|
2000
|
|
|
Ondoren partikularra ematen zuen beste maistra batekin ibili ginen Ibarran. Soldadutza amaituta, Martuteneko kartzelan sartu nindutenean, bertako funtzionario batek eskola ematen
|
zigun
. Erlijioa eta denetik ematen zigun euskaraz, baina politikarik aipatu ere ez, jakina.
|
|
|
Soldadutza amaituta, Martuteneko kartzelan sartu nindutenean, bertako funtzionario batek eskola ematen zigun. Erlijioa eta denetik ematen
|
zigun
euskaraz, baina politikarik aipatu ere ez, jakina.
|
|
|
Pierpol Berzaitzekin topo egin genuen, suertez, ostatu batean kantuz ari ginela. Gure kantuak gustukoak zituela erran
|
zigun
, eta zerbait berritan hasteko grinatua zenez, gurekin hasi zen.
|
|
|
osoa eskaini du Salegik tribuaren alde, hots, Euskal Herria eta euskaldunen alde. Hainbat urtetan bizirik eta osasuntsu darrai bere 82 urterekin bizi eta nozitu dituen abenturek, ezustekoek, etsipenek eta desgraziek oro ez dute batere kikildu eta azkenaldi honetan egindako adierazpen batzuetan inoiz baino baikorrago zegoela adierazi
|
zigun
Euskal Herriaren egoerari buruzko galdera bati erantzunez, nahiz eta ikusitakoak eta ikasitakoak ziniko samar bilakatu omen duten bere burua. Liburua aho zabalik irakurtzen den horietakoa da, erabat harrituta uzten baikaitu lehen orrietatik, ikusirik zer nolako bizimodu barojianoa eraman behar izan duen patuak hala nahita noski.
|
|
|
Horrelaxe, Bixente lagunak bazuen «Hilario» esaten zion motor bat, ez dakit Vespa edo zer zen hura, eta ni harekin joan nintzen Beasaingo geltokira motorrean, eta handik gora Bixentek jaso gintuen Uztapide eta biok, banaka banaka. Bixentek kristoren mesedea egin
|
zigun
, egingo ez zigun ba. Orduan ez zegoen orain bezalako aukerarik garraiorako...
|
|
|
Horrelaxe, Bixente lagunak bazuen «Hilario» esaten zion motor bat, ez dakit Vespa edo zer zen hura, eta ni harekin joan nintzen Beasaingo geltokira motorrean, eta handik gora Bixentek jaso gintuen Uztapide eta biok, banaka banaka. Bixentek kristoren mesedea egin zigun, egingo ez
|
zigun
ba. Orduan ez zegoen orain bezalako aukerarik garraiorako...
|
|
|
Horrek lotsa pasarazi zidan. Adibidez, lehenengo elefanteak ikusi genituenean basamortuan, gidariak isilik egoteko esan
|
zigun
. Kamioi ireki batean egon arren, guztiak gauzak komentatzen hasi ziren.
|
|
|
Izenburu tremendistegia izango da agian baina, Zarautzen ospaturiko Poeta Gazteen Egunean (2000ko martxoaren 25ean) lagun gutxi samar bildu izanak, belaunaldi berririk ez datorrenaren susmoa utzi
|
zigun
. " Hain gutxi ote gara?" errepikatu genion behin baino gehiagotan geure buruari.
|
|
|
Gauzak horrela, Gipuzkoan Colorin taldea zegoen, baina bakarrik gazteleraz antzezten. Bertako partaide batek erakutsi
|
zigun
panpinak nola egin. Ordurako hiru seme alaba geneuzkan, eta egun batean etxe honetan bertan gure alabarentzat antzerkitxo bat egin genuen.
|
|
|
Kixki, Mixki eta Kaxkamelon pailazoak urtebete beranduago hasi ziren, kontuak atera. Ondoren, Feli Etxeberria Kaialde ikastolako irakasleak proposatu
|
zigun
gure txotxongiloekin bertara joatea. Lazkaoko Jaxinto apaizak eta andereño batzuek gure emanaldia ikusi eta Zaldibiakoei esan zieten.
|
|
|
Txotxongiloen bidez edozer konta dezakezu. Gu hasi ginenean, jendeak" etzazuela hainbeste lan hartu, hau haurrentzat da-eta" botatzen
|
zigun
. Bestalde, haurra etorkizuneko publikoa dela eta halako esaldiak txorakeria galantak dira.
