|
2010
|
|
|
Aita Laburuk 1928ko urtarrilean beste hitzaldi bat eman
|
zuen
Iruñean, eta haren karietarat Larrekok beste argibide hau agertu zigun Baionako astekarian:
|
|
|
Egoera honen aurka Agustin Kardaberaz gipuzkoarrak Eusqueraren berri onac, eta ondo escribitceco, ondo iracurteco, ta ondo itzeguiteco erreglac (1761) argitaratu
|
zuen
Iruñean. Liburuan argiki azaldu zuen giro hau:
|
|
|
Frantsesek Saigon okupatu zuten, lehenengoz. Hilarion Eslavak Julian Gayarre erronkariar gaztearen boza entzun
|
zuen
Iruñean. Rudyard Kipling ere urte hartan jaio zen Mumbain.
|
|
2012
|
|
|
Hara joan omen ziren merkeago zelako, besterik gabe. Parisen korrespontsal zegoela Gertrude Stein idazle estatubatuarraren ezagutza egin eta honek hitz egin zion lehenengo aldiz zezenketei buruz, eta horrela jarri
|
zuen
Iruñerako bidean. 1923an iritsi zen Hemingway, Hadley emaztearekin batera, Iruñera San Ferminetan.
|
|
|
Gero, urtero urtero, hasi zen itzultzen. Egia esateko, Hemingwayk asko maite izan
|
zuen
Iruñea, eta baita San Ferminak, euskaldun jendea, euskara. Hori behin eta berriz aldarrikatu zuen hainbat elkarrizketatan eta bere liburuak irakurriz ohartzen gara maitemintze hori benetakoa izan zela.
|
|
|
Juanjo Olasagarrek duela gutxi kaleratutako artikulu batean Nafarroan bizi den euskararekiko egoera deskribatzen
|
zuen
Iruñeko Baluarten gertaturiko pasadizo bat aintzat hartuz. Handik gutxira Rikardo Arregik haritik tira egiten zuen artikulu hartan esandakoari jarraipena emanez, eta bereiziz nafarren eta EAEkoen jarrera euskararen aurrean.
|
|
2013
|
|
|
—Zer esan nahi ote
|
zuen
Iruñak," baldin eta inoiz itzultzen bagara" delako perpaus kriptikoarekin, galdetu diote elkarri Kokoherriko plazako askok eta askok, hirukotea beren zaldietan mendebalderantz desagertu denean.
|
|
2015
|
|
|
Ezkabako zuhaitz haietaz zer edo zer idatzita utzi zigun. Edana
|
zuen
Iruñeko tabernaren batean Ezcaba markako txakolina. Pinuei buruz, hala ere, inoiz ez zuen ezer ere aipatu.
|
|
|
Data haietan idazteari utzi zion, komunikazio postala etena baitzen. Isilarte hark zauritua izan zelako sinestea hedatu
|
zuen
Iruñean; alta, Migel Jabierrek ukan zuen ezbehar bakarra isurtze sinobiala izan zen bernan, eta gogor jorik ere, ehunka kilometro zaldiz korritu behar izan zituen elurretan gaindi. Behin harreman epistolarra atzera harturik, familiaren lasaitzen jarraitu zuen, bai osasuna zela-eta, bai eguraldiaren goxatzeaz edo errusiar nesken aipuekin, Teresa Ajarnaute izebari ihardetsiz:
|
|
|
Kontxita Otsoa Goienetxek, hiriko saltegi gotor bateko alabak, begiztatua zeukan ordurako. Aireko pilotu batek istripua ukan
|
zuen
Iruñean, eta ospitalean zegoela, ez zeukan norekin aditzerik, baitzen. Parada bali, Kontxitak Migel Jabierrengana jo zuen, itzultzaile ari zedin.
|
|
|
Berriagatik ere, prestigio handia bazeukan harrez gero, zeren han hemenka sakabanaturik zeuden Opuseko irakasle entzutetsuak bildu egin baitzituen bere baitara. Puiu Bonet buru
|
zuen
Iruñeko Udalak berriz, asmo luzeagoa zeukan:
|
|
|
" Behin politikari batek, Nez de cuir ek iradoki
|
zuen
Iruñea eta Baiona senidetzeko aukera. Hura guztia Manolo Valencia gobernadoreak ongi sustaturik.
|
|
|
Pario europazale eta berritzailea zen erabat; Hiri Senidetuen Munduko Federazioa eratu zenez geroztik, 1957an, ez zen espainiar hiri bakar bat ere sartzera menturatu, diktadura frankistak mesfidantzaz so egiten baitzion udal ekimen honi, geroko europar eraikuntzaren enbrioi. Urmenetak irten egin zuen Erregimenak markatu gidoitik, eta muga gainditu
|
zuen
Iruñea nazioartera zedin, Euskal Herritik jalgi gabe.
