|
2005
|
|
|
Alabainan euskal letretako mezenas hain ezagutua Académie des Sciences eko president edo buru izendatua izana da eta karia horretara omenaldi bat eskaintzen zaio. Hain zuzen, mintzaldiei ihardesteko xutitu zen Antoine dAbbadie eta amaitu
|
zuen
bere eskerrezko mintzaldia aldarrikatuz: Zazpiak bat!
|
|
|
Egon ziren beste asmoak ere, adibidez, Pi i Margall politikari eta historialariak ida tzita. 1877an argitaratu
|
zuen
bere liburu ezagunean, hara zer idatzi zuen: En España la cuestión de los vascos es mucho más grave que en Francia(...) Vencidos, se trata actualmente no de arrancarles sus fueros, pero sí de quitarles la exención del servicio militar y de los tributos.
|
|
|
Baina argitara eman zituen 219 liburu eta lanetatik 68 euskaraz idatziak edo euskarari buruzkoak badira ere (%31, 05), italierari buruzkoak 50 dira (%22, 83), datu honek adierazten digularik hizkuntzalaritzan eta dialektologian bigarren ikerketa alorra izan zuela; ahantzi ezina da hobeki ezagutzen zuen hizkuntza zela italiera, ia bizitzaren lehen erdian hitz egin zuena. Beste bizitzaren bigarren erdian lngalaterran bizi izan zelarik, ingelesa
|
zuen
bere lanetan ikergai eta 43 argitalpen eskaini zizkion hizkuntza honi (%19, 63).
|
|
|
Bleschamp. Napoleon Bonapartek Waterlooko gudua galdu zuenean 1815eko ekainaren 18an, Borbondarren eskuetan utzi zuen Frantziako erreinua ekainaren 22an eta Luciano aitak aske ikusi
|
zuen
bere burua Italiara itzultzeko. Vienako Biltzarrean Pio VII.ak lortu zuenean Elizako lurraldeak eskuratzea, beraien barruan zegoen Musignano herrira etorri zen familiarekin Caninoko Printzea.
|
|
|
devoted to comparative philology. Hizkuntzalaritzan egin zituen lanak laburbiltzeko konparatibista gisa ikusi
|
zuen
bere burua. Lexikologia, gramatika (bereziki aditza) eta fonología izan ziren dialektologia ikerketetan erabili zituen oinarriak.
|
|
2019
|
|
|
Aditza zaila izateak ez zuen hizkuntzaren beraren balioaz ezer adierazi nahi Salamancako Unibertsitateko errektorearen ustez (Zipitria 1953; Tovar 1953; Abásolo, López de Munain & Urbe 2004). A. Tovarri lehen azalpenak L. Michelenak eman zizkion, BRSVAPen erredakzioko arduradun gisa.941 Euskaltzainburuordeak, halaber, esplikazio bat ematera behartuta ikusi
|
zuen
bere burua: " El ataque de que fue Vd. objeto me pareció inf [u] ndado e incorrecto, aun cuando la incorrección, tengo por seguro, fue involuntaria". 942
|
|
|
JCVren egitekoa, beraz, Bizkaiko kultura jaso, landu eta zabaltzea zen, baina soilik espainolismoaren isla zen neurrian. Horretarako, instituzio koordinatzailetzat jotzen
|
zuen
bere burua:
|
|
|
Bestalde, diktaduraren politika linguistikoaren aurkako salaketak indargabetu nahi ziren operazio kosmetiko batekin. Euskaltzaindiaren jarduera baimentzen zuen erregimenak herri hizkuntzen babesle gisa aurkeztu nahi
|
zuen
bere burua, maila publikoan eta ofizialean bestelako erabakirik hartu behar gabe. Akademiaren berpiztea baimentzeaz den bezainbatean, argi dago J. M. Areilza JCVren batzorde iraunkorreko burua izan zela sustatzaile nagusia.
|
|
|
Bizkaiko agintari frankista gorena Akademia presionatzen ari zen F. Krutwig egotzi zezaten, baina batzarrak euskaltzainaren hitzaldia gaitzetsi arren, ez omen zuen onartu gobernadore zibilaren interbentzionismoa. Hain zuzen, N. Oleagaren batzar zirriborroan ez agertu arren, L. Michelenak gero adierazi
|
zuen
bera batzarrean izan zela eta Alderdik emandako informazioa konfirmatu zuen, agian bera (edo M. Lecuona) izan zelako agerkariaren iturria:
|
|
|
Guztiek euskaltzainburutzat hartzen zuten, baina formalki buruorde izaten jarraitu zuen, behin behinekotasun kronikoaren erakusgarri, 1957ko ekainean euskaltzainburu izatea onartu zuen arte.1186 I. M. Echaidek ez
|
zuen
bere buruarentzat R. M. Azkuek bizitza akademikoan izandako aginte mailaren parekorik hartu nahi izan.