|
|
|
Duela gutxi" Printze txikia" eman ondoren, 27 urte inguruko mutil bat hurbildu zitzaigun eta umea zela gurasoekin Mexikora joandakoa zela kontatu
|
zigun
. Ez zekien nola baina," Printze txikia" ren kaseta bere etxera iritsi zen.
|
|
|
" Botila hustu ondorengo ajeak" zuen izenburutzat. Bertan, duela pare bat urte Ibon Sarasola Iñaki Segurola eta Antton Luku Itxaro Borda bikoteen artean gertaturiko eztabaida garratza ekartzen
|
zigun
gogora, eta baita eztabaida honen ondorioz bai Lukuk eta bai Sarasolak, elkarren arteko auzia konpondu arte, argitaratzeari egindako txandapasa ere.
|
|
|
Hezkunde Nazionalarekin ari gara negoziatzen estatutu publiko bat, ikastola publiko bilakatzeko helburuarekin. Hezkunde Nazionalak iragan otsailean igorri
|
zigun
proposamena oso eskastzat eman genuen, baina ondoko solasen abiapuntu bezala kontsideratzen dugu. Horren inguruan testua mamitzen, emendatzen eta gure eguneroko praktikari egokitzen ari gara.
|
|
|
Elvirari deitu nionean, elkar ezagutzea izan zen eskatu zidan gauza bakarra. Madrila joan, gure proposamena egin eta hara non, baiezkoa eman
|
zigun
. Ondo moldatu ginen, emakume apala eta irekia da.
|
|
|
Jakinaren gainean zegoen Manolitoren liburuak gehien irakurtzen diren tokia Bilbo dela. Antzezlana ikusi eta gero beldur ginen zerbait leporatuko ote
|
zigun
, baina ez, zoriondu egin gintuen.
|
|
|
MAITASUNEZ ez ezik, zintzo idatzi du Kurlanskyk eta, beharbada, hortik ere heldu da liburuak izan duen harrera ona. Euskadi Irratiko New Yorkeko berriemaile Olatz Arrietak eman
|
zigun
berri ona Eguberrietan. Harrezkero, Vancouverreko euskaldunek ere albiste bera eman izan digute.
|
|
|
Denbora horretan Mugarik Gabeko Musikarientzat lanean jardun dugu eta Kantata bat ere burutu dugu Arabako eskolanientzat. Baina jendeak eskatzen
|
zigun
beste disko bat plazaratzea. Zazpigarren honek festa giroko estiloa jorratzen du beste seirek bezala.
|
|
|
Gu, aurrez, aste horretan bertan hartu gintuen Iruñeko Jolaskide gimnasioan eta urduri somatu genuen," debut" aren zain. Ez da ez ohikoa 45 urteko zakur zaharraren ahotan beldur hitza entzutea, baina bazuela, ez zekiela gorputzak nola erantzungo zion eta duen maila ez erakusteko kezka zuela aitortu
|
zigun
. Baina, horrez gain, bere karreraz mintzatu ginen, pilotaren osasunaz, materialaz, apustuez, afizioaz.
|
|
|
lasai hitz egiteko eta bideak gerlarako ikasteko!". Gasteizko gobernadoreak behin baino gehiagotan debekatu
|
zigun
ibilaldi bat edo beste, subertsio arriskua zela eta.
|
|
|
Lizundia adiskideak, Euskaltzaindi Etxean egin diran berritze lanak aitatu zituan aurrena. (...) Aresti jaunak, adierazi
|
zigun
urrengo, berari etzitzaiola egoki irizten, Euskaltzaindiako aukera botoak" pertsonalak" izan bearra. Au erantzun zioten:
|
|
|
Gerrak aldatu
|
zigun
bizimodua: zortzi urterekin jakiten duzu aitaren lagun mina, Aitzol apaiza, fusilatu egin dutela.
|
|
|
Egiazko gobernu bat zen, ejerzito eta guzti, edozein nazioren bizkar hezurra ezpata baita. Horrek ematen
|
zigun
legitimotasuna. Gu ginen Jose Antonio Agirreren Jaurlaritzaren hurrengo, eta guretzat ohore handi bat izan zen.
|
|
|
Lizarrako Akordioaren proposamenaren inguruan ñabardurak izan ziren. ETAk guri erantzun
|
zigun
ez zegoela ados. Hala ere, ETAk su etena martxan jarri zuen.