|
|
|
Bestalde, Ezkaba mendiko errezeptorea instalatuz, telebista ekarri
|
zuen
Iruñera:
|
|
|
Bost egun geroago Frantzisko Jabier Erizek, Potasas de Navarra enpresa publikokoko medikuak, hartu
|
zuen
Iruñeko alkatetza. Joera aurrerakoia zeukan, eta Gorte Frankistek onarturiko 1975/ 41 Lege berriaren arabera hautatu zuen Korporazioak.
|
|
|
Zinegotzi sozialek sustatu politika urbanistikoa eta etxebizitzakoa, ez da urte haietako eskandaluarengandik disoziagarri, urte haietako bizitza politikoaren marka izan zena. Julio Nuin konstruktoreak apartamendu eraikin bat sustatu
|
zuen
Iruñea eta Antsoain arteko orubean, Atarrabiako hiribidean, Kaputxinoen elizaren parean. Antsoaingo Kontzejuaren eta ez besteren onespenaz egin zuela-eta, Jabier Erizek obraren gelditzeko Dekretua izenpetu zuen 1976ko otsailean.
|
|
|
Prentsa falangistak gogor egin zuen Uharteren alde. Ezkutari leiala, Urmenetak gutuna igorri
|
zuen
Iruñeko lau egunkarietara, harekiko elkartasuna agertuz, baina asmoa ere erakutsiz jarraituko zuela" parte hartzen, bai eta intentsitate gorenean kolaboratzen ere, Foru Diputazio berriarekin, horrexetarako izan bainintzen hautatua, eta horretan iraunen dut, agintaldia bururatu artean"; eta azaldu zuen bere" begirunea, Nafarroak hainbeste zor dion Felix Uharte jaun txit gorenak har...
|
|
|
Potentziatu ziren Ipar Hego ardatza (Iruñea Gipuzkoa eta Iruñea Tutera Kortes) eta Ekialde Mendebalde (Jaka Iruñea Altsasu Arabako muga), zeintzuetan metatzen baitziren trafikoaren behar handienak. Diputazioak abiatu ere
|
zuen
Iruñeko uztaia, nahitaezkoa bideratzeko industrializazioaren beharrizan berriak, hiriaren urbanizazio periferikoarenak, eta inguruko populazio handienak. Diseinu honetan lan egin zuen Urmenetak bere mandatuaren hasieratik, eta froga moduan, 1964ko haren marrazkia, Taxoare eta Badostain arteko saihesbidearena.
|
|
|
Proiektua finkatu beharrez, Pilar Santzek bi aurrezki kutxetara jo zuen laguntza eske 1964an. Nafarroakoan ez zuten interesik agertu, baina Migel Jabier Urmenetak gogo biziz hartu
|
zuen
Iruñeko Kutxan. Etxabe huts batzuk eskaini zizkien Donibane auzoan, Belateko monasterio karrikaren eta Baionako hiribidearen artean, entitateko sukurtsalaren ondoan.
|
|
|
Mahaiak, Adeodato Hernandez zeukan buru, hau da, Komite Exekutibo Sindikaleko presidentea, eta osaturik zegoen bi funtzionario sindikalez, lau enpresariz eta zenbait langilez. Urmenetak argudiatu
|
zuen
Iruñeko Aurrezki Kutxa Munizipala ez zela zerbitzu munipalizatua, izenagatik ere, eta aria horretaz, zertasun juridiko independentea zeukala. Esgrimitu zuen, besteak beste, Kutxako estatutuen 1 artikulua, zeinean esplizitatzen baitzuen haren establezimendu publikoaren izaera, eta geroztik, ez munizipalizatua.
|
|
|
Helegitea 1974ko azaroaren 25ean aurkeztu zen. Galdoak agerian utzi
|
zuen
Iruñeko Aurrezki Udal Kutxaren zertasun juridiko independentea, zeina ez baitzegoen loturik, zegokion Ministerioari baino. Ondorioztatu zuen beraz, entitatea ez dela zerbitzu munizipalizatua, eta geroztik, Urmenetaren kontrako inpugnazioak, zeina Komite Exekutibo Sindikal Probintzialak onetsia baitzuen, ez zeukan oinarririk, ez baitzen bateraezintasunik Udal Kutxako zuzendari karguaren eta zinegotziaren artean.
|
|
|
Eta bide horretatik oroitarazi
|
zuen
Iruñeko Kutxa Munizipaleko zuzendari izendatu zutelarik 1930ean, Juntako 10 lagunek egin zutela haren alde: lau karlistak, hiru euskal nazionalistak, bi independentek eta errepublikar batek, eta egitate horrek frogatzen omen zuen, ordurako urrun zegoela politikatik.