|
|
|
I. M. Echaide, A. Irigaray, J. Gorostiaga, M. Lecuona eta N. Oleaga. L. Villasantek ezin etorria adierazi zuen, Arantzazuko santutegiko irakasleen bilera zuelako.1080 L. Dassancek ere telegrama bidali
|
zuen
bere burua desenkusatzeko.1081 Euskaltzainburuordeak adierazi zuen Euskera agerkariaren zenbaki berriaren argitalpena ia bukatuta zegoela. N. Oleagak, B. Bureba Prensa y Propaganda ren Bizkaiko delegatuarekin hitz egin ondoren, baimena laster lortuko zutela uste zuen (Euskaltzaindia 1982:
|
|
|
Batzarrak berriz ere N. Oleagaren esku utzi zuen hori bideratzea. Baimenik lortu gabe, Euskera zenbaki berriko aleak banatzen hasi ziren argitaletxetik.1099 A. Ibinagabetiak, adibidez, azaroan bertan jaso
|
zuen
bere alea Parisko erbestean.1100 Hori oso arriskutsua zen. Buruordeak agerkaria 15 pezetako prezioan saldu nahi zuen eta harremanetan zegoen Donostiako liburu dendekin gordailua eta propaganda bideratzeko.1101 Tolosako Editorial Muguerza k, 48 orrialdeko Euskera agerkariaren 500 alegatik, 3.200 pezetako faktura egin zion Akademiari abenduaren 10ean.1102
|
|
|
1144 ABA EUS: P. Múgicaren gutuna G. Maidagani, Era berean, Loiolako santutegiko irakasleak ukatu egin behar izan
|
zuen
bere hiztegi handia amaitzear zegoenik, zurrumurruek kontrakoa adierazi arren (Koldo Mitxelena Kulturunea, Koldo Mitxelena funtsa: P. Múgicaren gutuna L. Michelenari,).
|
|
|
R. M. Azkueri 1935ean idatzitako gutunean adierazi
|
zuen
bere egoera tamalgarria:
|
|
|
Omenaldi liburu horretan, José M.ª Satrustegui idazkari ohiak bide beretik jarraitu zuen. Euskaltzainburuak bezala, Nafarroako ordezkariak garaiko dokumentu eta testigantzak ezagutu eta argitara eman arren, nahiago izan
|
zuen
bere interpretazioan narrazio poetiko idealizatuari eutsi, gaiak gehiagorako ematen ez zuelakoan:
|
|
|
Euskaltzainburuaren zeregina zen batzarrak zuzentzea, araudi erregelak eta erabakiak betearaztea, Akademiaren zereginak banatzea eta agintari eta erakundeen aurrean ordezkari izatea. Idazkariak Akademiaren akten, dokumentuen, gutuneriaren eta oroitidazkien ardura hartzen
|
zuen
bere gain. Bibliotekariak Akademiaren liburu eta eskuizkribuak zaindu behar zituen.
|
|
|
Hain zuzen, Euskaltzaindiaren barneko araudia= Reglamento interior de la Academia de la Lengua Vasca delakoak Akademia eta EI SEVen arteko harremanak zehazten zituzten. Euskaltzaindia EI SEVen filiala edo" alaba" zen, baina erabateko autonomia
|
zuen
beraren estatutuek adierazitako literatura ekintzetan. Asmoa badirudi Akademiaren izaera juridikoa filial gisa zehaztea zela, baina hori arazo bilakatu zen, gerra zibilean EI SEV desagertu zenean (cf.
|
|
|
Dena dela, EI SEVen jardueran gaztelania nagusitzearen ondorioz, euskara ez zen inoiz lan hizkuntza transbertsala bilakatu eta horrek Akademiaren ahalmena ere murriztu egin zuen berehala. Era berean, Euskaltzaindiak ez
|
zuen
bere eginkizun normatiboa bete, esaterako, gaztelania euskara hiztegiaren egitasmoan. EI SEVen zuzendaritzan Euskaltzaindiak ordezkaritza izan behar zuen, unean uneko euskaltzainburu eta idazkariaren bidez. Hala ere, erregeletako behin behineko artikuluak agintzen zuenez, Oñatiko 1918ko biltzarrean EI SEVeko zuzendaritzako kide izendatutako J. Urquijo eta L. Eleizalde izan ziren hil arteko lehenengo ordezkariak.
|
|
|
590 Havanako Unibertsitatean irakasle zen A. H. Kelso de Montigny k P. Lafitteren bidez lortu zuen Bilboko egoitzaren helbidea, eta R. M. Azkueren Diccionario vasco español francésen ale bat lortzeko interes handia
|
zuen
bere ikerketekin jarraitzeko (ABA EUS: A. H. Kelso de Montignyren gutuna R.
|
|
|
EI SEVen hainbat egitasmotan parte hartu zuen, bereziki euskal artearekin lotutakoak. EJ GEk, besteak beste, 1937ko Parisko Erakusketa Internazionalean parte hartzeko ordezkari izendatu zuen, baina Bizkaitik ihes eginda, 1937ko apirilaren 29an Gipuzkoako gobernu zibilean aurkeztu
|
zuen
bere burua. F. Dávila jeneralaren tropek Bilbo okupatu ondoren, Burgosko Gobernu kolpistarentzat
|
|
|
Alde horretatik, bere onarpena duten neurrian, nahiko fidagarriak direlakoan nago. arteko aktak, ordea, ez ziren 1982 arte argitaratu, N. Oleaga hil ondoren, eta ezin izan
|
zuen
bere ardurapean 1961 arte idatzitako akten argitalpenean parte hartu. Hala ere, Euskaltzaindiaren artxiboan bigarren epealdi horretako kopia mekanografiatuak ere gordetzen dira, oro har euskaraz, eta batzuk gaztelaniaz ere bai.258 R.