|
|
|
Bi, 1998ko uztailaz geroz sortu abereei analisia egitea. Lionel Jospinek" azterketarik gabe behi erorik ez dago eta probarik egingo den herrietan gaitza agertuko" zela gaztigatu
|
zigun
. Biharamunean agertu zen izurritearen lehen aztarna Galizian.
|
|
|
Hasteko, argitu nahi dut nik Alardean parte hartu izan dudala hiritar gisa. Aurtengoan ez, kanpoan nintzelako, baina iaz Hondarribian desfilatzen saiatu nintzen Jaizkibel konpainiako beste kideekin batera eta Er tzaintzak ez
|
zigun
Alardean sartzen utzi. Bere egunean, Ertzaintza ez zela emakumeen eskubideak bermatzen ari esan nuen, edo ez behintzat beste eskubideak bermatzen dituen bezala.
|
|
|
J. Sarrionandiak metaliteratura aukeratu zuen bide bezala. Bere lan horrek munduari buruzko ikuspegi kezkatua agertzen zuen poeta erakutsi
|
zigun
. Borroka armatuari buruzko poemak irakurrita ere, beti nabaritu zitzaion urrunketa nabaria, berehalakotasunetik urrunketa, bihozpena edo ironiaren bidez lortzen zuena.
|
|
|
Arretxek bere aurreko lanetan ezkutuan, zeharka bakarrik, agertu
|
zigun
bere umorea nabarmenki azaltzen da hemen. Eta umore honek, teorian ostegunetan dagoen giroarekin nahastuta, errejistro zuzena ematen du:
|
|
|
Bestalde, liburuaren bosgarren hitzaldian (70 orrialdean) Pirinioetako mugaren gainetik, gure nortasuna indartu nahian, elkartasuna proposatzen
|
zigun
. Gogoan izan zenbait urtez Baionan bizia zela eta, beharbada, han ulertu zuen mugaren bi alderdietan ginela euskaldunak, gure hizkuntza eta iritzi berdintsuei esker, elkarren artean edozertan laster ados jartzen ginenak.
|
|
|
Han, 1993ko urriaren 29an, Tirol Hegoaldeko Ombudsmann den Dr. Werner Palla jaunak eman
|
zigun
hitzaldi jakingarriak ikasbiderik aski eskaini zigun, hizkuntza gutxituetan zelan jokatu behar genuen. Baina, zoritxarrez, gure politikorik azaldu ez eta Jaurlaritzan hizkuntz politikaz arduratzen zenik ere ez.
|
|
|
Han, 1993ko urriaren 29an, Tirol Hegoaldeko Ombudsmann den Dr. Werner Palla jaunak eman zigun hitzaldi jakingarriak ikasbiderik aski eskaini
|
zigun
, hizkuntza gutxituetan zelan jokatu behar genuen. Baina, zoritxarrez, gure politikorik azaldu ez eta Jaurlaritzan hizkuntz politikaz arduratzen zenik ere ez.
|
|
|
Gai honetaz oso gomendagarria deritzat Gregorio Monrealek hain argi eta zehatz Deia egunkarian, 2000ko martxoaren 27an, eskaini
|
zigun
artikuluari,. De la acometida mediática y sus antecedentes?. Hor ikus genezake historiagile askok eta askok zein premiazkoa duten historia ezagutu beharra eta gai horietan zentzuz jokatu beharra.
|
|
|
Oroi bestela zer esan
|
zigun
euskaldunoi Ramón Menéndez Pidal jakitun hark, Eusko Ikaskuntzaren eskariz 1921 urtean Bilbon eman zuen hitzaldiaren bukaeran: –Antzinako Hispaniaren erlikiarik agurgarrienaren jabe zarete.
|
|
|
Latinak eman
|
zigun
ahozko hizkuntza idatziz jartzeko aukera. III. mende bukaera ingurutik VI.era arte, erromatarren erako ohitura jarraitu zuten oroitarrietako idazkiak latinez jarriz, eta euskaldunen izen eta jainkoak hor agertu ziren lehen aldiz, latinaren grafiaz idatziak; bereziki Akitaniako eskualdeetan, erromatarrentzat Novenpopulania zeritzan Gaskonian (Vasconiatik datorrena noski, Europako zenbait tokitan ohi bezala, lehen letra hori W erabiltzetik G-ra igaro baitzen).