|
|
|
Badu urte zenbait, bilera hartan Iruñerriaz, Urmenetak, hiperboliko samar, erran
|
zuen
Iruñeak badaukala 2000 urteko hiri prehistoria eta 10 urteko historia (zaparteko bat eta bilakaera inkietantea, 60 hamarraldian hasirik).
|
|
|
Artetik errateko, 1902an aita Ebanjelista Iberokoak prediku historikoa egin
|
zuen
Iruñeko katedralean, eta bertan diotse nafartar alfontsino, karlista, integrista eta errepublikarrei (baldin eta bada katolikorik, gehituz), utz ditzatela banderiak bazter, eta doazela urrengo bozetara Jainkoa eta Foruak goiburupean, euskal partidu politiko baten eskema, zeinahi proiektu politiko sozialerako eta San Migelen hegapean.
|
|
|
Urteak joan arau, erredaktore nagusien artean ariko zen La Voz de Navarran, 1923an abiatu egunkari abertzalean. Orobat, Kaiku astekari satirikoan kolaboratzaile, eta Euzkadi egunkarian jardun
|
zuen
Iruñeko berriemale; bi agerkariok Donostian eta Bilbon argitaratzen ziren, hurrenez hurren.
|
|
|
Guztiz bestelako jarrera erakutsi
|
zuen
Iruñeko udal aurrezki kutxarekin (CAMP). 1982an, Urralburu presidente kargura iritsi baino ia bi urte lehenago, Miguel Javier Urmeneta aurrezki kutxako zuzendariak kargua utzi zuen erretiroa hartuta.
|
|
|
Aurretik, Hay Group multinazionalean lan egin zuen, eta Etica para Seguir Creciendo liburua idatzi zuen. Goñik Vialogos Capital Humano zuzentzeko ekarri
|
zuen
Iruñera. Bere emazte Barbara Rougvierekin Gorraizen txalet batean bizi ziren, eta helbide hartan bien artean Norman Asesores izeneko enpresa bat jarri zuten.
|
|
|
Langile ohi batek kontatzen duenez, halaxe erantzun zion Enrique Goñik kalean topo egin
|
zuen
Iruñeko mediku bati. Jesuitas ikastetxeko klase kide zuen, eta bere egiazko izenarekin gogoratzen ez zelako, elkar agurtzerakoan Quico deitu zion.
|
|
|
Bere bertsioaren arabera, biek hitzartu zuten 1999ko ekaineko foru eta udal hauteskundetara arte negoziazioak atzeratzea eta fusioa 2000rako uztea. Chorrautek aitortu
|
zuen
Iruñeko kutxak ez zuela egin inongo azterketarik bat egitearen aukerari buruz: " Baina Nafarroako Kutxak ere ematen du ez duela ere azterketarik egin.
|
|
2016
|
|
|
Argitalpen soiltzat H. Schuchardt zana euskaraz taxutu idazki llaburra agerrarazi
|
zuen
Iruñeko Euskararen Adiskideak taldearen lankidetzan 1926.ean. Hartan Gothako Hugo Schuchardt herrikideaz zioena berari ere erants geniezaiokeen:
|
|
|
1963.ean, eta Euskalerriaren Adiskideek antolaturik, Madeleine Jauregiberri maisu zuberotarrak hitzaldi bat ogutzi
|
zuen
Iruñeko Hiru Errege izeneko hotelean. Ekitaldia aprobetxatuz, Gardek jarraiko olerki hau eskaini zion, geroago, 1966.eko uztail abuztuan Principe de Vianakoek ateratako euskarazko gehigarrian agerrarazi zuena:
|
|
|
Badirudi beraz, asmo literarioek kazetariarenak garaitzen zituztela edo. Halaz guziz, 1883.eko urtarrilaren 1ean Bai jauna bai: periodico bilingue castellano vascuence astekaria, engoitik aipatu El Navarro egunkariarekin arras loturik zegoena, agerrarazi
|
zuen
Iruñean. Geroxeago ere Madrilen arrazalduko zen 1904.ean.
|
|
|
Urrutiko intxaurrak hamalau, bertaratu eta Horixe zukeen buruan Iruñeko gotzaina zen Severo Leonardo Andriani Escofetek, 1852.ean Astigarragara eginiko artzain bisitaldian, eliztar harrituen aurrean Ameriketaratu hainbat gazteren miseriak, zinak eta minak, handitze ikaragarrizko lupa batetik iragazi ostean, deskribatu zituenean. Ez zeritzon komenigarriegi bere apezpikutegiko gazteak Ameriketara joateari, eta txiroen aberaste ametsak giza baliabideen galtze doilortzat zituela, gaitz horri nola edo hala ekiditeko nahian honako artzain gutuna karrikaratu
|
zuen
Iruñean: Circular en la que se reprueba como inmoral el sistema de enganchar a jovenes de ambos sexospara conducirlos al continente americano bajo las seductoras sospechas de una estable fortunay de un felizporvenir.