|
|
|
Bordeleko lizeoko irakasle zela, zalantzan zegoen tesiaren gaitzat euskara hartu ala ez. Euskara katedrarik edota ikerketa gunerik ezean, uste
|
zuen
bere ibilbide profesionalaren kalterako izan zitekeela.453 1936an bertan, Bordeleko Unibertsitatean euskal filologiako katedra bat sor zitekeenaren zurrumurrua zabaldu zen, eta hautagai nagusiak H. Gavel eta R. Lafon zirela.
|
|
|
Hazparnen jaiotako Clément Mathieu() apezpikua azken bi gerrek eragindako euskal errefuxiatuak laguntzen aritu zen LIABeko arduradun gisa. Agian horregatik, hiletako otoitzean, J. Saint Pierreren separatismoa ukatzera behartu
|
zuen
bere burua:
|
|
|
Muga politiko horri esker, F. Krutwigek libreago ikusi
|
zuen
bere euskara estandarra inposatzeko bidea. Ideologia gorabehera, izendapenekin normaltasun puntu bat berreskuratzen zen, hautatutako akademikoak urgazle zirelako aspalditik:
|
|
|
N. Ormaechearekin sortutako istiluaren ondorioz, ez
|
zuen
bere euskara literarioa Espainian hedatzeko tresna gisa Akademia erabiltzeko asmorik erakutsi. Arcachonen (Gironda) bizi zen R.
|
|
|
Jaiotzez euskalduna izan arren, ikaskideek erdaltzaletzat hartu eta baztertu egin zuten hasieran. Nafarroako gerraondoko urteetan, ordea, abertzale eta espainolisten arteko erdibidean kokatu nahi izan
|
zuen
bere burua.683 Hala ere, L. Villasantek bertako bibliotekan irakurri ahal izan zituen S. Altube, R. M. Azkue edota P. Axular.
|
|
|
Euskaltzainburuordearen aurkezpenaren ondoren, K. Boudak frantsesez eman
|
zuen
bere ikastaroko lehen hitzaldia, atzerriko euskalariez. Erlangen go Unibertsitateko irakasleak agur hitzak euskaraz esan zituen, agian gerra zibiletik probintzia jauregiko ekitaldi publiko batean entzundako lehenak.
|
|
|
GPDrekiko harreman ofizialetarako I. M. Echaide jarduneko euskaltzainburu gisa agertu arren, Akademia Gipuzkoan abiatzen ari zen zenbait egitasmoren egile intelektuala A. Irigaray izan zen. Gerra zibilean arrisku bizian egon ondoren, Nafarroako medikuak hari harian ikasi
|
zuen
bere abertzaletasunaren eta diktadurak mugatzen zuen posibilismoaren artean ibiltzen: esanguratsua da nola mozorrotu zuen bere ohiko" Irigaray" deitura" Yrigaray" grafia arkaistarekin, adibidez.
|
|
|
Gerra zibilean arrisku bizian egon ondoren, Nafarroako medikuak hari harian ikasi zuen bere abertzaletasunaren eta diktadurak mugatzen zuen posibilismoaren artean ibiltzen: esanguratsua da nola mozorrotu
|
zuen
bere ohiko" Irigaray" deitura" Yrigaray" grafia arkaistarekin, adibidez. Bera eta euskaltzainburuordea J. M. Caballero presidentearekin bildu ondoren, I. M. Echaideri idatzi zion GPDren laguntzarekin" charlas literarias" direlakoak antolatzeari buruz.
|
|
2021
|
|
|
Datorren otsaillean izango dira ogeitabi urte38, Billabonako plazan jokatu zutela itz neurtu edo bersoetan bostna onza urre, lendanaz apustua egiñik, Zabala Amezketarrak eta Txabalategi Hernanikoak; zeñean izandu nintzan ekadoi edo jueztako Zabalak billatua; baña egun batzuez aurretik eritasun txiki batek artu ninduelako, ez nuen serbitu, eta nire ordez eraman
|
zuen
bere erritar Fernando; baita Txabalategik ere, Aizarnazabalko elizaia; eta Billabonako alkate jaunak, erabakitzalle D. José Mendizabal Tolosako apez aundi sonatu ura ifinirik, lau milla ta geiago personaren aurkezean kantatu zuten bi orduz jokalariak[...] (Iztueta, 1990: 145)
|
|
|
Dantzari eta irakasle bikaina, hainbat dantza talde sortu zituen Donostian eta Gipuzkoako zenbait herritan, tradizio horren etorkizuna bermatzeko ezinbestekoak suertatuko zirenak. Izatez, bertsolaritzari atala eskaintzen dion liburua 36 euskal dantza jaso, eta haiek irakasteko metodo gisa idatzi
|
zuen
bere zatirik handienean.
