|
2007
|
|
|
Bizkaiko auzitegietako abokatu, fiskal, idazkari, epaile eta gainerako langileek, guzti guztiek, euskaraz jakin zezatela. Bestalde, Euskaltzaindiaren idazkari ere bazen abokatu euskalduna eta gerra oste beltzean Krutwigen balentriak babestu
|
zituen
Azkuerekin batera. Gerora, Krutwigek berak aitortu zuen soilik Oleaga eta Azkue bezalako pertsonen sostengua izan zuela urte latz horietan.
|
|
2008
|
|
|
Aitzitik jarrera modernizatzailea zen euskara hiri eta eremu berrietara eramaten saiatzen zen heinean. Mordernizazio ahalegin horietarako sortu
|
zituen
Azkuek hainbat proposamen linguistiko berri, Unamunok «asmakuntza» deituz gutxietsi zizkionak. Hola erantzun zion Azkuek:
|
|
|
Halaber, baliteke, Azkuek bere zarzuela elebidunekin, Bilboko burges euskaltzaleei ez ezik, euskaldun langileei ere aisialdizko ikuskizunak eskaini gura izatea beren hizkuntzan (adierazgarriro Vizcaytik, Círculo de Obreros Católicos elkartean antzeztu zen, segurki Bizkaiko herrietatik etorritako behargin ugari biltzen zituena). ...san zuenez, «Izkera batek, uritartzeko, nai ta ezekoa noraezekoa dau ikasguetan (eskoletan) bizi izatea»198 Horregatik burgesentzako euskal ikastetxeak ez ezik, klase sozial guztiek euskara ikasteko aukera izatea gura zuen, horretarako «Uri andietako[...] erdaleskoletan [eskola publikoetan] gure izkereari lekut, so on bat» eginez199 Euskara hiritartzeko asmoetan bada, maila apalak ere presente
|
zituen
Azkuek. Alta ukaezina da berariazko interesa zuela euskara maila sozial jasoetara eramatean.
|
|
|
Obra zaharren berri izan eta kontsultatzeaz gain, atzerrian zeuden euskalaritza lanak euskal erakunde publikoek eskura zitzaten saioak ere egin
|
zituen
Azkuek. Hola, 1894 aldera, Fidel Sagarminagak gomendio txartel bat idatzi zion Azkueri Victor Collins irlandarra har zezan281 Collins, Bonaparte printzearen fondoen katalogoa prestatzen ari zen, eta euskarazko obrak zein euskalkitan zeuden jakin nahi zuen.
|
|
|
Beraz sorkuntzazko literatur lana, folklore bilketa, lan musikala, hiztegitxoa, bokazio normatibodun bizkaiera eredu estandarra eta interes filologikodun bertsio dialektala, dena batera ematen
|
zituen
Azkuek. Eta Beinda betikon bezala, bere jarduera gehienetan arlo desberdinetako osagaiak konbinatzen zituen.
|
|
|
Intelektualak politikan eragiteko kultur bitartekoak erabiltzen ditu. Betetzen ote
|
zituen
Azkuek ezaugarri hauek. Puntuz puntu azter daiteke.
|
|
|
Manifestuak eta hitzaldiak landu ote
|
zituen
Azkuek. Manifestu tipikoa, eskari kategoriko bat eginez ez.
|
|
|
Aldiz Gerra Zibilak eta frankismoak eten garbia markatu zuten. Frankismopean, hain zuzen, hainbat oztopo izan
|
zituen
Azkuek argitaratzeko eta urte batzuk igaro behar izan ziren lan banaka batzuk atera ahal izateko. Adinean aurrera joatekoak ere ez zuen erraztu gerra aurreko maila berreskuratzea.
|
|
|
Toponimiaren sorkuntza azaldu aurretik, ordea, ohar bat antroponimiaz. Izan ere pertsona izenei zegozkion auziak ere ukitu
|
zituen
Azkuek, bereziki sabindar izendegiarekin lehian. Baina arlo hau toponomastika baino gutxiago landu zuen eta ez noa aztertzera (nahiz ikertzea merezi duen) 104.
|
|
|
449 Idazle klasikoei ez ezik, erredakziora heltzen zitzaizkion gutunak ere bere eredura egokitzen
|
zituen
Azkuek.
