Bilaketa
dist.
non
lema/forma
nola
bilaketa
kategoria
Iragazkiak
Formularioa garbitu

Emaitzak: 152

2003
‎Sarrera honetan ez dugu gauza handirik aurreratu nahi argitara dakargun nobela honezaz. Sarreratxo bi erantsi zizkion idazleak, orduko Bilboko Aurrezki Kutxak eratzen zuen Azkue Saria zeritzan lehiaketara aurkeztu zuenean (1983?)," Hitzaurrea" eta" Irakurleari" izenburupean. Guztiz interesgarriak bitzuk, idazlearen aburu literarioak eta obraren gaiaren sustraiak ulertzeko.
2004
‎hemen transkribatzen duen Hermilio Olorizen Olast poema. Horregatik aupa­ tu zuen Azkueren Vizcayatik Bizkaira antzerki emanaldia ere, espainolei min egin zielako, hain zuzen, «obra netamente bizkaina» zelako (97), alegia. Az­ ken batean, itxura guztien arabera, abertzaletasunaren zerbitzurako bakarrik dauka on poesia.
2005
‎Zigoitiko Etxaguen herrian Hipolita Larrinaga, 71 urtekoa, izan zuen Azkuek berriemaile nagusia. Emakume hori aipatzen du Orixek, Erizkizundi­ rako bere datuetan.
2007
‎Donostia musikariarentzat travailleur infatigable512 zen Azkue. Henri Gavelek honako hau adierazi zuen Azkueren Hiztegiaz: conçu dans un esprit à la fois scienti, que et pratique513.
2008
‎Egin berri dudan baieztapena hobeto ulertuko duzue astiroago ikusten badugu zer egin zuen Azkuek, zer Urkixok eta zein irizpide izan ditugun gidari hiztegigintza kontuetan batasunaren historian.
‎184 Euskalarien urritasuna maiz aipatzen zuen Azkuek.
‎Yo creo haber firmado esto y aun salí de la reunión convencidísimo de ello»198 Muxikak ordea, zera erantzun zion: «Yo recibí el acta firmada por VV. tres, y la reproduje en Esnalea literalmente, como es natural.» Beraz, antza horixe sinatu zuen Azkuek Donostiako batzarrean, nahiz agian besterik ulertu. Gainera, ez zen akordioaren xehetasunez azalpen publikorik ematen (zer debatitu zen, zer arrazoi agertu ziren, zertan amore eman zuen bakoitzak), eta horren inguruan zeresana sortuko zen, berehala ikusiko denez.
‎Euskal nazionalismoaren kasuan maiz aipatu izan da bere anbiguotasuna tradizio eta modernitate artean. Nola jokatu zuen Azkuek afera honetan. Bere praxia ikusiz pentsa liteke euskara hirian sartzeko asmoa hartu zuela.
‎Azkueren kasuan, Sabino Aranarekiko desberdintasun nagusia maketoekiko kezka berezirik eza da. Inmigrazioak baino gehiago larritzen zuen Azkue hiri zein herrietan eragiten zuten hezkuntza bezalako espainiar nazionalizazio bideek. Baliteke, halaber, Arana Goirik baztertutako inertzia foruzale tradizionalen eragin handiago izatea Azkuek, baina edozein kasutan bien eragilea eta erreferentzia hiriko dinamika zen.
‎Hor euskal hirietako errealitate soziokultural desberdinaren araberako bereizketa egiten zuen Azkuek: Gasteiz, Iruñea eta Bilbo, gune aski erdaldunak izanik, euskarak nekez lor zezakeen hegemonia, eta beraz zerbait apalagoa eskatzen zuen haientzat.
‎Baserrian historikoki izandako tokia ez zuen Azkuek baztertu gura, baina«aren adiskidetasun zarra galdu barik», erronka hirira hedatzea zen. Euskara«te usaina surrak eta piano otsa belarriak» gozatuko zituen girora zabaltzea.
‎hiria ez zen eremu industrialekoa, baizik gehiago hiri burgesa, aristokratizantea, pianoa bezalako gauza finak maite zituena192 Eta Azkuek bultzatu gura zuen euskararen hiritartzea ere, hein handiz, bide beretik zihoala pentsa liteke: pianoarekin batera bilbotar irakasleak aipaturiko te usaina eta bigira, hau da, tertulia, giro burgesa seinalatzen ari ziren nabarmen193 Izatez euskara eta piano arteko lotura literala maiz egin zuen Azkuek, ehundaka herri kantu baserri inguruetan bildu eta ondoren hirietako etxe dotoreetara eraman baitzituen ahots eta pianoz jotzeko egokituta. Azkueren operak ere, zer esanik ez, euskaraz egon arren, hirietako goi klaseei zuzenduta zeuden.
‎«Eder aunagu, mintzo yoria,/ eder, benetan, garoz yantzia: / larretik lore eztia,/ basotik euskal mamia/[...]// soiña zaar, berri gogoa/ azal orizta, muin betirakoa»201 Zarauztarraren antzera, hizkera zaharra, basoko garo eta larreko lore mamiduna biziberritu gura zuen Azkuek, ideia ia berberak errepikatuz:
‎Hola, bai 1891ko Azkue foruzaleak zein 1895az geroztiko Azkue abertzaleak, biek euskal nazio kultural beraren alde lan egin zuten. Proiektu horren bertsio foruzalean, euskal nazio kulturala Espainia plural baten parte gisa kokatuko zen, eta bertsio abertzalean euskal nazio kulturala Espainiatik esentzialki desberdintzat izango zuen Azkuek, nahiz taktikoki hari aliatuta egotea komenigarri ikusi. Edozein kasutan, bertsio bietan, desberdintasun politikoak egon arren, kulturalki euskal nazio proiektu bertsua ageri da.
‎Horrek guztiak oso argi erakusten du, Azkueren euskaltzaletasuna ez zela fedearen faboreko jarduera hutsa, zeren inoiz fedearen aurka ere joan zitekeen. Eta zentzu horretan sentimentu nabarmenki nazionalista ageri zuen Azkuek: nazionalista izatearen adierazgarri baita hizkuntza nazionala konbikzio moral eta erlijiosoen aurretik ipintzeko prest egotea.
