurreko gauean Badostaingo elizatik indarrez eta kateaturik eraman
|
zuten
Iruñeko zitadelara. Gaua ziega heze batean izoztuta pasa ondoren ondo etorri zitzaion pattar hura.
|
|
|
Irailaren 25eko gau hartan Espozi handinahiak eragindako zoramenak eta soldaduei ardoak ekarritako mozkorrak zapuztu
|
zuten
Iruñea askatzea.
|
|
2018
|
|
|
Elkarteak eginikoen artean, aipatu beharrekoak dira antolatutako ekimen literarioak. 1934an, Nafar Ateneoarekin batera, euskal hizkuntza eta literaturaren ikastaroa antolatu
|
zuten
Iruñean, Jose Agerreren eskutik. Alabaina, sariketen oihartzuna handiagoa izan zen.
|
|
|
Sola eta Jamilla zetaginak ziren 1344an, Estherrek lastairetarako artilearekin eta lumekin lan egiten zuen, Reyna larru ontzailea zen eta Dueña Encave, senar Azac Encave zilargina hil ondoren, 1350 urtetik aurrera, negozioen mundu erabat maskulinoan sartu zen eta, emakumeei debekatutako esparru profesionala izan arren, halako izen ona lortuko zuen mailegu emailea izatera iritsi zen. 1350ean hark eta bere seme Jucek gatazka larri bat bizi izan
|
zuten
Iruñeko auzo judutarrarekin zerga handiak ordaintzeko agindu zietenean. Dueña ez zen salaketa jartzearekin konformatu, eta Karlos II.a erregearen bitartekaritza lana eskatu zuen, laguntza lortu ezean erresumatik alde egingo zuelako mehatxua egin zion.
|
|
|
Historiarako beste komentu garrantzitsuenetako bat izan zen Beata Domingotarrena, moja sekular gutxi batzuen etxe xume bat zen jatorrian, Kondestablearen jauregiaren parean, 1597an bost serorek osatutako komunitate txiki gisa aipatzen baita. 1612an hiriko familia aberatsenen alabei eskolak ematen zizkien komunitate horrek, eta 1662an, heziketa jasotzeaz gain, harpa jotzen
|
zuten
Iruñeko Katedralean. 1583an, Beatriz Beaumont Navarra andre irundarrak(), Nafarroako historian garrantzi handienetakoa izan duen Beaumontar leinukoa bera, Iruñeko Karmeldar Oinutsen monasterioa fundatu zuen Leonor de Ayanz() iruindar emakume noble batekin batean, kalkuluen arabera 50.000 dukaten jabe baitzen.
|
|
|
San Bizente Pauleko Karitatearen Alabak ziren tornuan abandonatutako haurtxoak eta baliabiderik gabeko emakume haurdunak biltzen zituztenak. Zentroan hazten ziren gazte horietatik askok eta askok neskame eta inude jardun
|
zuten
Iruñeko etxe aberatsenetan: 1944an lur jo zuen sarrera Jauregiko aldapan zuen eraikinak, eta agerian geratu zen Aldapa kalea.
|
|
|
Iruñeko Udalak Ikasketak eta Ikastetxeak Batzordea sortu zuen, eta 1782an deialdi bat egin zuen etorkizuneko maistren lanpostuak betetzeko. Sei izan ziren hautagaiak, baina, Jose Gaztambidek" Las Beatas o Dominicas de la enseñanza de Pamplona" artikuluan adierazten duenaren arabera, haietako bakar batek ez zuen XVII. mende hasieraz geroztik hiriko familia aberatsenetako neskentzako ikastetxe pribatua izan
|
zuten
Iruñeko Santa Katalinako Beata Domingotarrek prestatutako azterketa gainditu. Udalak proposatu zuen neskentzako lehenengo ikastetxe publikoa Beata Domingotar horiei berei enkargatzea; komentua Larruginen kalean zuten, gaur egungo Jarauta kalean, eta horretarako urtean 400 peso ordainduko zizkion ikastetxeari.
|
|
|
20 urtekoa, eskuko hatz bat moztuta zeukan. Aurreko egunean hil
|
zuten
Iruñean eta gorpua ezkutatzeko ahaleginean Erroibarko mendietara eraman zuten. Bat batean, izen abizenak:
|
|
|
2016ko uztailaren 2an, El Drogasen Egun bat, besterik ez lelopeko kontzertuan, beste Iruñea batean geundela konturatu ginen, 1982ko Txantreako Rastroan Barricada taldeko gaztetxo haiek irudikatu ezin
|
zuten
Iruñean.