|
|
|
Hain zuzen, Basarriri tokatu zitzaion txapelketako lehen bertso puntuagarria botatzea, eta lehen bertso horretatik bertatik markatu nahi izan
|
zuen
bere bidea: " Uso zuri bat inguratu zait/ goizean egun argitzez/ alaitasuna hartxek sortu dit/ jaun maiteak, bere hitzez/ eta ni orain zuen aurrean/ nauzute pozaren pozez/ lendabiziko, entzule onak,/ agur danon bihotzez".
|
|
|
El Díak euskaraz," Bertsolari eguna zala ta jayen edertasun arrigarrizkoa" nahiz" Eguneko xaltxa", eta erdaraz," El II Día del Bertsolari centenares de euskaltzales rindieron homenaje a los poetas populares de la raza" nahiz" A manera de prólogo", lau aldiz ekarri
|
zuen
bere lehen orrira. Argiak ere eskaini zion lehen orria," II Bertsolari eguna.
|
|
|
Deigarria suertatzen da tolosarrak bere bizitza laburrean garatu ahal izan zuen aktibitatearen zabala. Urkaregik (1987) egiten duen errepasoan dozena batetik gora dira Aitzolek landutako alderdiak142 Medioetan zuen presentzia dela eta proiekzio publiko handia izan
|
zuen
bere aktibitate honek guztiak: " Satorraren lana maite ez zuelako, azaldu egiten zen gizona zen" (Urkaregi, 1987:
|
|
|
Azaldu berri den euskarazko irratsaioaren historian ere izan
|
zuen
bere partea. Bera izan zen Union Radiorekin astean ordubeteko emanaldia erosteko negoziazioa egin zuena:
|
|
|
Xaho etorri handiko idazlea izan zen, eta liburu errenkada bat argitaratu
|
zuen
bere bizitza laburrean zehar59 Arrastorik sakonena utzi zuena, ordea, ipuin bat izan zen:
|
|
|
Charles Louis Bonaparte, 1848tik II. Errepublikako presidente eta 1852tik Bigarren Inperioko enperadore zena, Louis Lucieni printze titulua nahiz pentsioa eman eta Xaho erbesteratu
|
zuen
bera, laguna zuen Abbadiek 1836an Brasilera egin zuen lehen ikerketa bidaian elkar ezagutu zutenetik71 Eta politikoki
|
|
|
Aldizkari horren zuzendaritzan eta kronika horien sinadura nagusi gisa, beste bertso biltzaile garrantzitsu bat topatzen dugu, Jose Manterola. 1877 eta 1880 artean argitaratu
|
zuen
bere Cancionero Vasco.
|
|
|
" Ogeta lau gizon/ bear dira izentau/ Gernikako batzarrean/ euzkararen ganean/ egiteko alegin au". Jose Franzisko Aizkibelek, berriz, 1856an aurkeztu
|
zuen
bere planteamendua, Iparragirrek hizkuntzaren jakintsu gisa" Gora Euskera" kantua eskaini zion urtean (Intxausti, 2014: 124).
|
|
|
Garaiko euskal intelligentsiako kideak hedabideratzearen garrantziaren jakitun ziren, baita elizgizon atzerakoienak ere126 Euskarazko kazetaritzaren sustapenari ekingo zion, bada, Euskaltzaindiak, hizkuntzaren normalizaziorako bitarteko garrantzitsu bat izan zitekeelakoan. Honela azaltzen
|
zuen
bere xedea 1919an bertan: "[...] proyectamos una subvención metálica para aquellas revistas cuya mayor parte de texto se escriba en euskera y cuyo original alcanza anualmente el número de páginas de un libro corriente" (Díaz Noci, 1998:
|
|
|
Tylorrek kultura ezberdinak gizateriaren garapenaren etapa ezberdinen adierazle gisa irudikatuko lituzke eta logika eboluzionista batetik, zibilizazio garapenaren izenean, herrialde gutxiagotuen desnazionalizazioa zilegituko litzateke. Tylorrek (1871ko ‘Primitive Culture’ izan zen lanik entzutetsuena) antropologiara Ilustrazioaren planteamenduak ekarri zituen bezala, Boas (1920ko ‘The Methods of Ethnology’ lanarekin lortu
|
zuen
bere sona) Herderren erromantizismoan oinarritu zen, kultura gizateriaren zibilizazio prozesu orokorraren une baten adierazlea baino herri bakoitzaren adierazle propio gisa definituz: " Euskal antropologiaren zatirik handiena, lerro honetatik hurbilago legoke, lehenengotik baino" (1994:
|
|
|
Euskal Gizartearen Ideia Erlijiosoen Historia bezalako ikasgaiak txertatu ziren Seminarioan. Handik urtebetera, Eusko Foklore Elkartea sortu
|
zuen
bertan Barandiaranek, Eusko Ikaskuntzaren babespean, eta Anuario de Eusko Folklore aldizkaria argitaratzeari ekin zion. Zulaikak azaltzen ditu Lekuonaren lana ulertzeko funtsezkoa den inguru horrek eta euren jarduerak eragin zituen erreakzioak:
|
|
|
Zerrendako seigarrenak, Wentworth Webster() britainiarrak, apaiz anglikano gisa atera zuen bizibidea, baina goi mailako ikasketaz horniturik, Oxforden Master of Arts titulua zuen eskuratua, folklorista gisa lan itzela egin
|
zuen
bere bizi guztian zehar. 1864tik aurrera Ipar Euskal Herrian kokatu zuen bere bizilekua, eta berehala erakutsi zuen bertako kulturarekiko interesa euskal gaien inguruan:
|
|
|
Zerrendako seigarrenak, Wentworth Webster() britainiarrak, apaiz anglikano gisa atera zuen bizibidea, baina goi mailako ikasketaz horniturik, Oxforden Master of Arts titulua zuen eskuratua, folklorista gisa lan itzela egin zuen bere bizi guztian zehar. 1864tik aurrera Ipar Euskal Herrian kokatu
|
zuen
bere bizilekua, eta berehala erakutsi zuen bertako kulturarekiko interesa euskal gaien inguruan: Basques Legends (1877), Grammaire Cantabrique Basque (1900) eta Les loisirs d´un Étranger au Pays Basque (1901) liburuez gain, Frantzian, Estatu Batuetan, Britainia Handian eta Espainian argitaratutako artikulu andana bat osatu zuen.
