|
2015
|
|
|
Zolaren artxoitik aiztur handi batzuk zeuden zintzilik. Aizturrekin ofizial hark mozten
|
zituen
Iruñean ezkutuka zerbait sartzen saiatzen ziren emakumeen mototsak. Ofizialak mahastietatik ihes egitea lortu du.
|
|
|
Haragi eza bereziki nabarmena zen," blokeoarekin honelako herri haragizale ezarri zaion sakrifizioa", Balesta komandante buruaren idazkian. Elur geruza lodi batek estaltzen
|
zituen
Iruñea inguruko zelaiak.
|
|
|
Jakitun zen Festek zekarten tira turistikoaz, eta aria horretaz sanferminen proiekzioa artoski zaindu zuen, bisitari ilustreei batzarri beroa eskainiz, bereziki Ernest Hemingway-ri, 1959ko jaietan ezagutu zuena, hil baino bi urte lehenago. Haren The sun also rises liburuak nazioartera eramanak
|
zituen
Iruñeko festak 1926an.
|
|
|
2014ko urriaren 31n, Moderna Fundazioak ospatu
|
zituen
Iruñeko Kondestablearen Jauregian Promozio Industrialerako Planaren 50 urteak kongresu batez, zeinean 30 dosiergilek ikertu baitzuten Nafarroako industrializazioa, hirurogeigarrenetako hamarralditik hona. Interbentzioetariko bat Joaquin Gortariren esku joan zen, Foru Diputazioko orduko Industria zuzendariordea, zeinak transformazio haren artifize nagusien gorazarre egin baitzuen, Felix Uharte eta Migel Jabier Urmenetarenak, eta galdatu zuen haientzat Nafarroako Urrezko Domina publikoki.
|
|
|
Galde berriak jaso
|
zituen
Iruñeko Lankide Aurrezki Kutxatik, Madrileko Wellington hoteletik eta Portugaleko hainbat salatatik, eta ilusio handiz prestatzen ari zen erakusgaia.
|
|
|
Etaiok gogor jujatu
|
zituen
Iruñeko errepublikar zinegotziak ere, San Zernineko mezetara ez joateko akordioa hartu zutelako, eta erran ere die, beste muturreko monarkikoak bezain sektarioak direla.
|
|
|
Akaso, diferentzia esanguratsuena izan zen beste lurraldeetan baino beranduago eratu zirela. XVIII. mendean Italian garatutako eredu hark ehun urte inguru behar izan
|
zituen
Iruñeraino heltzeko. Bi erakundeen artean lehena sortzen Iruñeko aurrezki kutxa izan zen.
|
|
|
abokatu madrildarrak kontratua eskuetan Madrilgo epaitegira jo eta 380 000 euro erreklamatu zizkion Vialogosi. Abokatu asturiarrak, berriz, 300 000 euro aldarrikatu
|
zituen
Iruñeko epaitegietan. Bien artean soilik enpresaren ondare guztia irenstera zihoazen baldin eta epaileek arrazoia emanez gero.
|
|
2017
|
|
|
lausotu egin
|
zituen
Iruñeko Alde Zaharreko farol zuriak eta kaleetako harriak heze zeuden, ilun, gauaren arnas lotiaren eskuetan. 1981ko maiatzak zortzi egun ostikatu ondoren, goizaldeko ordu bietan inor ez zegoen kalean, katedraleko ezkilen danbatekoak entzun zirenean, etxeen adreilu gorrizko paretetan brontzearen hotsak desegin zirenean.
|
|
|
Agian, horregatik, beti eraman zuen hiri hura gogoan. Eta, agian, horregatik ere, handik urte batzuetara, Sombroko gotorlekua defendatzen ari zela, haizeak harrotutako banderak erakusten
|
zituen
Iruñeko lehoia eta Nafarroako kateak. Haren azpian ezpata gorria eskuan, suhar bihotz ematen zien insurjenteei Xabierrek:
|
|
2018
|
|
|
Serafin Baroja Zornotzak (Donostia, 1840), Pio Baroja idazle famatuaren aitak, antzerki lan bat eta Bai, jauna, bai izenburuko astekari elebiduna atera
|
zituen
Iruñean bizi zela. Argitaratu ziren zenbakietan Tormesko lazarotxoren bizia eta Zalameako alkatearen pasarteak agertu ziren, eta baita honako idazleen lanen itzulpenak ere:
|
|
|
Juan Manuel Lertxundi Baztarrika eskolapio tolosarrak euskara klaseak eman
|
zituen
Iruñean 1910eko bukaeratik aurrera, Nafarroako Diputazioak antolatuta. Esperientzia horrekin liburu bat prestatu, eta Diputazioaren laguntza ekonomikoarekin argitaratu zen.