|
|
|
1904an Europatiko bidaiak hasi
|
zituen
Azkuek. Baina Paris eta Tours aldean ibili arren, garaiko gutunek agertzen dutenez 1904 urtean zehar Ibaizabal berriro ateratzeko asmotan ibili zen, aurrekontuak eskatzen eta Bustintza berari aginduz aldizkarian enplegatuko zuela, nahiz azkenean zailtasun ekonomikoek eta bestelako trabek ezinezko egin helburu hau472.
|
|
|
Eredu horiek bultzatzeko, hainbat testuliburu desberdin idatzi
|
zituen
Azkuek, batzuk teorikoagoak besteak praktikoagoak, baina edozein kasutan katedran bere ideiak aurkezteko erabili zituen. Ez dira orain proposamen horien barne ezaugarriak luzeago aztertuko, hori jada aipatu baita.
|
|
|
Arana Goirik behintzat hala aurpegiratu zion («Euskaldun. Biltokia (cuyo nombre tan primorosamente imita al de Euskeldun. Batzokija) »25). Eduki aldetik, ordea, Euskeldun Batzokijak sekula garatu gabeko kultur proiektuak eskaini
|
zituen
Azkueren Biltokiak. Lehena Euskal Ikastetxea izan zen 1896/ 97 ikasturtean inauguratu zena26 Ikasturte berean antzezlanak etorri ziren:
|
|
|
Hola Azkuek Euskal Akademia Abadia anderearen eta Hego Euskal Herriko Diputazioen dirulaguntzaz sortzeko aukera ikusi zuen. Abadia anderearekin izandako batzarretan akademiko posibleen izenak pausatu
|
zituen
Azkuek (gorde ez direnak), bai eta euskalki literarioa batzeko komenientzia aurrenekoz aipatu ere, aukera gisa gipuzkera edo lapurtera proposatuz69 Beraz 1897tik 1900era bitartean hizkuntzabatasunaren beharraz ohartu zen Azkue eta euskalki zentralen inguruan eraiki gura izan zuen. Halaber, ohargarria da Akademia horren babespean bilbotar apaizak beste zenbait ekimen sortu nahi izan zituela:
|
|
|
Azkueren ustez, hasteko hamalau bat akademiko hautatu lituzkete Diputazioek, aurrerantzean erakunde berriak aukeratuz hurrengo kideak. Lehen akademiko horien artean hauek proposatzen
|
zituen
Azkuek: bi nafar garai (bata Campion, bestea zehazteke), bi nafar behere (Broussain161 eta beharbada Lacombe), hiru bizkaitar (Bustintza, Txomin Agirre, eta sabindarren bat akaso), hiru gipuzkoar (Karmelo Etxegarai, Luis Eleizalde eta besteren bat), bi zuberotar (Menditte, eta Larrieu edo Constantin) eta bi lapurtar (Daranatz eta Darricarrere).
|
|
|
Hamalau urte
|
zituen
Azkuek Bilboko institutu probintzialean izena eman zuenean. Ikastetxe berean zebilen estudiatzen Miguel Unamuno gaztetxoa().
|
|
|
Berrogei urte betetzear
|
zituen
Azkuek Europako egonaldia hasi zuenean. Frantziara hiztegia inprimatzera joan bazen ere, musika ikasteko asmoa ere bazuen.
|
|
|
Berrogeita hamabost urte
|
zituen
Azkuek Euskal Akademia sortu eta bertako buru izatea lortu zuenean. Euskaltzaindiko lanei buru belarri ekin ahal izateko 1920an institutuko euskara katedran erretiroa hartu zuen.
|
|
|
Hirurogeita hamaika urte
|
zituen
Azkuek Espainiako Gerra Zibila lehertu zenean. Gatazka garaian Lekeition egon zela dirudi.
|
|
|
Halaxe deskribatu dute mota eta joera guztietako autoreek. Adibidez, Federico Krutwigek honela aipatu
|
zituen
Azkue eta Nazario Oleaga: «ambos eran considerados ser carlistas»1 Eta ildo berean doaz Jon Juaristiren hainbat baieztapen:
|
|
|
Azkueren obra ikustean abandotarra hunkitu egin zen, eta antzeko ideiak defendatzen zituztela sentitu zuen. Horregatik Arana Goiriren Euskeldun Batzokijak bazkari omenaldi bat eskaini zion hurrengo egunean Azkueri eta zarzuela antzeztu zuten institutuko ikasleei20 Bost hilabete egin
|
zituen
Azkuek jeltzaleekin. 1895eko ekainean Azkuek Aranaren taldea utzi, eta hilabete eskasean Ramon de la Sotaren Euskalerria Elkartera igaro zen.