|
|
|
Zerrendako seigarrenak, Wentworth Webster() britainiarrak, apaiz anglikano gisa atera zuen bizibidea, baina goi mailako ikasketaz horniturik, Oxforden Master of Arts titulua zuen eskuratua, folklorista gisa lan itzela egin zuen bere bizi guztian zehar. 1864tik aurrera Ipar Euskal Herrian kokatu zuen bere bizilekua, eta berehala erakutsi
|
zuen
bertako kulturarekiko interesa euskal gaien inguruan: Basques Legends (1877), Grammaire Cantabrique Basque (1900) eta Les loisirs d´un Étranger au Pays Basque (1901) liburuez gain, Frantzian, Estatu Batuetan, Britainia Handian eta Espainian argitaratutako artikulu andana bat osatu zuen.
|
|
|
Horrela, Iparragirreren itzulera prentsatik antolatutako operazio bat izan zen. Edo Otañori joanekoan lagunduko zioten, eta nota baten bidez zabaldu
|
zuen
bere esker ona. Bata zein bestea prentsako sinadura gisa agertuko zaizkigu gainera.
|
|
|
Ulibarrik zortzi egunetan egutegia ateratzen bazuen berak ordainduko omen zizkion inprentako gastuak. Ulibarrik atera zuen almanaka baina" lagun" ak ez
|
zuen
bere hitza bete.
|
|
|
Bestalde, jarrera antimoderno eta esentzialistan graduak izan ziren nazionalismoaren beraren baitan, eta mugimendu osoaren barruan bestelako erreferente garrantzitsuak ere garatu ziren. Arturo Campionek, esaterako, esentzialismoaren beste muturrean legokeen historizismoan oinarritzen
|
zuen
bere analisia, esaterako. Edo Resurrección María Azkuek, zeinak gutxienezko jarraitutasun bat izan zuten euskara hutsezko lehen bi aldizkariak Bilbon sortu baitzituen, euskararen eta baserriaren arteko identifikazioa ez zuen begi onez ikusten:
|
|
|
Belaunaldi gazteagoak ere hartu
|
zuen
beraren tokia. Eta erabat funtsezkoa izan zen beraren ekarpena.
|
|
|
Zikloaren oinarrian azaldu den bezala, Nikolas Aldaik Donostiako Herri Irratian hasi
|
zuen
bere ibilbidea, Euskadi Irratian sorreratik ari zen lanean eta 1986an bertsolaritzaren ardura eman ziotenetik hainbat programa zuzendu zituen. Eta hitza jolas bihurtu zen izan zen Iriondok aipatzen duen bezala lidergoa emango zion programa.
|
|
|
Eta hitza jolas bihurtu zen izan zen Iriondok aipatzen duen bezala lidergoa emango zion programa. Martinezi kontatzen dionez, 1993an hasi
|
zuen
bere ibilbidea, boomaren irakinaldi handieneko tartean, hain zuzen ere, eta denborarekin Euskadi Irratiko saiorik entzunena izatera iritsi zen (2012: 77).
|
|
|
[...] gogoratuko dut ni bertsotan hasi nintzenean, 81 urtean, udal liburutegitik 62ko, 5eko eta 7ko txapelketako liburuak lapurtu nituela. Bertsotan hasi nahi nuen, bagajea hartu nahi, eta egia da, 82an hor zegoen Joan Mari Lekuonak urte hartan argitaratu
|
zuen
bere liburua, urte t’erdi lehenago Xabier Amurizak argitaraturiko bere Kirol nazionala eta Errima hiztegia, baina hortik aparte ez zegoen nondik elikatu handirik. Loiola Irratiak, uste dut, astean behingo saio bat ematen zuela, baina ez zegoen gehiago.