‎217 Andoainen 1928an emandako hitzaldia. Berau urte batzuetara argitaratu zuen Azkuek Yakin­tza aldizkarian (cf. Azkue, «Aita Manuel Larramendi, ren Corografia de Guipuzcoa», Yakin­tza, 7 zb., 16 orr.).
‎Ildo bereko beste lan bat argitaratu zuen Azkuek 1893an, Beinda betiko, Lekeitioko herri ipuin batean inspiratu eta legendatxo bat osatuz. Berriro ere literato erromantiko foruzaleen eredua segitu zuen.
‎Katedran lanean hasi eta aurrenetariko harreman garrantzitsu bat Julio Cejador espainiar jesuita eta hizkuntzalaria izan zen. Deustuko unibertsitateko irakasle honek 1888 urteetan tratu zuzen handia izan zuen Azkuerekin eta Julio Urkixorekin. Cejadorrengan, euskararen jakintza maila bat, nazioarteko ikerbideen hein bateko ezagutza eta astarloatar ideiak uztartzen ziren269.
‎Hola, berbak hiztunen ahotan jasotzeko metodoan, Bonapartek hasitako bide zehatzari segitu zion, hitz bakoitzaren jatorria, zegokion euskalkia eta gainerako datuak doi adieraziz. Berbak hiztunengandik zuzenean batzeaz gain, liburu zaharretara ere jo zuen Azkuek. Liburu zaharren ezagutza, 1890eko hamarkadan eraturiko euskalarien harreman sareari estuki loturik dago.
‎Azkenean 1905 hiztegia argitaratu zenean, nazioarteko hizkuntzalaritzaren pareko mailan zegoen obra egin zuen. Schuchardtek Baskische un­d Roman­ische obran adierazi zuen Azkueren hiztegiak eragin zion pozkaria, euskara ikertu nahi zuten hizkuntzalarientzako funtsezko obra gisa seinalatuz284 Horregatik guztiagatik Mitxelena eta Tovarrek Azkueren hiztegia, euskararen aurreneko hiztegi kritiko eta historikotzat dute, garaiko maila positibistara egokitzen zena285 Eta egindako ibilbidearen erakusgarri, hiztegian Azkuek bere behinolako Izkin­deari «mi pobre primogén...
‎Espezializazio holismo dialektika honen lehen zentzuari dagokionez (I), Azkuerengan lehia bat ageri da guztia lantzeko gogoaren eta arlo jakinen inguruan espezializatzeko asmoaren artean. Gauzak banan banan eta ondo egin nahian maiz besteak albo batera uzteko aukera egin zuen Azkuek. Adibidez, bere Europako bidaietan, musika eta hiztegia biak batera landu nahi bazituen ere, lehenengo eta behin, Tours-en zegoela, hiztegiari eskaini zion denbora gehiena musika ikasketak baztertuz, eta ondoren, aldiz, Bruselan eta Kolonian, hiztegia albo batera utzi zuen musikan aritu ahal izateko.
‎Bestalde, zenbait euskal ipuinen eta Europako beste batzuen arteko kidetasuna dagoela aipatzeaz gain kidetasun hori hobeto zehazteko saio bakanen bat ere egin zuen Azkuek. Euskaldunak Europako herri zaharrena zirela esan zuenez, posible zen Azkuek europar paralelismoei euskal jatorria egoztea, halako jarrera handiusteak ohikoak baitziren garaiko Euskal Herrian.
‎Hola bada, kontzientzi kargua, ohiko apaiz soila ez izategatik, eliztar zereginak euskal eta musika bokazioarekin tartekatzeagatik. Baina aldi berean, egiten duena egiten duela (euskal gauzak idatzi edo musikan jardun), zeregin horiek, Jainkoaren miserikordia tarteko, Haren gloriarako izango diren itxaropena agertzen zuen Azkuek. Hau da, euskalgintzan lan egitea edo musikan aritzea, berez erlijioaz besteko motibazioen ondorio baziren ere, fedearekin uztargarri izatearen esperantza adierazten zuen Azkuek.
‎Baina aldi berean, egiten duena egiten duela (euskal gauzak idatzi edo musikan jardun), zeregin horiek, Jainkoaren miserikordia tarteko, Haren gloriarako izango diren itxaropena agertzen zuen Azkuek. Hau da, euskalgintzan lan egitea edo musikan aritzea, berez erlijioaz besteko motibazioen ondorio baziren ere, fedearekin uztargarri izatearen esperantza adierazten zuen Azkuek. Ez derrigor hala zirelako, baizik aukera hori sor zitekeelako hala zuzenduz gero.
‎Honen adibide bat gehiago: eskoletan euskara sartzeko komenientzia aipatzen zuelarik, 1928an Real Academia Españolako hitzaldian, xede horrek euskara (eta gaztelania) hobeto ikasteko balio izateaz gain «Jainkoa hobeto maitatzeko» balio izango zuela adierazi zuen Azkuek:
‎Deabruaren aurkako gerrak ez ezik, Jainkoaren presentziaren agerpenekiko ere izan zuen Azkuek. Hola bereziki interesatu zitzaizkion Jainkoaren bisioak izan zituzten pertsonak.
‎Anna Katharina Emmerich() aleman moja bat izan zen, estigmak atera eta Jesusen bisioak izaten zituena. Harexen kontakizunetan oinarrituriko liburua irakurtzen zuen Azkuek Kolonian zela 1908an.
‎Euskal Herritik kanpo zegoenean ere senideei Begoñako Andra Mariaren irudi bat bidaltzeko eskatu zien433, eta bere alde hari otoitz egiteko, bere loba baten hitzok islatzen dutenez: «Ya cumplí su encargo de rezar un rosario por sus intenciones á la virgen de Begoña»434 Sorterriko amabirjina ere gogotan zuen Azkuek, 1931an Lekeitioko Andra Mariari izeneko kantua eskaini baitzion. Ambirjina biak Azkue jaio zen inguruan debozio tradizionalak ziren.