|
|
|
Berriki Monteanok (2017) ere erakutsi du XVI. mendeko Nafarroan justizia sistemako langileen zati handi batek, abokatu, notario edo eskribauek kasu, euskara ongi menperatu behar zuela eta lanerako ezinbesteko tresna zutela. Gainera, derrigorrezko
|
zuten
Iruñean bizitzea. Ondorioz, justiziaren munduko elite horiek zerabilten hizkera prestigiodun bat garatu bide zela iradoki du Monteanok, baina zein ezaugarri zehatz zituen zehaztea ere gehiegi esatea litzateke.
|
|
|
testu gutxi izateak, hainbat tokitan lekukotasunik ez egoteak, testu batetik beste batera dagoen tarte kronologikoa luzea izateak eta abarrek zaildu egiten dute tokian tokiko hizkeren errealitate aldakorraz jabetzea, eta egiten ditugun baieztapenak nahi baino orokorragoak izaten dira: Iruñeko euskaraz ari garela, Joan Amenduzen eresia (1564) hiriburuko lekukotasun fidagarritzat jotzen badugu, alegia, XVI. mendeko Iruñeko euskara ongi islatzen duela onartzen badugu, 232 testuak balio dezake Nafarroa Garaian erabiltzen ziren ezaugarri eta aldaera batzuen berri izateko; baina, ez dugu jakiterik ezaugarri eta aldaera horiek zer nolako indarra
|
zuten
Iruñean bertan edo noraino iristen ziren sasoi hartan Iruñetik kanpo, eta, gainera, beste garai bateko antzeko beste testurik agertzen ez den bitartean, dugu ezaugarri horiek Iruñean denboran zehar izan duten bilakabidea konparazioz aztertu.
|
|
|
Aldi berean, Iruñea izanen da baskoi" hezigabe" eta" basatien" kontra bisigodoek maiz antolatzen zituzten erasoaldien operaziogune nagusia. Menperatzea lortzen ez zutenez, errege godoek askotan igo behar izan
|
zuten
Iruñera baskoien aurka egiteko.
|
|
|
Nobleziak, kleroak eta nekazariek osatzen
|
zuten
Iruñeko erresumaren gizartea (Martin Duque eta Ramirez Vaquero, 1992, 365). Lurraren jabegoa nobleen eta elizaren eskuetan zegoen; gerra ekintzetan ari ziren batzuk, kultuari lotutako zereginetan, besteak.
|
|
|
Badago zabalgune honetan artearekin eta kulturarekin harreman berezia duen etxadi bat. Gaur egun Baluarte dagoen lur-zoru berean 1971 urtean Zinerama ikuskizuna ekarri
|
zuten
Iruñera. Hiru kamera ezberdinek grabatutako irudia pantaila kurbatu bakar batean proiektatzen zen abangoardiako sistema esperimental hau.
|
|
|
Gotzaindegiaren teokrazia amaitzear zegoen, bere boterea gero eta ahulagoa baitzen. Nafarroako errege erreginek gero eta interes handiagoa
|
zuten
Iruñea menperatzeko, garrantzi ekonomiko eta demografiko berezia hartua baitzuen azken hamarkadetan. Herritarrek jada ez zuten gotzaina onartzen, ez zituzten zergak ordaintzen, eta eskumikuei muzin egiten zieten.
|
|
|
inguruetan sarraskiak egin zituzten, Tiebaseko gaztelua sutan jarri zuten eta arpilatzeak izan ziren Nafarroako hainbat herritan. Gerra egoerak eta zailtasun ekonomikoek eragina izan
|
zuten
Iruñeko bizilagunengan, eta janari eskasiak, gehiegizko salneurriak, eta eskribauek, atezainek eta komisarioek eskatutako gehiegizko eskubide eta soldatek egoneza sortu zuten, eta matxinada eragin zuten 1386an. Karlos II.ak bortizki moztu zuen.