|
|
|
Zavalaren hitzetan bertan ikus daitekeenez, sekulako bolumena hartu
|
zuen
bere bertsolari sarearen ekoizpenak, eta El Diario Vascok bertsolaritzaren inguruan hamarkada hartan gauzatu zuen eskaintzaren oinarrizko zutabe bihurtu zen, Basarriren idatziekin batera. Garmendiak makinaz idazten ikasi zuenean, gainera, sarea zabaltzeari ekin zion Zavalak, oraingoan makinaz idazten zekiten bertsolariekin:
|
|
|
Egia esan, Hitzetik Hortzeraren arrakastak beldur hau berriro hauspotu bazuen ere, kasu honetan ez zen beldur berria. Amurizak jada aipatzen
|
zuen
bere lehen edizioa 1981ean izan zuen Hitzaren kirol nazionala lanean: " Komunikabideek —idatziek, irratizkoek, telebisiboek— lehenago pentsatzerik ere ez zegoen presentzia daukate gaur bertsolaritzan, batzutan saturatzen ari ez ote garen kezkatzeraino" (Amuriza, 1997:
|
|
|
Bertso munduan hitzetik hortzera dabilen kontua da bertsolaritzaren boomarena[...] Gorakada horrek 1991 inguruan izan
|
zuen
bere goren puntua, eta, gerora apur bat apaldu bazen ere, goiari eusten dio oraindik ere[...] Euskararen unibertso txikiak duen izarrik distiratsuenetarikoa da gaur egun bertsolaria[...] (Garzia, 1998: 19)
|
|
|
Horrela, txapelketetako ekoizpen lanak (eszenatokia muntatu, soinua eta argia, kartelak eta abar) hartu zituen bere gain: "[...] txapelketa antolatzeak eskatzen duen antolamendu guztia handia zela-eta, eta aldiro herrialde bakoitzean azpikontratatu egiten zirenez lan horiek guztiak, esperientzia galdu egiten zen, eta hori ere Lankuk hartu
|
zuen
bere gain" (Barandiaran, 2011: 106).
|
|
|
Egañak argi erakutsia zuen analisi sortzailerako bere usaimen zorrotza urte hauetan argitaratutako artikuluetan nahiz Bat bateko bertsolaritza liburuaren hirugarren egile gisa. Hirurak funtsezkoak ziren Elkartearen lehen hamarkadako ibilbidean, mugimenduaren intelligentsiako kide garrantzitsu, eta horiez gain mugimenduaren gogoeta partekatuan parte hartutako hainbat kidek ere erakutsia
|
zuen
bere gaitasuna.
|
|
|
150). Bestalde, ikerketa nahiz ikertzaileen arteko koordinazioa sustatu beharra seinalatuz jauzi kualitatibo bat ematen
|
zuen
bere planteamenduetan:
|
|
|
Kukubiltxorekin (1983) jarraitu
|
zuen
bere bidea Berasategik eta Kalabaza tripontzia (1985) etorri zen ondoren, euskarazko animaziozko lehen film luzea. Hurrengo urteetan ibilbide oparoa osatuko zuen Pasaiakoak, eta ibilbide horretan, aurrerago ikusiko den bezala, bertsolaritzak toki garrantzitsu bat izango zuen.
|
|
|
187 Díaz Nocik hainbatetan aipatzen du Argia 1920ko hamarraldian tentu handiz ibili zela kontu politikoetan, eta Estatutuaren aldeko kanpainak hasi zirenean lerratu zela argiago. El Díak ere ez
|
zuen
bere burua jeltzale gisa aurkeztu hasiera batean, kristau eta euskaltzale gisa baizik.
|
|
|
Ramon Berraondo gipuzkoarra (Martin de Anguiozar zuen ezizena) RIEV, Euskalerriaren Alde eta Yakintza aldizkarietan ohiko kolaboratzaile zen, eta arrakasta handia izan
|
zuen
bere" Los Vascos en 1800" artikulu bildumak. La Voz de Navarra, Diario de Navarra, La Baskonia, Euskalerriaren alde, Txistulari eta Yakintzan argitaratu zituen bertsolaritzari buruzkoak.
|
|
|
Gerora hainbat bertsolari belaunaldi eman dituen klan garrantzitsuaren lehen katebegia da Kepa Enbeita() muxikarra. Abertzaletasun jeltzalean militatu zuen lehen bertsolari ezaguna izan zen, eta lotura horrek erabat markatu
|
zuen
beraren bertso ibilbidea197 Mitinetako saioetan espezializatu, eta bestelako saioak alde batera utzi zituen eta 1935eko nahiz 1936ko Bertsolari Guduetan ez zen parte hartzera iritsi. 1935eko finalaren egun berean, ordea, berriro ere eredu gisa aldarrikatu zuen Lauaxetak:
|
|
|
Eta zirikalarietan bazan ba bat gure Txirrita ospatsua. Irakurle, Aita gure bat Txirrita’ren gogo aldez" batekin bukatzen
|
zuen
bere testua. Bertso sorta bat baino gehiago ere eskaini zizkioten han eta hemen176.