‎Azkue beraren arrebak aurreko bi urteetan hil dira. Beraz «al quedarme yo solo», bai humanoki eta bai euskalgintza munduan bakarrik, aleman ordena baten baitara erretiratzeko asmoa agertu zuen Azkuek. Nolanahi ere, azkenean delako aleman ordena hori ez zen Espainian ezarri, eta Azkue ez zen beraz hara ez beste ezein ordenatara erretiratu, laster Euskaltziandia berrireki eta mundu «zibilean» arituz ostera.
‎«El que estas líneas traza, que ni afición ni tiempo ha tenido jamás para dedicarse a cosas políticas[...] »459 Kasu hauetan guztietan, Azkuek politika aipatzean politika zuzena esan nahi zuen, alderdi, hauteskunde, kargu publiko eta gisakoei lotutakoa. Zeren politika, zentzu zabalagoan, intelektual gisa, bai praktikatzen zuen Azkuek, aurreratxoagoa zehaztuko denez.
‎Eta bai: 1897 urtearen azken partean, La Revue Blan­che aldizkari ezkertiarrean Dreyfusen alde posizionatu ziren zenbait autore, horien artean Lucien Herr(. Pierre Breton?) nabarmenduz467 Aurka azaldu ziren, aldiz, eskuineko kazeta frantsesak (azken hauekin bat egingo zuen Azkuek). Zolak berak, «J, accuse!» idatzi baino lehenago, beste artikulu batzuk argitaratu zituen auzi horretaz, hainbesteko oihartzunik gabe468 Baina artikulu goiztiar horiek kontuan hartuta ere, Azkuek Zolari aurrea hartu ziola berretsi behar da, nahiz justu justu izan:
‎Zein iturri erabili ote zuen Azkuek afera ezagutzeko eta datu hauek biltzeko. Frantses aldizkariak zuzenean (La Croix katolikoa agian?) ala auziaren oihartzunak jaso zituzten gaztelaniazko publikazioak?
‎Lehenik kausaren izenean egindako eskariak aipa litezke. Horren alde era guztietako instantzietara jo zuen Azkuek, bai Diputazioetara, bai Espainiako Gobernuagana, politikoengana, zein Elizarengana. Izatez apaiz bati teorian dagokion fideltasun instituzional normala ere haustera iritsi zen «helburu jasoagoen» izenean, erakunde zibilei Elizan eragin zezaten eskatzeraino.
‎Geroago, aldizkari horiek aztertzean ikusiko denez, Euskalzalek 300 irakurle izan zitzakeen, eta beraz izugarri urria zen eremu horren inguruan sor zitekeen gizarte zibila. Azpiegitura kaxkar horrek ere baldintzatu zuen Azkue ez aritzea ohiko intelektualak bezain nabarmen eremu honetan: lortu nahi zituen helburuetan eraginkorra izateko aldizkarietako artikuluak ez baitziren bitarteko aski sendoak.
‎Hiztegiaren ondoren musikagintza lana etorri zen 1910etan, baina denbora guzti horretan folklore bilketaren kezkak bizirik iraun zuen Azkuerengan. Hola, Schuchardti 1914an esan zionez:
‎«garbitasuna» bermatzeko12, baina jada ez narrazioaren edukian13 Caro Barojak dioenez, distortsio ideologikoak ere saihesten jakin zuen Azkuek:
‎Bilketa egin ez ezik berau argitaratzeko ere gogo benetan sendoa agertu zuen Azkuek: kalitatezko ilustratzaileak hautatu, erakunde publikoen subentzioak bilatu, eta haien bermea aurkeztuz editorial indartsu bat konbentzitu zuen (Espasa Calpé), 1935ean argitaratuz Euskalerriaren yakintzaren lehen tomoa24 Jada inprenta probetan zegoen bigarren tomoa Espainiako Gerra Zibilak eten zuenean.
‎Hiztegitxoak eta bokabularioak osatzeko joera era osoagoan agertu zuen 1891ko Euskal Izkindean zein 1893ko Bein da betiko kondairan. Eta hurrengo obretan ere, hala nola Euskalzale eta Ibaizabal aldizkarietako artikuluetan edo XX. mendean idatziko zituen nobeletan, zerabiltzan hitz ezohikoekin hiztegitxo eranskinak egiteko ohitura izan zuen Azkuek.
‎Altuberen irizpidea izan zen erdal hitzak eta erdaratiko hitzak bereiztea. Erdaratiko hitzak euskal hitz gisa onartu behar zirela defendatu zuen baldin eta erro sakonak bazituzten eta irizpide hori bultzatu zuen garaian, nahiz arrakasta handirik gabe43 Tovarrek zuzen antzeman zuen Azkuek erdal etorkiko hitzekin zerabilen irizpidea, eta horren zergatia:
‎Azkenean, 1919an Euskaltzaindia sortu zelarik, haren esku jarri nahi izan zuen Azkuek bere erdara euskara hiztegi eskuizkribua. Izan ere Euskaltzaindiaren sortarauen artean «Diccionario General» bat sortzeko asmoa azaltzen zen64 Izen horrekin baina, bazirudien hiztegi proiektua aldatu egiten zela.
‎Hau da, II. Errepublika garaian, eskoletan euskarari tokia egingo zitzaion itxaropen testuinguruan, hiztegia aukera horri erantzuteko eran osa zedila proposatzen zuen Azkuek. Komentario horretan argi ikusten da gaztelania euskara hiztegia ez zekusala obra eruditu gisa, garaiko errealitatetik deskonektatuta.
‎Euskaldunak poema idazteko bere sorterrira erretiratzekotan baitzen. Juan Gorostiagaren alde egin zuen Azkuek, nahiz honen kontratazioa, denbora batez atzeratu zen, hein batez Akademiaren diru gabeziagatik81 1933an inprimategietara aurrekontuak eskatu ziren eta beraz hiztegia laster argitaratzeko asmoa zegoela dirudi, 2000 aleko tirada aurreikusiz (Tours-eko hiztegiarena baino zertxobait handiagoa) 82 Baina prestaketa lanak ez ziren amaitzen. 1935 urtean hiztegia atalka ateratzen hastea proposatu zuen Akademiak, jada eginda zegoen lana argitaratuz joan zedin, guztia amaitu arte itxaron barik.