|
|
|
J uan Migel Gurutzeaga Arbila larraundarrak Iribasen 1831.ean jaioaCalbario santuac Tolosako Mugerzarenean agerrarazi zuen 1886.ean. Madozko erretore horrek, 8 orrialdeko Errosario santuaren amabost misterio Iruñako apaiz nagusiaren mendeko zenbait euskal elizetan kantatzen diran moduban eskribituak izenburuko lana ere atera
|
zuen
Iruñean 1903.ean Nikolas Marzelinoren etxean, baita Jesusen viozari cantac izenburuko orria ere; egun galdurik dagokeen arren, Damaso Intzak Perez Goienari ezagutarazi zion garaiz, eta Lizarrakoaren nafar bibliografian aipatua dugu bederen. Madozen 1894.eko martxoaren 26ko data daraman azken lan horretan, 9 eta 7 ahapaldiko bi bertso berri zeuden kantagai zortziko txikiko neurrian; bietarik bigarrena soilik zihoakion izenburuari, lehendabizikoa gamazadaren inguruko gertakizunekin lotuta zegoenez:
|
|
|
Fraide erredentoristek ere misio apostolikoetarako 32 orrialdeko Aita erredentoristen misio santuaren oroipena atera zuten Iruñeko Nikolas Marzelinoren moldiztegian 1903.ean, eta Iruñeko apezpikutegiak berriz, 70 orrialdeko Eliza kantak euskal erriko elizetarako oso egokiak atera
|
zuen
Iruñeko N. Aranbururen baitan 1904.ean; lan horretako kanta gehienak Pedro M. Urruzunok ondu zituen, ezpada hasierako San Frantzisko Xabierren kantata" En el eco de mis montes...", Fiteroko Pelaireak egina eta Polikarpo Iraizozkoak euskaratua zena.
|
|
|
Alkozko erretorea eta Anueko artziprestea zen Justo Albisu Iriarterena dugu Cristau doctriñe aite Gaspar Astetec erdaraz escribitue eta Ultzamaco apezac balle ontan yarduquitzen den usquerara biurtue beren feligresen amorioz, Iruñean, Erice eta Garcia, 1906 Juan Bautista Aldaz ezkurrarrak, berriz, Cristau dotriña bat ondu zuen XX. mende hasieran Tolosa, Mugerza, 1912. Azkenik, Blas Aierra Indak Euscaldun guratsoen arguiya edo cristau doctrina euscarazcoen esplicazionea euscal erriaren onaren deseyuz agerrarazi
|
zuen
Iruñean, Aranbururenean eta 1914.ean.
|
|
|
Idazkiaren atarikoan 15 egunetan izkiriatu lana dela aitortzen bazuen ere, handisko bazen ematen zuen datu elia. Euskaldunondako interesekoa da eskaini
|
zuen
Iruñeko egoera linguistikoaren ebazpena, behin baino gehiagotan aipatu izan dena han eta hemenka:
|
|
|
Arakilgo Iriberriko erretorea zen Blas Aierra Indak Euscaldun guratsoen arguiya edo cristau doctrina euscarazcoen esplicacionea euscal erriaren onaren deseyuz izenburuko lana agertu
|
zuen
Iruñeko San Saturnino karrikako 14 zenbakian zegoen N. Aranbururenean 1914.ean. Itaun erantzun tankerako eliz liburu ohikoa dugu," guratsoeri" eskainia:
|
|
|
Premutza zitzaion Jose Antoniori, eta horrek berebiziko esanahia eransten dio erlijioso sartzeko gazte hartu zuen erabaki irmo sendoari. Karmengo abitua 1718.ean hartu
|
zuen
Iruñean, bere bizitza osoan zehar askotan eta luze egokituko zitzaion bizitokian hain zuzen ere, eta Jesus Mariarena aukeratu zuen karmel izen berria. Filosofia eta teologia ikasketak 1729 urte bitartean egin zituen, Logroñon eta Iruñean hurrenez hurren, eta teologia irakasle jardun zuen ber lekuetan eta urtebulta bietan, hurrenkera berdinean.
|
|
2017
|
|
|
Polemika handia piztu
|
zuen
Iruñean Viena Kafearen itxierak, neurri nagusian, hainbatek Iruñearen izaera kultuaren lekuko bat betiko galdutzat eman zutelako, eta neurri apalean, kafetegiaren lokal klasikoan egin hobekuntza lanekin asaldatu zirelako beste zenbait.
|
|
|
Noizbait, ez egun ez gau zen une ezezagun batean, berriz igo zuten interrogatoriora eta ostikoak, kolpeak, ile tiratzeak eta galderak errepikatu ziren. Beste noizbait batean, libre utzi zuten, supituki, eta espainiar eraikin handi hartatik atera zenean, ez
|
zuen
Iruñeko aire garbia arnastu, izuaren ostikoa baizik. Argiak min egiten zion begietan eta zorabioak hanketan jotzen zuen.