|
|
|
XIX. mende osoan zehar, beharrizan ugari
|
zituen
Iruñean, handiak baitziren analfabetismo tasak, mutikoentzako eta neskatoentzako ikastetxe pribatuak irekitzen jarraitu zuten. Ospetsuenetako bat izan zen Huarte Callis anai arrebek 1845ean fundatu zutena, titularitate laikoko ikastetxea, berehala nabarmendu zena berrikuntza pedagogikoa eskaintzen zuelako eta bertako irakasleek oso izen ona zutelako.
|
|
|
" Iruñean mintzatzen den euskaran idatzi du, dioenez jendeak hobekien ulertuko duen hizkera baita hau eta Nafarroa euskaldunean gehien mintzatzen dena. Meza entzuteko 1621eko Tratado a eta 1626ko kristau ikasbidea zenbateraino idatzi
|
zituen
Iruñeko euskaran ez dakigu, baina idazlea zenez eta jantzixea dirudienez, ez dugu uste Iruñekoak edo Iruñerrikoak ziren ezaugarri guztiak idazkian islatu zituenik, areago uste dugu, idazle senari jarraikiz, ikusmolde zabalagoa eta jantziagoa erabiliko zuela" (Camino, 2003, 28).
|
|
|
Nolanahi ere den, Iruñea ez da hain hiri handia izan, hizkuntza aldetik esleitzen diogun balizko eragin hori ez dakigu xuxen zenbaterainokoa izan zen; erregearen gortea Erriberrin bizi izan zen usu, ez Iruñean. Demografiaz denaz bezainbatean, nafar gehienak ibarretan bizi ziren, ez hiriburuan; esate batera, XVI. mendean 2.000 biztanle inguru
|
zituen
Iruñeak, XVIII. mendearen hasieran 8.000 eta 1783an 15.000 Madozen arabera 1848an 15.745 biztanle zeuden bertan. Baina honetan guztian erlatiboa izan ohi da errealitatea eta ikusi behar da ea ba ote zegoen Nafarroa euskaldunean hiriburuari demolinguistikoki edo sozio ekonomikoki aurre egin ziezaiokeen beste gune bat, eta erantzuna ezezkoa dela dirudi" (Camino, 2013, 100).
|
|
|
Biztanleriaren hazkundeak agindu
|
zituen
Iruñearen garapen beharrak. Mende hasieran hiriak ozta gainditzen zuen 13.000 biztanleen kopurua, baina mendearen erdialdean 22.000 izatera iritsi zen, eta XIX. mendearen azken urteetan, berriz, 30.000 inguru.
|
|
|
Eredu honetako hilobiratze eta nekropoli gehiago agertu dira Araban, beste bi Bizkaian, Basaurin eta Santimamiñen, eta hona bereziki interesatzen zaigunaIruñearen lurraldean. Aldaietaren azterketak klabeak eman
|
zituen
Iruñeko material zahar enigmatiko batzuk ulertu ahal izateko. Izan ere, lehen aipatu dugun Argaraiko nekropolia erabiltzen jarraitu zuten mende hauetan, eta hainbat materialek harridura sortua zuten berezilarien artean, jatorri frankoa baitzuten.