‎Ordurako, 1925erako, asko aurreratu zuen Azkuek bere jakintza eta zuhurtzia. Izan ere 1925 urte hartan Morfología vasca liburua amaitu zuen, Azkueren bigarren gramatika lanik handiena.
‎Hizkuntzalaritzaren munduan iraultza ekarri zuen beste liburu bat, Saussure-ren Cours de linguistique générele 1920an eskuratu zuen Azkuek, Broussaini eskatu eta hark Paristik lortuta94 Irakurketa horietan formatuta eta Azkuek euskararen gainean zuen ezagutza enpiriko sakonaren laguntzaz, Morfología vasca­k atzean utzi zuen Izkindeko eredua. Ostera ere Tovarrek azaltzen du hau ondo:
‎Eta horrez gain badira gramatika arloko Azkueren lan txikiago gehiago aipatuko ez ditudanak. Nolanahi ere, Gerra Zibilaren ostean Morfología vasca osatu guran segitu zuen Azkuek. Esandakoaren adierazgarri, 1944an «Cuestiones gramaticales ausentes casi todas del Tratado de Morfología Vasca» izeneko lana irakurri zuen Euskaltzaindiko batzarrean98 Ezin izan zuen, ordea, gramatika lan gehiago argitaratu, Euskera buletina bera argitaratzeko baimenik ere ez baitzegoen.
‎132 Cf. José Arriagak 1946.10.15ean Azkueri bidalitako gutuna. Bestalde Mario Camiña Bizkaiko probintzi arkitektoak, neoeuskal estiloaren bultzatzaile nabarmena berau, testu bat eskatu eta lortu zuen Azkuerengandik hilerri baterako, uste izatekoa da euskaraz (cf. Camiñaren 1909.07.22ko gutuna Azkueri.
‎Konpositore horiei esker Europa osoak bazekien txekiarrek eta norvegiarrek, estatu propiorik izan ez arren, kultura propioa eta nazionalitate berezia zituztela. Gauza bera lortu gura zuen Azkuek euskaldunentzat.
‎Halaber aipatzekoak dira jakintza arloko artikuluei egiten zien tartea Azkuek, ordura arte euskaraz sekula landu gabeko zientzia eta kultura gaiak era dibulgatiboan eskainiz. Euskarazko aurreneko komiki gisako tira ilustratuak ere Euskalzalen atera ziren 1898an450 Zentzu horretan Donostiako Euskal­Erria baino askoz urrunago eraman zuen Azkuek Bilboko Euskalzale aldizkaria, literatura gaiez gain (eta batez ere hain ohiko ziren bertso eta poesiez gain) era guztietako gaiak jorratu baitzituen euskaraz. Izatez Euskalzalen argitaratu zen garaiko Hego Euskal Herriko euskarazko prosa idatzi gehiena.
‎492 Horren erreferentzia pasadan egin zuen Azkuek 1918ko hitzaldian: «como dije, entre otras razones, a un antiguo discípulo mío, que vino un día a solicitar mi colaboración para una publicación vasca política que iba a nacer[...] no soy nacionalista en el sentido que algunos, quizá muchos (no lo sé) dan a esta palabra:
‎Ikusten denez Azkue euskara hutsezko egunkariaren aldekoa zen, Donostia partean sortzeko ei zena. Egunkari horrek euskara biziberritzeko eta gipuzkoar ereduko euskara idatzi batu bat sustatzeko balioko zuen Azkueren aburuz.
‎Horiek ekoizten zutena beti izango zen gutxiago egunkari bateko euskal zutabea baino. Horregatik nahi zuen Azkuek egunkari alternatibo bat, osoki euskaraz. Aukeran Gipuzkoan egina Akademiaren ildoko gipuzkera bultzatzeko.
‎Ondorioz, Azkueren espektatibetara gerturatzen zen. Laudatu ere egin zuen Azkuek Argia tik Bittor Garitaonaindiak sustatzen zuen euskara eredua, gipuzkeran oinarritua baina beste euskalkiekin osatua. Hola bada, pentsa liteke, Azkueren euskal egunkari ametsa, hein batez, Argiak bete zuela.
‎Hartzaileen abiapuntuko bagaje kulturalaren arabera, eta leialtasun politiko mailaren arabera, eredu aranistek, gutxi, asko edo erdizka eragingo zuten, baina edozein kasutan kontuan hartzeko moduan. Azkuek, aurrerantzean, ez Arana Goiri batekin, baizik haren jarraitzaile guztiekin interaktuatu zuen, eta alderdia hedatu ahala gero eta presenteago izan zuen Azkuek.
‎1891n, Izkindea argitaratu zen urte berean, egin zuen Azkuek Euskal Akademia sortu beharraren aurreneko aipua: «Onetarako [ortografia kontuez ari da] ta bezte gauza on asko egiteko?
‎Donostiako Euskal Erria? aldizkariak berea zeukan (Campionen gramatikaren ildokoa), Baionako Eskualduna­k beste bat, askok erdararen ildoko grafia zerabilten, hainbat proposamen teoriko zeuden, Azkuek Izkindean berea erabili zuen, etab. Edonola ere, Izkindeko ortografia laster birplanteatu zuen Azkuek, 1896 urtean proposamen berria nahiko modu irekian aurkeztuz: Proyecto, de, ortografía:, sometido? á, la, censura, de, los, que, se, dedican? á, cultivar, el, euskera52 Liburu horren hitzaurrean bere obra euskara lantzen zutenek aztertu beharrekoa zela zioen, Akademia faltak eragiten zuen hutsunea modu horretara betez:
‎Hitz hauetatik ondoriozta daitekeenez, bere ortografia proiektuari Arana Goirik emandako erantzun gogorrean argi ikusi zuen Azkuek borondate onarekin jokatzea ez zela aski eta autoritate sendoago bat eratu beharra zegoela eztabaidak gainditzeko («una autoridad provista de suficiente fuerza y prestigio para dictaminar sin apelación en la materia»). Badirudi, halaber, Euskalduna­ko debateek ere eragina izan zutela Azkueren erabakian, ikusi baitzuen jendea nahasita zebilela («un estado de confusión y desconcierto»).