|
|
|
Iruñeko Erregistro Zibiletik ateratako datu administratiboek jada bere garaian eman
|
zuten
Iruñean eraildako pertsona kopurua kalkulatzeko aukera. Nafarroako Justizia Epaitegi Gorenaren Agiritegian egun Nafarroako Agiritegi Nagusiagaiarekin zerikusia duen dokumentu funtsa kontsultatuta errepresaliatu horietako askoren inskripzio berantiarrarekin, egiaztatu egin dira, eta aldi berean argitu, errepresaliatu horiei buruzko datu askoren inguruko zirkunstantzia xeheak, eta beraz, ezin eztabaidatuzko egiazkotasun maila handia eman dakioke aztergai dugun gaiari.
|
|
|
1571n, harresiak berritu ez ezik, gotorlekua, alegia ziudadela berria, eraikitzeko agindua eman zuen Felipe II.ak, Anbereskoaren modura (Echarri, 2000). Ondorioz, Europako leku menperaezinenetakotzat jo
|
zuten
Iruñea (Martinena, 1987). Baluarte, harresi, lubanarro, lubeta eta harresi gehiago eraiki ziren Aro Moderno guztian zehar, eta Nafarroak eta Iruñeak ordaintzeko ahalegin izugarria egin behar izan zuten (Idoate, 1981; Martinena, 2010, 11; Jimeno Aranguren, 2011, 535).
|
|
|
Herrietatik etortzen ziren neska asko neskame aritzen ziren, eta hiriburuan talde handi bat osatzen zuten. Merkatariek, gehienak Nafarroa Beheretik etorriak, Gaztela eta Frantziaren arteko lotura egiten
|
zuten
Iruñean, Nafarroako aduana sistema berezia aprobetxatuz (Azcona Guerra, 1996).
|
|
|
Jesusen Lagundia 1767an kanporatu arte, 900 ikasle zituen eskolak (Vergara Ciordia, 2001, 2011; Jimeno Jurio, 2012; Jimeno Aranguren, 2017). 1630ean domingotarrek Unibertsitatea ireki
|
zuten
Iruñean. Karlos III. ak 1781ean itxi zuen arte, nola edo ala iraun zuen beste hainbat unibertsitate txikirekin batera.
|
|
|
Hala ere, lorpen handiena higieneari loturik etorri zen, hainbat zerbitzu eta erosotasun ezarri zirenean. Fatxada gisuztatuek, urak hartzeko hoditeriek, estolderiak (1774), kale harzolatuek, Subitzako uraren ekarpenak, Paretek diseinatutako iturriek edo argi publikoek (1790) hiri moderno eta eroso bihurtu
|
zuten
Iruñea (Garcia Esteban, 1987; Jimeno Jurio, 2007, 159).
|
|
|
Bi partidu hauek oso oinarri sozial ahula
|
zuten
Iruñean. Ez zen bakarrik Iruñeko kontua, alderdiak, azken finean, alderdiak baino, politikarien elkarteak baitziren.
|
|
|
Sostengu horren beste arrazoia, zalantzarik gabe, diskurtso karlistak zeukan tonu populista eta langileriaren goraipamena da. Defentsa horrek ordena sozialaren defentsa sutsuarekin bat egiten zuen beti, eta horretan ere bat egin
|
zuten
Iruñeko indar eskuindarrek, alde batetik langileentzako elkarte katolikoak sortuz, eta bestetik sindikalismo ezkertiarraren kontrako ekimenetan.
|
|
|
Ekimen jendetsu honi beste batzuk gehitu zitzaizkion, esaterako sinadura bilketa bat edota Madrildik zetozen diputatuei eginiko harrera, eta azkenean, 1894ko martxoan, Gamazok dimisioa aurkeztu eta bere planak bazterturik gelditu ziren. Garaipen gisa hartu zen orduan ministroaren dimisioa, eta garaipen horren barruan ulertu behar dugu 1903an altxatu
|
zuten
Iruñeko Foruen aldeko monumentua.
|
|
|
70. hamarraldiaren erdialdera eraiki
|
zuten
Iruñeko Mendebaldeko saihesbidea, trafiko handia hartzen duena eta urteen joanean hiriko espazioan txertatuta geratu dena.