|
|
|
Giro hartan, militarrek izendapen ofiziala bilatzen zuten bitartean, Espozek beste militarren antzera desfile militar bat antolatu
|
zuen
Iruñera heldu bezain laster, maiatzaren 12an. Desfilearen ostean, Cadizeko Konstituzioa fusilarazi zuen Espozek Gazteluko plazan, jendaurrean erregeren eta erlijioaren alde agertu baitzen eta, jakina, Konstituzioaren kontra.
|
|
|
Xabier Minak, kasurako, handik hainbat urtetara, Galvestoneko proklaman aitortu zuen aterpe eta babesa Nafarroan eman nahi izan zizkietela libertatearen defendatzaileei, behin Erresuma Zaharra liberatuz gero. Espozek, bere aldetik honela justifikatu
|
zuen
Iruñeko matxinada: " procurar d la Nacion por todos medios un cambio de hombres en las inmediaciones del monarca, que le aconsejaran mejor".
|
|
|
Lucas Gorriz 1811n hil zen frantsesen kontrako ekintza batean, bere zaldiak zapalduta. Jose Gorriz Fernando Vll.ak fusilarazi
|
zuen
Iruñean, 1814an Minaren eta Espozen matxinadak kale egin ondoren. Azkenik, Felix Sarasak lau urteko espetxealdia bete behar izan zuen arrazoi beragatik.
|
|
|
A ONDO ESCRtBITCEOO, lk> iracuttcco, ta undo itzcguiSABIN EUSKALDUNA 1931 eta ondo escribitceco, ondo iracurtceco, ta ondo itceguiteco Erreglac argitaratu
|
zuen
Iruñean 1761ean. XX. mendeko lehen erdian, ikastolen sorrerarekin batera, eskola liburu sail ederra (Xabiertxo, Lutelesti...) argitaratu zen; baina 1936ko gerrak saio hau ere bortizki zafratu zuen, berrogei urteko atzerapena eraginez.
|
|
2018
|
|
|
Besta Berriko eliza ospakizunaren kariaz orduan Iruñeko apezpikua zen Antonio Venegas Figueroak sariketa literarioa antolatu
|
zuen
Iruñean. Sariak gaztelaniaz, latinez eta euskaraz idatziriko lanentzako izan ziren; 1609ko iragarpenean honela jasotzen zen:
|
|
|
Ez da hain gauza harritzekoa, gauza bera egin baitzuen Angel Urrutiak Sonetistas pamploneses izeneko liburuan: bera Lekunberrin jaioa izanik, bere burua sartu
|
zuen
Iruñeko olerkarien zerrendan(" Lekunberri Pamplona, 1933" idatzi zuen bere olerkien aurrean).
|
|
|
Maistren Ikastetxe Normaleko urte gogoangarri horiek bat egiten dute Maria Ana Sanz Huarteren() zuzendaritza aldiarekin, 1901 urteaz geroztik irakasle nabarmena izan baitzen eta, 1906 urtetik aurrera, izen handiko erakunde horretako zuzendaria XX. mendeko lehen heren osoan zehar(). Iruñeko aurreneko erreferente feministak, pedagogo apartak, lan handia egin
|
zuen
Iruñeko Maistren Ikastetxe Normala hiriko kultur erreferentzia bihurtzeko. Erakunde horren baitan sortu zituen Jantzitegia, Eskola Kantinak, emakume beharginak prestatzeko Etxeko Eskolak, Udako Eskola, Udalekuak eta ikasle ohien elkartea, azken gizarte/ hezkuntza erakunde horiek San Frantziskoko ikastetxean egokiturik.
|
|
|
La gran conquista, 2 ataletan; Complicidad, ekitaldi batean; La propia traicion, hiru ekitalditan; La patria dormida, hiru ekitalditan; Cartas de mujeres, atal batean. Gazte garaian, 1919an, antzezlan bat argitaratu
|
zuen
Iruñeko Artes Graficas argitaletxean, Redimirse, hiru aktatan, Gayarre Antzokian antzeztu zena.
|
|
|
Bi hirien arteko alde nabaria dagoen arren, Iruñeari buruz ez ote dezakegu gauza bera esan? Haussman baroiak bere aztarna Parisen betirako utzi zuen bezala, Barcinak gauza bera egin
|
zuen
Iruñean. Eta Iruñerriko merkataritza gune handiak ugaritzeko politika gehitzen badugu (zinemen eta denda txikien itxierekin batera), hiriko eredu jakin baten aurrean gaude:
|
|
|
1982ko apirilaren 18an, Txantreako Rastroan, lau lagun eszenatoki batera igo eta zarata egiten hasi ziren, bertan eta garai hartan oso ohikoa zen moduan. Aurreko zein ondorengo asteburuetan beste rock taldeek jo zuten leku berean, baina bakarrik horietako batek markatuko
|
zuen
Iruñeko historia, hain justu egun hartan jo zuen hark: Barricada.