‎Beraz argi dago Azkueren Akademia ez zela erakunde eruditu gisa planteatu, baizik hizkuntza arloan autoritate aktibodun korporazio gisa, are hezkuntza munduan eskua sartzeko itxaropenarekin. Zalantzarik gabe ordura arteko polemika ortografikoei amaiera emateko pentsatu zuen Azkuek Akademia, eredu komun bat ezar zedin behingoz. Eta ez derrigor bere eredua, azken finean proiektu honen arabera Diputazioek hautatu behar zituzten lehen kideak, eta bide horrek ez zuen inondik segurtatzen Azkueren hegemonia.
‎Dokumentuek ordea, beste zerbait diote. Arana Goiri joateak bai animatu zuen Azkue Hendaiara agertzera, baina ez zihoan berariaz abandotarragatik. Azkuek Broussaini idatzi zionez:
‎bi nafar garai (bata Campion, bestea zehazteke), bi nafar behere (Broussain161 eta beharbada Lacombe), hiru bizkaitar (Bustintza, Txomin Agirre, eta sabindarren bat akaso), hiru gipuzkoar (Karmelo Etxegarai, Luis Eleizalde eta besteren bat), bi zuberotar (Menditte, eta Larrieu edo Constantin) eta bi lapurtar (Daranatz eta Darricarrere). Arabar euskaldunen bat agertuz gero, Txomin Agirre Gipuzkoatik aurkez zitekeen162 Gaia Daranatzekin tratatu zuen Azkuek, bereziki Iparraldetiko hautagaiak hobeto zehazteko, tartean Eskualduna aldizkariko batzuei eta bereziki Hiriart­Urrutiri leku eginez163 Etxegaraik Azkueren proposamen gehienak ontzat eman zituen, baina Diputazioek hamalau kide aukeratu barik, lau hautatzea eta gero lau horiek gainerako kideak izendatzea proposatzen zuen (hola ez lituzkete zuzenean Iparraldeko akademikoak hautatuko, separ... Azkuek Daranatzi ziotsonez, bera (Azkue) lau horien artean jartzen bazuten, berak Daranatz, Broussain eta Menditte aukeratuko zituen hurrengo txandan164.
‎Merkatua ez zegoen bizkaierazko eleberririk argitaratzeko, ezta eskuizkribua doan jasota ere. Horregatik 1928an artikulu bat idatzi zuen Azkuek prentsara, arazo horiek azaldu eta laguntza eskatzeko. Ezin omen zuen itxaron Galartzari zegokion omenaldizko eleberria argitaratu gabe.
‎Kontua dena dela bitxia da, zeren Azkuek aleman kontsulari idatzitako gutuna, Latsibi laster argitaratzeko itxaropena adieraziz, apezpikuaren ezezkoaren ondoren idatzi zuen (bi hilabete geroago). Hortaz, tentsio politikoa laster igaroko zela espero bide zuen Azkuek. Esan beharrik ez dago, gatazkak baretu barik larritu egin ziren, laster Gerra Zibila lehertuz.
‎«Eskuetan erabili dudan gertirudi edo Nobela Latsibi izan da erantzun au onen luzaro isilik eduki duena. Barka berari ta batez ere bere egile oni»196 Hortaz, eleberri hau lantzen segitu zuen Azkuek frankismo garaian. Bera hil eta urte asko geroago argitaratuko zen, 1989an.
‎Eta hori ez zegoen printzipioz eleberriaren kalitateari lotuta, zeren Azkuek bere kalkulua Latsibi argitaratu aurretik egin zuen, beraz kritika on edo txarrik entzun baino lehen, eta pentsatuz bere obra berez ez zela txarra izango. Edozein kasutan, Latsibi, ona baino gehiago interes sozialekoa zela pentsatu bide zuen Azkuek, euskaraz urri zen genero bati ekarpena egiten baitzion, eta euskarazko eskoletan falta ziren irakurgaiak eskaintzen baitzituen. Horregatik, eskatzen zien bai Galartzaren adiskideei eta bai erakundeei inplikatzeko, hola, guztien artean, onura publikoko obra bat argitaratzeko.
‎Hola bada, famili giro bertatik irakaskuntzaren inguruko auziak gertukoak zituen. Abiapuntuko gertutasun horri garaiko kezka edukatiboak erantsi zitzaizkion, eta horrek eragin zuen Azkueren hezkuntzarekiko interes bizia. Hola, Azkueren hezkuntza arloko jarduna haur hezkuntzan (III.8.1), seminarioko hezkuntzan (III.8.2), institutuan (III.8.3), eta unibertsitate mailan gauzatu zen (III.8.4).
‎Azkueren hurrengo zarzuela batean ere, Sasi­eskola (1898) izenekoan, estatuko eskolak salatzen segitu zuen Azkuek, zigor eraztunak eta gaztelaniaren erabilerak ume euskaldunei egiten zien kaltea agerian jarriz. Orobat ekin zion Euskalzale aldizkarian, «Eskolak eta ikastet, seak» moduko artikuluekin euskal hezkuntzaren aldeko argudioak errepikatuz229.
‎Bitartean, Plöermel anaiak ekartzeko eta haien ereduak imitatzeko gestioekin segitzen zuen Azkuek. Hala ere, laster jabetu zen Bretainian ematen zuten irakaskuntza elebiduna ez zela hain apartekoa; eta Azkuek eredutzat erabili nahi zituen plöermeldarren bretainierazko eskola materialak, adibidez, egon ere ez zeuden (bretainierazko gramatika soilak baliatzen zituzten eta hizkuntza hartan katixima irakastera mugatzen ziren) 238 Alta, Arbelbideren laguntzaz Plöermel anaiak ekartzeko eta beraiekin euskal ikastetxeak sortzeko asmotan segitu zuen.