|
|
|
Que los venideros no digan que todos hemos sido mineros con fortuna o sin ella y pelotaris»119 Azkuerentzat euskaldun ideala ezin muga zitekeen euskal arrazara, baina ezta pilotari pintoreskoa izatera, edo euskal industrial izatera ere. Euskaldunetaz topiko zen ekonomia eta kirol arloko jardueraz haratago euskal hiztun ikasiak nahi
|
zituen
Azkuek, landuak. Euskalduntasuna hizkuntzan zekusan, baina hizkuntza herritarren ahozko komunikazio tresna espontaneo izatetik haratago euskal kultura aktiboki garatu eta maila jasora eraman nahi zuen.
|
|
|
Jatorrizko erdal testuan «amor racial y respeto cristiano» maila berean aipatzen baziren, aldiz Azkuek «baña» batekin indartu zuen «kristautasuna», «yatorri maitasuna» ren gainetik jartzeko. Beraz, hasteko, kristautasunaren ideia unibertsalistak «arraza elkartasunak» gainditzen
|
zituen
Azkueren aburuan. Eta, ohargarriagoa dena, «abenda maitasuna» edo antzekoren bat erabili ordez «yatorri maitasun» bezala itzuli zuen «amor racial», argi erakutsiz beretzat arraza ez zela entitate biologiko berezia zuen kontzeptua, «jatorri» soila baino140.
|
|
|
Hortaz, 1876ko euskal esperientzia, 1898ko espainiar desastrea, eta XIX. mende amaieratik Lehen Mundu Gerlaraino jazotako inbasio, gerra, suntsiketa, menperakuntza eta kolonizazio ugarien irudiak, guztiz gogotan izan behar
|
zituen
Azkuek 1918ko hitzaldia ematean. Eta euskal estatu sortuberri bat irensteko kandidatuak ez zirela faltako pentsatuko zuen.
|
|
|
Leizaolak emandako lekukotzaren arabera Azkuek handia agertu zuen batasun horren inguruan390 Dokumentalki ezin baieztatu izan dudan iturri baten arabera, Bergarako bilera horren ostean Bilbora itzuli ziren ordezkari jeltzale batzuk aurkitu
|
zituen
Azkuek kalean, eta euskaltzainburuak interes handiz galdetu zien ea EAJ elkartuak ezer erabaki ote zuen Akademiari buruz391 Datua zuzena izatekotan argi islatuko luke Azkue Euskaltzaindiaren autoritatearentzako sostengua bilatzen ari zela jeltzaleen aldetik. Baina esperantza hori izan bazuen ez zen oso zorioneko ibili.
|
|
|
Manifestuak eta hitzaldiak landu ote
|
zituen
Azkuek. Manifestu tipikoa, eskari kategoriko bat eginez, ez.
|
|
|
Baina izana? Intelektualen ezaugarriak betetzen ote
|
zituen
Azkuek. Bereizgarri horiek aztertu.
|
|
|
Betetzen ote
|
zituen
Azkuek ezaugarri hauek. Puntuz puntu azter daiteke.
|
|
2009
|
|
|
Gerra osteko lehen batzar agirian agertzen denez, 1941eko apirilaren 28an euskaltzainak bildu
|
zituen
Azkuek Euskaltzaindiaren berriztapena proposatzeko.
|
|
|
Morfología Vasca. Akademiaren batzarretan irakurri ohi
|
zituen
Azkuek Morfología Vascaren atalak, aktetan ageri denez, eta gainerako euskaltzainen oharrak eta iritziak jaso ondoren eman zuen argitara, 1923an.
|
|
|
1941eko apirilaren 28an egin zuen Euskaltzaindiak gerra osteko lehenengo batzarra. Hara aktan nola jaso
|
zituen
Azkueren azalpenak:
|
|
2015
|
|
|
Mundu zabaleko beste alderdi batzuetan ere bada hizkera hori, eta Euskal Herri bertoko lekukotasunak bildu
|
zituen
Azkuek bere hiztegian(; auntzerdera sarreran). Oso iritzi bitxi eta bereziak zituen Azkuek hizkuntzaren gainean, eta jolaserako sortutako mintzamolde horrek ere ez zion ihes egin haren epai zorrotzari:
|
|
|
Mundu zabaleko beste alderdi batzuetan ere bada hizkera hori, eta Euskal Herri bertoko lekukotasunak bildu zituen Azkuek bere hiztegian(; auntzerdera sarreran). Oso iritzi bitxi eta bereziak
|
zituen
Azkuek hizkuntzaren gainean, eta jolaserako sortutako mintzamolde horrek ere ez zion ihes egin haren epai zorrotzari: –lenguaje ridículo?