|
|
|
63). Taldeak II. Mundu Gerra hasi arte jarraitu
|
zuen
bere itzulia, baina Hernandorenak familiaren ondora jo behar izan zuen lehen emanaldien ondotik, eta dentista gisa lanean jarri: " Inazio Etxebeste pilotari handia izan zenak[...] harategia zeukan Saran eta haren atzekaldean, gela txikia utzi zion Teodorori, dentista kontsulta jar zezan.
|
|
|
Bilbo erortzear zela, familia Iparraldera ebakuatu eta Santoñarako bidea hartu
|
zuen
berak. Preso hartu zuten bertan, eta heriotza zigorra jarri zioten.
|
|
|
Ikusi zuenean egoera aldatu zela, normaldu nahi izan
|
zuen
bere ezkutuko bizimodua. Beste hainbat apaizekin egin zuten bezala, Euskal Herritik eskatu zioten agintariek, gerraurreko jokabidearen zigor bezala.
|
|
|
Ximun Ibarraren ezagutza eta bataioa"). Izen faltsuarekin (Zubikoa gisa bataiatu zuen, lagun baten baserriaren izena) aurkeztu zitekeela iradoki eta gaiak ez zirela konprometituak izango ziurtatu ondotik lortu
|
zuen
bere kausara apuntatzea.
|
|
|
Zavalak hain zuzen biltzar hartan eman
|
zuen
bere egitasmoaren berri. Eta ezin hobeto egokitu zitzaion xede orokor horri.
|
|
|
Mitxelena eta Irigarairekin batera Egan aldizkariaren eraberritzean murgildu berria zen Arrue, gastronomiari buruzko euskarazko artikuluak argitaratzen aitzindari zen, eta literatur kritikan ere hasia
|
zuen
bere bidea. Ez ziren horiek izan, ordea, bere izendapena ekarri zuten merituak:
|
|
|
Manuel Lasartek oso goiz egin
|
zuen
bere lehen agerpena Basarrik La Voz de Españarekin antolatutako lehen txapelketan, eta puntako bertsolaria izan zen. Baina bada apur bat harritzekoa beste hainbat bertsolariren aurretik 96 testurekin zerrendan seigarren agertzea.
|
|
|
Lazkao Txikik, Mitxelenak, bertsolaritza sozialaren protagonista nagusi eta Bizkaiko txapeldun izan ziren Azpillaga eta Lopategik, eta Etxahun Irurik osatzen dute hamabostekoa. Azken honek ospea pastoral egile bezala lortu bazuen ere, eta horregatik ageri da gehienetan prentsan, bat bateko bertsolari gisa hasi
|
zuen
bere ibilbidea, Hernandorenaren hainbat txapelketetan ageri da, eta gerora ere bertsolaritzat hartzen dute aipatzen duten testuek.
|
|
|
Basarri aktore garrantzitsu bat izan zen: " ‘Lehenengo Bertsolari Eguna’ 1935ean ospatu zenean, Basarrik saria irabazi ezezik, aintzindaritza bat hartu
|
zuen
bere bizkar, bertsolaritza berriagoan aurresku izateko eginkizuna hartu. Eta gero, urte askoan gainera, zeregin hori bete[...]" (J.M. Lekuona, 1992:
|
|
|
Espetxean lortu zuen bestelako kontuetara jartzeko tartea, eta Azkueren hiztegia atzekoz aurrera jartzeari eta hitzak kategoriaka sailkatzeari ekin zion. Horrela sortu
|
zuen
bere Hiztegi Errimatua: " Kartzelan egon ez balitz, lan hori beharbada ez zuela egingo badaki.
|
|
|
79). Horrenbestez, erabateko dirigismo baten menpe egingo
|
zuen
bere ibilbidea: " Eguneroko praktika zen
|
|
|
112). Bertsopaperen bilketa izan zen tolosarraren lanaren abiapuntua, eta gero aldizkarietan argitaratutako bertsoetara edo jartzaileek argitaratu gabe gorde zituztenetara zabaldu
|
zuen
bere bilaketa. Topatutakoa bertsolarika antolatu ohi zuen normalean.
|
|
|
Eta honela adierazten
|
zuen
bere sumindura: " Zeaztasun oiekin bururatzen degu gure ixtorio ttipia.
|
|
|
Eta belaunaldi gazteak bizi zuen berrikuntza beharraren bulkadak, abertzaletasun berriari euskal kulturgintzaren lidergoa eman zion: " Interpretazio marko berriaren ezarrerak abertzaletasun eraberrituaren hegemonia ekarri
|
zuen
berarekin kulturaren arlora" (Larrinaga, 2007b: 167).