|
|
|
Ondoko koadroan geure datu basean jasotako kasu egiaztatuak biltzen dira, baina errepresio bide hori hemen adierazten dena baino zabalagoa izan zen inolaz ere. Erantzukizun Politikoetarako Auzitegiak espediente asko abiarazi
|
zituen
Iruñeko auzoen aurka, ofizialki gutxienez 168 kasutan (nahiz eta oraingoz ezinezkoa izan den pertsona horiek identifikatzea) eskatu zitzaizkien diru kopuru jakin batzuk, zenbaitetan oso kopuru handiak.218
|
|
|
batetik, iraultzaren aurkako koalizioa, eta bestetik, multzo errepublikano eta sozialista. El Pensamiento Navarro egunkari karlistak idatzitakoaren arabera, nahitaezkoa zen erlijioa, aberria, familia eta jabetza kontzeptuak erabiltzea laikotasunari (jazarpen erlijiosoaren atarikoa baitzen), anarkiari, dibortzioari eta komunismoari aurre egiteko borrokan.200 EAJk ez zuen parte hartu fronte bateratuan gainerako indar kontserbadoreekin batera eta bere hautagai zerrendak aurkeztu
|
zituen
Iruñean (baita Tafallan eta Lizarran ere). Eskuina nagusitu zen, eta Iruñea izan zen ezkerrak irabazi ez zuen bederatzi hiriburuetako bat.
|
|
|
Josefina Guerendiainen amak 13 urte
|
zituen
Iruñera etorri zenean, 1899an, eta honela moldatu zen bere ahizpa eta beste senideekin: " Bere ahizpa Udaletxeko garbitzaile batekin ezkonduta zegoen izebarekin bizi zen, eta seme alabak zituzten.
|
|
|
Antzeko ezaugarriak izan
|
zituen
Iruñean maiatzaren 8an burututako grebak. Bizi baldintza gogorrak eta soldata eskasak zirela eta, 30.000 langilek erregimenaren aurkako lehenengo protesta handia egin zuten.
|
|
|
1975 urterako 165.000 biztanle
|
zituen
Iruñeak, eta beraz," tamaina erdiko" hiria zen biztanle kopuruari dagokionez.
|
|
|
Horien artean zeuden Matilde Huici Navaz iruindarra, 1890an sortua, maistra, abokatua eta pedagogoa, Maria de Maeztu eta Clara Campoamorren laguna, azkenean Txilera erbesteratu zena, eta Julia Alvarez Resano, Alesbesen sortua eta Espainiako aurreneko emakumezko gobernadore zibila. Azken horrek mitin asko eman
|
zituen
Iruñeko San Frantziskoko Ikastetxeetan. Maria Angeles Lardizabal Urroz() eta Aurora Gomez Urrutia() oso militante aktiboak izan ziren Iruñeko Ezker Gazteria Errepublikazalean, talde horrek dagoeneko desagertua den Cafe Suizo kafetegiaren gainean zuen egoitza, Gazteluko plazako 37 zenbakian (ikus Juncal Campo Guinearen eta kolaboratzaileen liburuan Manuel Martorellek osatutako biografiak.
|
|
|
Demografia historikoari dagozkion ezaugarri demografikoak
|
zituen
Iruñeko biztanleriak: hau da, jaiotze tasa oso altuak; heriotza tasak altuak ere bereziki jaio berri eta haurtzaroan; bizi itxaropen laburra, nahiz eta adin batetik aurrera bizirik iraunez gero, bizitza luzera handiko itxaropenik izan, batik bat herri xehetik goragoko geruza sozialetan eta arrisku fisiko gutxiagoko lanbideetan.
|
|
|
Ramon Bengaraik moldiztegietan aritzeko ikasketak egin
|
zituen
Iruñean, tipografo bilakatuz, UGT sindikatuko tipografoen sailera eraman zuena. Lan egin zuen hainbat egunkaritako moldiztegietan eta idazten hasi ere zen haietako batzuetan.
|
|
2020
|
|
|
Egunkari argazkiren batean soilik ikusia nuen leyre olcozen begitartea. 2026ko maiatzaren hasieraren lanegun bateko arratsaldeko azken orduetan poesia tailer bat ematen ari nintzen, hartarako haren ikasgelak uzten
|
zituen
Iruñeko bigarren hezkuntzako institutu batean. Kanpoan iluntasuna teilatuen zintzilik, barrenean fluoreszenteek zuriagotzen zizkiguten esanahi noblez betetzen saiatzen ari ginen paperak.
|