|
|
|
Agian, aginte makila eskuetatik galtzeko arriskua susmatzen zuelako, Barcinaren eredutik aldentzen saiatu zen, baina alferrik. 2015eko maiatzaren 24ko gauean, UPNk argi eta garbi ikusi
|
zuen
Iruñeko alkatetza galduta zeukala. Monterroso idazle uruguaitarraren ipuin ospetsuaren bertsioa eginez," esnatu nintzenerako, dinosauroa jada ez zegoen han".
|
|
|
Lehenengoan elkarrekin bide zihoazen Olaibarko, Odietako, Ezkabarteko eta Atarrabiako hizkerak; bigarrenean Eguesibarkoa legoke. Oraingoz argitu gabeko zalantza da zein leku zuen hiriburuko euskarak banaketa horretan; hots, nora begiratzen
|
zuen
Iruñeko euskarak, Ezkabartera edo Eguesibarrera. Hirietako hiztunen erkidegoen sare konplexuak aintzat harturik, bidezkoa da pentsatzea aipatutako bi eremuetako ezaugarriak biltzen zirela Iruñean, edo, aurrekoaren aurka egin gabe, auzoen araberako banaketa linguistikoa egon zitekeela; hau da, hirian bizi arren, hiztun batzuen hizkerak alderdi batera eta beste batzuenak beste batera begiratzen zutela, eguneroko harremanek baldintzatuta, baina horrelako baieztapenak egiteko daturik ez dago.
|
|
|
Aitzitik, ez dakigu zein leku dagokion hiriburuari egitura linguistiko horretan: ez dakigu zein isoglosak uzten
|
zuen
Iruñea eremu jakin batetik kanpo eta zeinek zeharkatzen zituen harresiak, ez eta zer nolakoa zen hiriaren eragina isoglosa horien norabideetan ere.
|
|
|
Antsoain Zendean, konparaziora,% 49 zen euskalduna; Oltza Zendean,% 75; Aranguren Ibarrean,% 34; Ezkabarten,% 60; Galar Zendean,% 36; Zizur Zendean,% 35; Eguesibarren,% 38; eta Atarrabian nahiz Uharten,% 40 Haur euskaldunik ez, ordea. Horretaz oharturik eta kezkaturik, gizon andana batek euskararen aldeko lehen erakundea sortu
|
zuen
Iruñean.
|
|
|
293. M. Paz de Ziganda ikastolarekin lotuta egon zen gerra aurretik eta ondoren, berak eta bere familiak Iruñeko ikastolarako dirua utzi baitzuten. Ikastolaren alde egindako lanarengatik gorazarrez, bere izena hartu
|
zuen
Iruñeko Ikastolak.
|
|
|
Gobernu Batzordeak egindako iradokizuna aintzat hartu
|
zuen
Iruñeko Udalak, eta Tomas Mata Lizaso alkate zegoelarik, 1937ko maiatzaren 18ko osoko bilkuran, udal langile bakoitzari zorrozki egindako ikerketaren ondorioz, 248 hainbat udal langile zigortzea erabaki zuen. 21 langilez osatutako zerrenda agertzen da, izen abizenaren, aldamenean udalarentzat egiten zuten lana dutelarik paratuta.
|
|
|
179. Lan krisiak Estatu osoa jo zueneko data nagusiak aipatzearren, 1906tik 1910era, urtaroko langabe kopuruak gora egin
|
zuen
Iruñean, 400etik 600era, eta haietako inork ez zuen inolako laguntzarik jasotzen (Iruñeko Udal Agiritegia, aurrerantzean IUA, udal aktak II, I eta I saioak).
|
|
|
Errege eta erreginen artean idazle onak izan ditugu. Ez dirudi Margarita Nafarroakoak (Anguleman jaioa,), Heptameron idatzi zuenak, Iruñea gehiegi ezagutu zuenik, edo iruindar titulua ematen ahal zaionik, baina, Teobaldo I.a Champagnekoak adibidez, Trobadorea deitua, ondo ezagutu
|
zuen
Iruñea, eta bertan bizi izan zen. Izan ere, Nafarroako erregea izan baitzen 1234tik hil zen arte.