‎Halakoxea zen giroa, eta egoera hori desafiatu nahi izan zuen Azkuek ikastetxe erlijioso elebidun bat sortuz. Iruñeko proiektuak, baina, ez zuen aurrera egin.
‎Hain zuzen, Maura eta gisakoen salaketen izate bidegabe eta neurriz kanpokoa agerian jarriz erantzun zuen Azkuek hilabete pare bat geroago. Euskal Esnaleak Bilbon antolatu zuen ekitaldi hartan:
‎Hezkuntza erlijioso eraginkor bat bermatzearen eta Amerikarako emigrazioaren kontu piadosoen argudiopean, hein bateko euskararen presentzia segurtatu nahi zuen Azkuek. Arrazonamendua, ostera ere, erabat posibilista zen, Azkuek azpimarratu zuen «que así se atrae al pueblo a los gobernantes» espresioan ikusten denez.
‎1929ko uda ostean Azkueren eskariek segitu egin zuten, baina berrikuntza batekin. Larramendiren omenez 1929ko irailean Andoainen antolatu ziren jaietako hitzaldi batzuetan honakoa adierazi zuen Azkuek:
‎Beste gauza bat be bear zala [esan zuen Azkuek], ta da Bitoriako abade ikastechean sortutea euskerazko irakaskuntzea; bada an ikasten dagozan gazteak guero euskalerrietara joan bear dabe ta euren eguikizuna ondo beteteko, premiñazko gauzea dala euskeraz ondo jakitea. Guipuzkoako Diputaziñoak iñok baiño obeto eskatu leikela irakaskuntza ori Apezpiku jaunari323.
‎Nolanahi ere, emaitzarik gabe. Hola, Oñatiko festa haietatik hamarkada t, erdi igaro eta Gasteizen hiru apezpiku txandatu ondoren, 1914an, euskara katedra sortzeko eskaria egiten segitzen zuen Azkuek, oraingoan Prudencio Melo apezpiku berriari. Baina honek ere, Azkueren hitzetatik deduzitzen denez oztopoak jartzen segitzen zuen:
‎Bein da betiko legenda 1893an (itzulpenak egiteko erabiltzen zena), Método práctico para aprender el euskera bizkaino y gipuzkoano (1896), Complemento al método práctico (1896), El euskara ó el baskuenze en 120 lecciones (1896), eta Manual de conversación en euskera bizkaino (1897). Azken hau testuliburu gisa erabili zen urtero katedran, 1908an agortu zen arte350 Aurreko liburuak aldiz katedratik kanpo ere zabaldu ziren, euskara beren aldetik landu nahi zutenen artean (izatez Manual a Azkuek idatzitako liburuen artean ondoen saldu zenetakoa izan zen, urte gutxitan agortuz) 351 Obra hauekin, landu gabeko esparru bat jorratu zuen Azkuek: euskara ikasteko metodoena.
‎Baietz pentsa liteke, zeren ondoren ikusiko denez, Azkue unibertsitateetan euskara ikertzeko katedrak sortzearen aldekoa zen. Baina, Oñatin, euskara ikertzeaz gain euskaraz irakastea ere buruan ote zuen Azkuek. Irakasle euskaldunak eskatzen zituela kontuan izanik (eta Azkuerentzat euskaldun beti zen euskaradun), agian hori zen asmoa, gutxienez ikasgai batzuetan.
‎Euskalzalen eta Ibaizabalen, bizkaiera ez eze, gipuzkera ere sartzen hasi zen. Eta hain zuzen ere azken euskalki horren inguruan garatuko zuen Azkuek hurrengo urteetan bere euskara estandar proposamena; lehenago Izkindeko bizkaierari aplikaturiko zenbait ideia orain euskalki honi zuzenduz. Antonio Tovar izan da, nik dakidala, Izkindeko euskaratik gipuzkera osotura dagoen hari xumea seinalatu duen lehena:
‎Badirudi XIX. mendearen azken azken urteetan izan zela. Hola, 1897an Euskal Akademia proposamen bat idatzi zuelarik, bertan aipatzen zen ez euskalki guztien batasuna baina bai euskalki guztiek ortografia bera izan beharra412 Ondoren, 1900 urtean, Abadia anderearekin Euskal Akademia sortzeko aukera ikusita, euskalki literarioa batzeko komenientzia aipatu zuen Azkuek, «proponiendo la adopción de uno... ser el guipuzcoano o el labortano»413 Beraz lapurtera edo gipuzkera ziren aukerak. Azkenean, bigarren honen alde makurtu zen Azkue, 1904an Ordiziako euskal jaietan plazaratuz bere ustea.
‎hamarkada haietan, Donostiako Argia aldizkariaren inguruan, Bittor Garitaonaindia, Gregorio Muxika, eta beste batzuk ildo berean aritu ziren, gipuzkera beste euskalki batzuekin osatuz. Haiekin harremana izan zuen Azkuek. Ezin dokumentatu izan dut, ordea, eremu berean zebilen. Xabier Lizardirekin?
‎Eta horrela garaian garaiko goi mailako intelektualen taldean sartzeko gaitasuna irabazi du. Tamalez ez zuen Azkuek unibertsitate baten sare zientifikoa izan baina Bilboko institutu probintzialeko postua euskararen berrikuntzarako erreferentzi gune bihurtu zuen.
‎Institutuko irakasle lana eliztar lanarekin osatzeko modua ere bilatu zuen Azkuek, eta Rafaela Ibarra() Deustuko aberatsaren etxeko kaperau bihurtu zen. Bertan ezagutu zuen Julio Urkixo gaztea(), Ibarraren loba zena.
‎Nolanahi ere, baliabide handiagoak zituzten eta Azkueri hainbat proiektu finantzatu zizkioten. Hola 1896an Euskaldun Biltokia izeneko kultur elkartea sortu zuen Azkuek, eta bertan, besteak beste, euskarazko antzerkiak eskaini eta euskal ikastetxe bat sortu zen26 Euskalzale astekaria ere() Sotaren gizonen diru-laguntzaz atera ahal izan zuen. Euskalerria Elkarteko kide haietako batzuen adiskide handia bihurtu zen Azkue, bereziki Juan Carlos Gortazar() bilbotar musika kritikariarena.