|
|
|
Eta horri guztiorri euskarak bizirik iraun duen lekuetan jaso diren lanabesak gehitu behar zaizkio. Zigoitiko Etxaguen herriko adizki batzuk batu
|
zituen
Azkuek 1918an (ikus Knörr 2005) eta, Etxaguenen bertan, ipuin bi jaso zituen Jose Migel Barandiaranek 1919an (Barandiaran 1973: 71 eta 273).
|
|
2018
|
|
|
Hor dugu XVI. mendeko Arizkurengo ezkontza fedea (Satrustegi, 1992, 59 eta hh.), Asnozko 1636ko ezkontza fedea (ConTAV, § 5.2.3), edo Elizaldek Bonaparterendako itzuli doktrinak (Pagola et al., 1996). Zuzeneko testigantzak jaso
|
zituen
Azkuek Erizkizundi Irukoitza rako eta Artolak azken hiztunak grabatu (cf. Artola, 2006; 2007; 2010; 2011; 2012a; 2012b; 2013; 2014a; 2014b; 2014c).
|
|
2019
|
|
|
–Krutwigek proposatutako berrikuntza nagusiak onartu zirenerako, 85 urte
|
zituen
Azkuek, zahartuta eta makalduta zegoen, onenak emanda, azaldu du Oleaga E19 androideak?. 1951ko urriaren 22ko ilunsentian, akademiaren egoitzatik etxera zihoala, Ibaizabal ibaira erori zen, hementxe, eta, biharamunean eta hurrengo egunetan akademiara itzuli baldin bazen ere, istripuaz ahaztuta, handik egun batzuetara hil zen, azaroaren 9an, ibaiko ur kutsatuek eragindako gaitzaren ondorioz.
|
|
|
Horrela, ezkerraldean jatorrizko edizioaren faksimilea jaso dugu eta eskuinaldean gaurkotua, irakurleak, nahi izanez gero, konparatu ahal izan ditzan. Jatorrizko testuan oin oharrak eta era bateko eta besteko deiak eginak
|
zituen
Azkuek. Gaurkotuan koloreen bitartez bereizi ditugu Azkueren ohar gisa guztietakoak (urdinez eman ditugu) eta gureak (beltzez).
|
|
|
Sekulako erraldoia izan zen, fisikoki bezala lanerako zeukan kemenari dagokionez. Gaurko ikuspegitik begiratuta kritikatzeko moduko jokabide batzuk ere izan
|
zituen
Azkuek, eta horiek ere agertzen dira liburuan, adibidez, Edward Spencer Dodgsonen homosexualitatearen aurrean izan zuen jarrera, baita Miguel Primo de Riveraren diktadurapean zentsurarekin izan zuen harremana ere. Baina horiek bere garaiko testuinguruan kokatu behar dira dagokien neurrian ulertuak izateko?.
|
|
2021
|
|
|
Nolanahi ere, gabe adjektiboa nekez ageri da bera bakarrik eta horrek eraman
|
zituen
Azkue, Lafitte edo Villasante atzizkitzat hartzera. Askotan, sin (sinfín, sinúmero, sinvergüenza...), sans (sans coeur, sans culotte, sans gene, sans souci...) aurrizkien edo ingelesezko less (motherless, endless, headless, legless, needless...) atzizkiaren pareko egiturak sortzen dira gabe mugakizunaren bidez (Hitz Elkarketa/ 3:
|
|
|
20 Musikazale sutsua izanik, begien aurrean
|
zituen
Azkuek Frantziak XIX. mendean eman zuen konposatzailerik ospetsuenarengan nobela huts hark sorrarazi zuen sedukzioa eta, zeharka izan bazen ere, sedukzio hark ekarri zuen probentzeraren munduaren proiekzioa. Mistralen eleberrian oinarrituz Charles Gounod-ek 1864an idatzi zuen Mireille opera entzutetsuaz ari gara.
|