|
|
|
Joan Uharte Donibanekoa. Berez, egile honek ez
|
zuen
Iruñearekin erlazio esturik izan, Donibane Garazikoa baitzen baxenabartarra izatea batere goxo ez zen garaian, baina ekarri nahi dut orrialde hauetara Iruñeko Magisteritza Eskola zaharrak pentsalari humanista honen izena zuelako eta, gaur egun oraindik ere, irakasletza ikasketak Nafarroako Unibertsitate Publikoan daudelarik, izena ematen baitio Giza, Gizarte eta Hezkuntzako Fakultatearen aldizk... Espainiako errege erreginak Nafarroa konkistatu zutenean, hainbat urtez gorde zuten Nafarroa Beherea Nafarroa Garaiari loturik, baina azkenean Pauen zegoen benetako nafar erregeari eman zioten, defendatzeko zaila zelako eta Nafarroa Garaia inoiz ez zelako gehiago saiatuko agintzatik askatzen, Espainiako errege erreginak gelditzen zen Nafarroa gutxitu hura birrinduko baitzuten.
|
|
|
Gainera, Iruñeak mende horretan bi aldiz eman behar izan zion ostatu gerla jendeari, horrek berez ekartzen zuen anabasarekin eta biztanle zibilen arrangurekin. Bestetik, mende honetan lortu
|
zuen
Iruñeak desiratutako unibertsitatea.
|
|
|
XI. menderen bukaeran, mende batzuk lehenago hasitako borroka sutsuan sartuta jarraitzen
|
zuen
Iruñeko erresumak, Iberiar Penintsulako beste kristau erresumak bezala hegoaldeko lurrak musulmanen eskuetatik birkonkistatu nahian. Portugal eta Gaztela Leongo guda fronteetan, Tajo ibairaino iritsiak ziren kristauak ordurako, baita muga hori gainditu ere, Toledoko hiria hartuta.
|
|
|
Aita eta semearen arteko gerra zibilean zehar(), Iruñea beaumontarren hiriburu bihurtu zen. Karlos printzea Aibarreko guduan preso hartu arren, Joanes Beaumontek bere izenean jarraitu
|
zuen
Iruñean agintzen. Garai honetan agaramontarrak izan ziren jazarriak.
|
|
|
Handik gutxira, errepublikazale bat izan zen udalburu, hots, Mariano Anso(" abokatua, antzerkigile xumea, 1937an Negrinekin ministro izanen zena"). Hura alkate aukeratu izanak" errotik astindu
|
zuen
Iruñeko bizitza" (Ugarte, 2001, 22). Aro berria hasia zen, espainiarrendako lehen esperientzia demokratikotzat jo izan dena.
|
|
|
Baina Iruñean bazen sozialismoaren eta errepublikaren jarraitzaile andana, eta gupidagabeki erreprimituak izan ziren. Francok San Fernadoren Gurutze Ereinozduna eman zion erresuma zaharrari (1937ko azaroa), eta pertsonalki entregatu
|
zuen
Iruñean.
|
|
|
Enpleguko egiturari dagokionez, Iruñeko egiturak ez zuen zerikusirik Nafarroako landa eremuarekin. 10 koadroan agertzen denez, zerbitzuen sektoreak pisu nabarmena izan
|
zuen
Iruñeko ekonomian data guztietan. Nahiz eta bigarren sektoreak gorakada izan zuen frankismoaren urteetan, hiriko biztanle kontratupekoen %50etik gora zerbitzuetan lanean aritzen zen garai horretan.
|
|
|
Izan ere, gerrate osteko hauteskundeetan hautagai euskaroek emaitza onak lortu zituzten hauteskundeetan, baina haien arteko ezberdintasun politikoak gero eta nabariagoak izan ziren, batez ere indar karlistak berrantolatu ziren neurrian. 1885 eta 1890 bitartean karlismoa berriro ere agertuko da panorama politikoan eta, lehen esan bezala, laster jaso
|
zuen
Iruñeko boto emaileen gehiengoaren sostengua.
|
|
|
Bonapartek erdaldun marraztu
|
zuen
Iruñea, baina, edozein modutan, badira XIX. mendeko Iruñean euskararen presentzia agerian uzten duten bestelako iturriak. Adibidez, Apat Etxebarnek Leandro Oliver Udal Artxibategiaren arduradunaren testigantza jaso zuen, 1870 inguruko hizkuntz egoera deskribatzeko:
|
|
|
Datu horiei erreparatuta ongi asko ikusten da 50eko hamarkadatik eta batez ere 60ko hamarkadatik aurrera azkar hazi zela Iruñea urbanizatzen, eta hurrengo aldietan ere eutsi egin zitzaiola prozesu horri, izan ere, 1975 urterako biztanle kopuru garrantzitsua izango
|
zuen
Iruñeko hiriak.
|
|
|
65. eta 80 urteen artean beste bultzada handi bat bizi izan
|
zuen
Iruñeko hirigintza garapenak. Hiriko alde berri batzuk eraikitzen hasi ziren eta beste batzuk osatzen.
|
|
|
Ordurako udal barrutia gainditzen
|
zuen
Iruñeko hiriaren garapenak, eta Iruñerriarekin batean hiri bakar bihurtu ziren biak ikuspegi funtzional batetik. Hiriaren garapenak eskualdean eta lurraldean du eragina.