‎Bizkaitik kanpo, 1897an, Donibane Lohizuneko euskal festetan parte hartu zuen Azkuek. Bertan Pierre Broussain() lapurtar mediku euskaltzalea ezagutu eta lagun minak bihurtu ziren.
‎Euskal nazionalismoaren lehen garaipen garrantzitsua izan zen. Nolanahi ere, politika aktiboa baino bereago zuen Azkuek kultur jarduna.Hola, Hendaia Hondarribietako bilera ortografikoetan parte hartu zuen1901 artean. Asmoa mugaren alde bietan erabili ahal izateko modukoeuskal grafia bat adostea zen, baina zenbait arazo tarteko, horien artean Aranaren intrantsigentzia, ez zen posible izan akordioa lortzea27 Bestalde 1899anEuskalzale aldizkaria gobernadore zibilaren presiopean itxiz geroztik, Azkueeuskarazko beste aldizkari bat sortzeko saiotan zebilen.
‎Schola Cantorum a Parisen zegoen, eta moldiztegia Tours-en. Gauza biak arazo handirik gabe bateratu zituela uste zuen Azkuek baina ez zen posible izan. Parisen hilabete eskas egin eta Tours-en kokatu beharra izan zuen.
‎Ez da ahantzi behar Azkuek euskara gaietan bere ereduak ezarri nahi zituela, eta ez dirudi Arana Goiri halako konkurrentziak onartzeko prest egongo zenik. Bestalde agian Arana Goiriren politika beligerante eta erradikalek, formak gordetzea nahiago bide zuen Azkuerengan larritasuna eragin zuten. Izan ere, Arana Goiri Azkueren Vizcaytik Bizkaira Lekeition errepresentatzen saiatu zen, eta Azkuek, lehen unean baimena eman arren, azkenean atzera egin zuen28.
‎Diktadura testuinguru horretan ere azaltzen zuen Azkuek separatismoaren aurkako erretorika:
‎Lau urte geroago, 1922an, Eusko Ikaskuntzaren Gernikako kongresuan, zeresana eman zuen Azkuek bere hitzaldian, zendutako euskalari nabarmenak aipatzean, Sabino Arana ez gogoratzeak (Euzkadi egunkariko kronikan
‎«ahanztura» zuzendu nahi izan zuen Azkuek, Arana Goiri «insigne vascólogo» gisa aipatuz publikoki, jeltzaleen pozerako («Olvido subsanado, cuya rectificación es agradecida» idatzi zuen Euzkadi-k) 62.
‎Lehenago ere, 1921eko lantxo batean, Arana Goirik asmaturiko izkelgi barik Azkuek izkelki lukeela esan arren, izatez neologismo gisa ondo asmatua zegoela aitortzen zuen, okerra garaiko jakintza faltari egotziz: «Arana Goirik izkelgi irazan zuen, beste itz berri asko bezala, zorrotz ta egoki; baina orduan gure Fonetica etzan aski ezagutzen, ki ori, l ren aldamenean izan arren, gi ezin itzuli ditekela yakiteko»69 Eta, ikusten ari garenez, 1933ko Acerca del San­toral Vasco obran zein 1925eko Morfologian gisa berean segitzen zuen Azkuek, Arana Goiriren akatsak agertu arren zurituz eta buruzagi jeltzalearen figura laudatuz:
‎Hola bada, Arana Goiriri aitortza, haren eskuzabaltasuna, eta Sabino bizi izan balitz iritzi okerrak zuzenduko zituelako ustea agertzen zuen Azkuek. Azken finean, horrekin uneko jeltzaleei gonbit egiten zien
‎Bakarka egote horri loturik zegon euskal ezaugarrien apartekotasun aitormena, hots, bitxi eta altxor izaera: horixe iradokitzen zuen Azkuek, euskal odola, Egiptoko faraoien garaiko gariarekin alderatzean. Ez zen berez jarrera politikoa, baizik «kulturala».
‎lehen Sabino Aranak bezala, orain sabindarrek, eliteen arteko kontsentsua barik mobilizazio gaitasun soziopolitikoaren araberako hegemonia lortu gura zuten. Hau da, Sabino Aranaren jarraitzaileak, politikoki, alderdirik ere ez zuen Azkuerenak baino gehiago baldin baziren, zergatik men egin behar zioten Azkue bati. Antola zezala Azkuek beste alderdi bat, eta hor neurtuko zen batzuen eta besteen indarra.
‎Zer ez ote zen gertatuko arautzean sakonago joz gero? Horixe pentsatu bide zuen Azkuek. Eta halaxe adierazi zion 1920ko martxoan Broussaini:
‎Azkuek aldeko txostena egin zuen hamar libururen gainean (berea barne), beste bitan euskal politika nazionalista zegoela salatuz (Ipuin, aberkoyak eta Miren. Itziar? i, idazkiak, eta, olerkiak) 380 Oleagarekin batera egindako eskutitzak bere helburua ez lortzeaz gain orain militarrekin kolaboratzera behartu zuen Azkue. Edozein kasutan Azkuek uste izan bide zuen hobe zela militarrei laguntzea bi liburu «separatista» baztertzen, ezer ez esateagatik euskarazko publikazio guztiak (politiko zein apolitiko) galarazita ikustea baino.
‎Agian, autonomia estatutua onartu izan balitz, euskal erakunde publikoek bestelako aitortza bat egin zioketen Euskaltzaindiari. Itxaropen hori bide zuen Azkuek, zeren autonomiarekin euskal eskolak sor zitezenean bertako testuliburuak Akademiak berretsi zituela aipatu zuen inoiz410 Jose Antonio Agirrek, hain zuzen, 1936ko uztailaren hasieran, Gerra Zibila hasi aurretxoan, aukera horixe aipatu zion Azkueri: «a V. debemos mucho todos los amantes de nuestro Pais y quiera Dios que una vez aprobado el texto autonómico podamos elevar al rango merecido a la Academia de la Lengua, que debe a V. su vida, y entronizar definitivamente en la historia de nuestro pueblo a su insigne director»411 Ikusten denez Agirrek estatutuaren bidez Euskaltzaindiari beste maila bat emateko aukera aipatzen zuen.