|
|
|
Hirurogeita hamarreko hamarraldiaren amaieran, aurreneko udal demokratikoaren eta herritarren mugimendu indartsuaren bultzadarekin, Hiria Antolatzeko Plan baten premia planteatu zen. 1979 urtean Plan hori erredaktatzeko erabakia hartu zuten, eta lau urte geroago, 1984an, onartu
|
zuten
Iruñeko Hiri Antolamendurako Plan Orokorra, aurreko alditik() jasotako desorekak ekimen pribatuak gehiegizko protagonismoa izan baitzuen aldi horretanzuzentzeko ahaleginak egin zituena. Honako hauek dira aipagarri aurreko garaiko desoreken artean:
|
|
|
Uztailaren 9an, gizon bat hil zen Santurtzin Guardia Zibilak tirokatuta, eta gau horretan 2.000 lagun bildu ziren Iruñean manifestazio batean. Bi egun geroago amnistiaren aldeko mobilizazioan, 10.000 lagun inguruk parte hartu
|
zuten
Iruñeko kaleetan, eta Polizia Armatua euren aurka oldartu zen Mola plazan (orain Merindadeen plaza). Gutxigatik, 1978ko Sanferminak ez ziren bi urtez aurreratu, orduan ere berunezko balak erabili omen zituztelako.
|
|
|
Sanfermin haietan tragedia gertatu ez bazen ere, Trantsizio sakratuaren prezioa ordaindu
|
zuten
Iruñeko herritarrek, hainbat aldiz eta era ezberdinetan. Amnistia politikoaren aldeko mobilizazioak odolez tindatu ziren 1977ko maiatzaren 13an:
|
|
|
Iruñean ireki nahi zuten ikastolarako andereño bat bilatzea zen bilera haren helburua. Irailaren 19an Moraiz anderea eta Itziar Orbea agertu ziren Iruñean; azkeneko hori izendatu
|
zuten
Iruñeko ikastolarako andereño.
|
|
|
Nafarroa Garaiko diputatuek Euskal Herri penintsularreko lau herrialdeak erakunde berean batzea proposatu zuten 1866an. Araba, Bizkai eta Gipuzkoa Burgosko auzitegiaren administraziopean zeuden; nafarrek proposatu
|
zuten
Iruñeko auzitegiaren eskumenera iragan zitezen, beti aipatuz" haurrideak", mendebaldeko hiru herrialdeez ari zirenean.245 Arabak eta Gipuzkoak kezka zeukaten Burgosko auzitegiak ez ote zuen hori eraso gisa ikusiko. Bizkaiari ez zitzaion interesatzen Nafarroa Garaiarekin zerbait egitea.
|
|
|
Nafarroa Garaiko espainiar errepublikanoek eta sozialistek, karlistek eta euskal abertzaleek bat egin zuten Euskal Herri penintsularreko lau herrialdeek estatutu bakarra osatzearen alde. Nafarroa Garaiko udalek bozketa batera deitu
|
zuten
Iruñean, 1931ko agorrilaren 10ean, jakiteko zein estatuturen alde zeuden. Ia denek(% 90) lau herrialdeak batzen zituen estatutuaren alde egin zuten.293
|
|
|
Gaur egungo Euskal Herri kontinentalean, berriz, euskarak segitu zuen nagusi izaten. Hango herritarrek harreman estua izan
|
zuten
Iruñeko erresumako herritarrekin. Harreman hurbil hura zela medio, Iruñeko erresumaren lehentasuna ez zen Vasconia kontinentala bere erreinura gehitzea, baitzeukan beste arrangurarik Penintsulan bertan, eta mehatxurik ez zetorrelako iparraldetik, bertako baskoiak aliatuak izanik.
|
|
|
12 000 oinezko, 2500 zaldun, 1500 lantzari, eta artilleria tresneria, denak Fadrique Alvarez Albako Dukearen buruzagitzapean. Zeremonia arranditsua egin
|
zuten
Iruñea konkistatuan.
|
|
|
Garcia Larratxe motorista ofizial batekin Donostiara igorri
|
zuten
Iruñean gertatzen zenaz ohartarazteko. Agindu honek salbatu zuen.
|
|
2020
|
|
|
Bahituaren eskuizkribuak aztertzeko, beharrezkoa zen lehenagoko beste batzuekin erkaketa egitea. Eskuz eginiko azterketaren baten bila jo
|
zuten
Iruñeko unibertsitatera; ez zegoen deus. Barrosek bi kaiertxo eman zizkien, non emazteak bileraren baten ohar solteren bat hartua baitzuen.
|