|
|
|
Salaketa ezerezean geratu zen arren (hautsak harrotu zituen, eta susmoa airean betikotu zen), UPNko krisirik larriena eragin zuen, atzerabiderik gabekoa. Allik alderdi berri bat sortu zuen (CDN), eta kargua jada ezagutzen zuen politikari batek 1995ean horren eskutik eskuratu
|
zuen
Iruñeko aginte makila: Javier Chourraut.
|
|
|
Carlos Claveriak bultzatu
|
zuen
Iruñeko Euskalerriaren Adiskideak274 elkartearen sorrera 1959an. Bilera batzuk egin ondoren, elkarte berria ofizialki gauzatu zen 1960an, M. J. Urmeneta Iruñeko alkatearen ardurapean Nafarroako Museoan egindako sorrera ekitaldian.
|
|
|
Dena dela, Joan Bosquetekin gauza bera egin behar izan zuten 1494an Joan eta Katalinak, haren izendapena inposatu zutenean. Bosquetek, erran gabe doa, Labritekoekin ihes egin
|
zuen
Iruñetik.
|
|
|
907an Deierri eskualdean (Lizarraldean) aitzinatu zen Iruñeko erresumako armada, eta Calahorrarainoko eremua bereganatu zuen. Geroago, Leongo Ordoño II erregearekin adostuta, Errioxa aldea eskuratu
|
zuen
Iruñeak, bereziki Naiara eta haren inguruak.93 Aragoiko Pirinioak jadanik Iruñeko erresumaren barnean zeuden. 911n eta 922an Huesca eta Tuteraren iparraldean zeuden eremuetaraino zabaldu zuen bere eragina Iruñeko erresumak.
|
|
|
Antso Nagusiak errotik aldatu
|
zuen
Iruñeko Erresumaren antolaketa, 1023an. Urte hartan, Arabako bizkonderria berrantolatzeaz gain, Lapurdikoa eta Zuberoakoa ere sortu zituen, Baskoniako printzearekin zituen harreman hertsiak zirela medio.
|
|
|
Antso IV.a Gartzez Peñalengoa erail zuten 1076an. Hilketa hark egoera txarrean utzi
|
zuen
Iruñeko Erresuma, erregearen seme alabak txikiegiak baitziren agintzeko, eta anai arrebek ihes egina zutelako. Orduan, Errioxako eskualde osoa Gaztelako erresumak bereganatu zuen.110 Gehiago dena, oraingo Gipuzkoa mendebaldea, Araba eta Bizkaia ere111 Gaztelaren menpera igaro ziren.
|
|
|
Gipuzkoa gehienak jarraitu
|
zuen
Iruñeko elizbarrutiko parte izaten. Gaur egungo herrialde administratiboen araberako antolaketa XIX. eta XX. mendeetan jarri zuten indarrean.
|
|
|
12. Errepide hori egiten zuen Iruñerriako lehenengo autobus zerbitzuak, eta honela jaso
|
zuen
Iruñeko garraio sistema publikoak haren izengoitia: Villavesa, hau da, Atarrabiara doan autobusa.
|
|
|
Zumalakarregik eskuzabal jokatu zuen berriz ere. Setioa luzatzen bazen, olako Baiona zuzendariak espero
|
zuen
Iruñeko armada liberalari denbora emanen ziokeela iristeko. Zumalakarregik liberalei libre joateko, bai eta armak eramateko eskubidea ere, eskaini zien, hauek onartu zutena.
|
|
|
Danbolineneko Martin Barberena alkateak telegrama bat igorri
|
zuen
Iruñera Auritzeko postetxetik, suak oraindik bazirauela gaztigatzeko.
|
|
|
Arostegik lan egin zuen bertze aetz zenbaitekin, Domingo Elizondo aribearrarekin, Ciriaco Morea garebatarrarekin eta Francisco Antxorena orbaextarrarekin; laurek diruketa gaitza bildu zuten. Elizondok, herrira itzulirik, El Irati soziedadea sortu zuen; elkarteak indar elektrikoa ekoizten
|
zuen
Iruñea hornitzeko, Iruñea Agoitz Zangoza ibilbidea egiten zuen El Irati trena eta Agoitzeko industria kimikoa eta zerrategia ere eratu zituen.
|
|
2019
|
|
|
Gizarajoa. Tratu bat egina
|
zuen
Iruñeko markes gaizto batekin. Lapurtu eta urperatu zuen itsasontzi baten altxor bat medio.
|
|
2020
|
|
|
Tenore berean Mireia Barrosek bi puntutako agiri bat plazaratzen
|
zuen
Iruñeko prentsaurreko batean. Lehenengoan, Leyre Olcozen berehalako askatasuna exijitzen zieten" hala EHAS erakundeari nola Espainiako gobernuari".
|