|
|
|
Ez zen Hernandorena izan txapelketen dinamika berriro abiarazten saiatu zen bakarra. Alfontso Irigoienek ere, nola ez, egin
|
zuen
bere ahalegina. Kasu honetan traba aurrekoak baino prosaikoagoa suertatu zen:
|
|
|
Argibel Eubak tesia osatu du dokumental horien inguruan, eta Grenholmen ekimena seinalatzen du proiektu honen atzean. Musikaria, gitarra jotzaile aparta eta abenturazalea, flamenkoa ezagutu eta gitarra espainiarraren ikasketan sakontzera hainbat bidaia egin zituen Espainiara 1947tik aurrera, eta 1957tik Mallorcan jarri
|
zuen
bere bizitokia. Etnografo lanak egiten ditu, Andaluziako kulturaren inguruko hainbat grabaketa burutuaz eta Suediako irratian zabalduko ditu hainbat programatan:
|
|
|
Honela, Basarriren ondoren, haren testu kopuruaren herenera iristen ez bada ere, Antonio Zavala dator. Basarri bezala La Voz de Españan hasi zen idazten gero Diario Vascora pasatzeko, baina harako hark ez bezala bigarren honetan eskaini
|
zuen
bere lanaren zatirik handiena. Gehiena 70eko hamarkadan argitaratu zuen, eta nagusiki bertso zaharretatik abiatuta berreraikitako pasarteak izan ziren (pasarte historikoak, bertsolari zaharren biografiak, bertsolaritzaren historiako kapitulu ezezagunak...).
|
|
|
Horrela, euskara batua sortu ondoren ere, euskaltzaina izan arren, ez
|
zuen
bere egin.
|
|
|
Aipatu den gisan, Basarriren proiektuaren haustura bertsolaritza sozialak ekarri zuen, eta bertsolari haren aurpegirik ezagunenak, Lopategik eta Azpillagak, gorbata kenduta egin ohi zuten bertsotan. Egañaren belaunaldiak ere, bertsolaritza sozial horren ondoren etorriko zenak, gorbatarik gabe egingo
|
zuen
bere bidea. Eta bertso eskoletako lehen labekada praka bakeroak eta zapatilak jantzita igoko da oholtzara.
|
|
|
" eskua atzera eraman du"," txapelari heldu dio"... Berak pentsatzen zuen bertsolaritza galdu egingo zela eta berak fenomenoa altxor gisa jaso nahi
|
zuen
bere komentarioekin dokumentu etnografikoa osatuz. Ez zen konturatzen zer desastre zen hori emititzeko garaian.
|
|
|
Abiatutako nazioarteko harremanen eta ikerketaren bideak, Elkartea sortu zuen belaunaldiak egindako tarteari dagokionez behintzat, 2007an Oral Tradition aldizkarian argitaratutako bertsolaritzari buruzko monografikoan izan
|
zuen
bere ginga. Aldizkari hori Missouriko unibertsitateak sortu zuen 1986an, John Miles Foley ikertzailearen zuzendaritzapean, eta ahozko tradizioaren ikerketaren alorrean erreferentzia da mundu mailan.
|
|
|
Hurrengo zikloan Aitzolen intentzio erreformatzailea are argiagoa zen, prentsako artikuluren batean bertsolarien janzkera aldatu beharra modu literalean planteatzera iristeraino. Eta frankismo garaian Basarrik behin eta berriro errepikatu
|
zuen
bere artikuluetan bertsolaritza sagardotegitik atera eta jende jantziaren begietara gustagarria litzatekeen formatu batean eskaintzea zela proiektuaren funtsa.
|
|
|
Lore Jokoetan bertsolaritzari eman zitzaion ikur nazional izaera prentsako hainbat testutan ikus daiteke, eta frankismoaren haustura fasean agertu zen Bertsolaritza Sozialak ere militantzia politikotik bizi
|
zuen
bere egitekoa.
|
|
|
Sotok idazle izan nahi zuen –idazlea zen jarreraz jada, goiztiar, hemeretzi urte zituenetik–, baina zirriborro asko idatziagatik apenas argitaratu zioten ezer bizi zelarik. Gloriak muntatu
|
zuen
bere antzezlana izan zen salbuespenik nabarmenena.
|
|
|
Anaiarekiko betebeharrez libraturik sentitu zen Mertxe hortaz, eta pentsatu
|
zuen
bere buruaz arduratzen hasi zuela noizbait ere: urte askoan erdizka eta mamitu ezinik eduki zuen istorio sentimentala pikutara joan zen azkenik, eta aldi berean aurkeztu zitzaion Europako Parlamentuan itzultzaile sartzeko aukera, leiho zabaldu baten moduan ikusi zuena, hainbeste rollo txar atzean uzteko eta bizimodu berri bati heltzeko:
|
|
|
Zergatik ez dio amerikar gazte xarmant horri itzulia dagoela aitortzen? (...) Juliak badaki bere ingurukoek irakurri dutela jakiteak, erdaraz denean batez ere, euskaraz besterik baita oraindik, deseroso sentiarazten duela, eta garai batean, gaztelaniara itzuli zuten arte idazle kontsiderazioaz disfrutatu ahal izan
|
zuen
bere lanak merezi zezakeen iritziaz askorik kezkatzeko motiborik gabe, ezagunen artean inork gutxik duelako irakurtzeko, are gutxiago euskaraz irakurtzeko ohiturarik. Lagun askok hizkuntzaren aitzakia erabiltzen dute oraindik ez dutela irakurri esateko, Julia da horren lekuko, zeinen damu diren irakurri ezina, ez dakitela nahikoa euskara esaten diote kalean, zerbait argitaratu duela edo argitaratzeko dagoela jakin duelako, eta berak ongi darama hori, irakurriko balute dezepzionatu egingo lituzkeela pentsatzen baitu.
|