‎Izan ere, institutu probintzialeko euskara katedra tarteko Azkue laster bilbotartu zen, hiriko burges katoliko­foruzaleen harreman sarean txertatuz. 1890eko hamarkada hasiera hartarako, jada, euskara eta euskal kultura maila jasora eramateko asmoa ageri zuen Azkuek, espainiar eta frantses nazio ereduen parean aipatuz: «Gorde beiez ondo franciarrak eta españarrak?
‎Bigarrenik Gipuzkoa­Nafarroa aldeko euskaltzaleak zeuden, Errestaurazio garaiko Euskal­Esnaletik II. Errepublikako Euskaltzaleak elkartera. Hauekin harreman ona izan zuen Azkuek, baita, hein batez talde honetara asimila zitezkeen jeltzale posibilistekin. Akordioak lortu eta sektore honengan aurkitu zuen Azkuek sostengu sozialik handiena.
‎Hauekin harreman ona izan zuen Azkuek, baita, hein batez talde honetara asimila zitezkeen jeltzale posibilistekin. Akordioak lortu eta sektore honengan aurkitu zuen Azkuek sostengu sozialik handiena.
‎erakunde horrek ahalbidetuko zuen euskara goi mailan erabiltzeko moduan normatibizatzea, lexikoan aberastuz eta eredu bateratu estandar bat ezarriz. Broussainek irakurria zuen Azkueren Prontuario, de?
‎Halaber Azkuek Iparraldeko hautagai posible gehiagoz egiten zion galdera Broussaini, eta, aukera gisa, Daranatz, Constantin eta Lacombez eskatzen iritzia. Akademiko izateko baldintzen artean euskaldun izatea sortzez eta hizkuntzaz, linguistika jakintzak izatea eta lanerako prest egotea aipatzen zizkion, asmoa Akademia hamabostero Donostian biltzea baitzen229 Ikusten denez Akademia aktibo bat sortu nahi zuen Azkuek.
‎Desirak desira, itxaropen handirik ez zuen Azkuek 1919ko martxoan, eta ez zen bakarra: Broussainek gutun bidez aipatu zionez Eusko Ikaskuntzaren hile bereko batzarrean Julio Urkixo ere pesimista agertu zen oso:
Emaitza gehiago eskuratzen...
Aldaerak
Taula kopiatu
edun 127 (0,84)
ukan 25 (0,16)
Lehen forma
Argitaratzailea
Konbinazioak (2 lema)
Konbinazioak (3 lema)
Urtea

Bilaketarako laguntza: adibideak

Oinarrizko galderak
katu "katu" lema duten agerpen guztiak bilatu
!katuaren "katuaren" formaren agerpenak bilatu
katu* "katu" hasiera duten lema guztiak bilatzen ditu
!katu* "katu" hasiera duten forma guztiak bilatzen ditu
*ganatu "ganatu" bukaera duten lema guztiak bilatzen ditu
!*ganatu "ganatu" bukaera duten forma guztiak bilatzen ditu
katu + handi "katu" eta "handi" lemak jarraian bilatu
katu + !handia "katu" lema eta "handia" forma jarraian bilatu
Distantziak
katu +3 handi "katu" eta "handi" lemak 3 elementuetako distantzian bilatu
katu +2 !handia "katu" lema eta "handia" forma 2 elementuetako distantzian bilatu
katu +2 !handi* "katu" lema eta "handi"z hasten diren formak 2 elementuetako distantzian bilatu
Formen konbinazioa desberdinak
bero + handi | asko "bero" lema eta jarraian "handi" edo "asko" lemak bilatu
bero +2 !handi* | !asko* "bero" lema eta jarraian "handi"z edo "asko"z hasten diren formak
!bero + handi|asko|gutxi|txiki "bero" forma eta jarraian "handi", "asko", "gutxi", "txiki" lemak
Ezaugarri morfologikoekin
proba + m:adj "proba" lema eta jarraian adjketibo bat
proba +2 m:adj "proba" lema eta bi hitzetako distantziak adjektibo bat adjketibo bat
bero + handi|asko + m:adi "bero" lema jarraian "handi" edo "asko" eta jarraian aditz bat
proba + m:izearr-erg "proba" lema eta ergatibo kasuan dagoen izen arrunta

Ezaugarri morfologikoak

KATEGORIA
adb adberbioa
adi aditza
adilok aditz-lokuzioa
adj adjektiboa
det determinatzailea
ior izenordaina
izearr izen arrunta
izepib pertsona-izena
izelib leku-izena
izeizb erakunde-izena
lbt laburtzapena
lotjnt juntagailua
lotlok lokailua
esr esaera
esk esklamazioa
prt partikula
ono onomatopeia
tit titulua
KASUA
abs absolutiboa
abl ablatiboa
ala adlatiboa
ban banatzailea
dat datiboa
des destinatiboa
erg ergatiboa
abz hurbiltze-adlatiboa
ine inesiboa
ins instrumentala
gel leku-genitiboa
mot motibatiboa
abu muga-adlatiboa
par partitiboa
psp postposizioa
pro prolatiboa
soz soziatiboa
MUGATASUNA/NUMEROA
mg mugagabea
ms mugatu singularra
mp mugatu plurala
mph mugatu plural hurbila
ADITZ MOTA
da da
du du
dio dio
zaio zaio
da-du da-du
du-zaio du-zaio
dio-zaio dio-zaio
da-zaio da-zaio
du-dio du-dio
da-zaio-du da-zaio-du
da-zaio-du-dio da-zaio-du-dio

Euskararen Erreferentzia Corpusa Euskararen Erreferentzia Corpusa (EEC)
© 2025 Euskaltzaindia