|
|
|
Gure hizkuntzak betidanik kezkaturik eduki nauenez, historian zehar izan dituen gorabeherak azaldu nituen Euskararen ostarteak (1998) izenburudun liburuan, edonoren jakinbiderako egokia iruditzen zitzaidan eran. Politikariek maizegi nahasi izan dute hizkun tzen naturtasuna, eta horregatik adierazi
|
zigun
Nazio Batuen Erakundeak nola elkar errespetatu, NBEk (ONUk) 1948an agertu zuen adierazpen hartan. Hortik behar genuke abiatu, elkar errespetatuz eta errespetaraziz.
|
|
|
Gutun baten bidez, erantzunaren zai egon gabe. Txillardegi-k Larraona ikastetxean eskaini zuen hitzaldiaz egin duen laburpenean, ohikoa duen argitasun eta maisutasunez, distantziakdistantzia, norvegiarrek beren burujabetza politikoa nola lortu zuten azaldu digu.Hala ere, zaila izango da Txillardegi zuzenean entzuteak eragin
|
zigun
atsegina testuidatziaren xumetasunak sorraraztea.
|
|
|
Era berean, agintearen sedukzioaz kanpo bizitzen irakatsi
|
zigun
(1945ean ezzuen hartu nahi izan Frantziako Ohorezko Legioa, ezta 1963an Literatura arlokoNobel Saria ere) inolako menpekotasunik ez onartzeagatik (Situations, Gallimard, 1972) eta bere gogamen askeari eusteagatik, batik bat.
|
|
|
Bien bitartean Urtzi Lertxundi-k Espainiako Selekzioan izandako esperientziakontatu
|
zigun
, bai kirol arloan, baita arlo soziopolitikoan ere. Kirol arloan Madrilendagoen Blume Goi mailako Erredimendu Gunean izandako esperientzia azalduzuen; bertan instalazio egokiak, mantenu osoa, esperientziadun entrenatzaileak, nazioarteko lehiak eta laguntza ekonomikoa izan dituen arren, arlo soziopolitikoanezin izan du euskal nortasuna adierazi.
|
|
|
Friedlaender ek honako teoria azaldu
|
zigun
–Indiferentzia Sortzailea, liburuan: –edozein gertakizunek zero puntu batekin du harremana.
|
|
|
Ideia hau du oinarri ikuspuntu gestaltikoaren kontrakoen teoriak, Perls ek berakazaldu
|
zigun
moduan: –edozein gauza kontrakoetan banatzen da.
|
|
|
Lau urte beranduago berriz egin nuen topo Txillarrekin, 1979ko udazkenean hainzuzen. Oraingo honetan, ordea, bera irakasle eta ni ikasle izatea suertatu zitzaigun, Deustuko Unibertsitateak eskaini zituen doktorego ikastaroetan, euskaraz lehenengoz.Beraz, hiru hilabetez, ikastaro bat eman
|
zigun
ikasle bakar batzuei. Gutxi ginen, baina (orain konturatzen naiz hobeto) ikasle talde hark ez zuen ahuntzaren gauerdiko eztulazinolako zerikusirik.
|
|
|
Luxu hutsa. Lasagabasterrek esaten
|
zigun
Txillardegi eta Saizarbitoria zirelaeuskal nobelagintza modernoaren aitak (gurasoak, aita amak...). Eta hori entzun ondoren, Txillarrekin berarekin egoteko aukera izaten genuen ondoko ikasgelan, Txumarenklasean egondako ikasle berberak gehi beste lauzpabost ikasle gehiago.
|
|
|
Beti ez geunden ados, baina ezadostasunak ez ziren estrukturalak, koiunturalakbaizik. Gainera, bere etxean biltzean (Donostiako etxea seme alabei utzita, mendiangaldurik dagoen baserri batean bizi zen ordurako), bera eta bere ingurunea ikustekoparada ederra eman
|
zigun
, bai eta zein pianojole fina den frogatzeko ere.
|
|
|
Dena dela, an altxa zitzaigun Txillardegi. Laburki eta funtsez adierazi
|
zigun
etzuela ontzat artzen sarituareniritzia, baita zergatik etzuen artzen ere?. Zorionez, Mitxelena-k ahaztuxea zuen pasadizoa, E, tar Y k [Yon Etxaide] ederki jasoa dago Egan en (1/ 2, 1955, 64):
|
|
|
Agiriaren testu osoa K. Zubizarreta artxibozainari esker eskuratu ahal izan dugu, Arantzazuko artxibategitik, zeren lehen aztarna eman
|
zigun
komentukoan ezbaikenuen topatu agiria bera. Laster ikusi ahal izan dugunez, Torrealdai 1998 k jasotadauka testua bere funtsean (121), eta ondoko testu nagusiak ere bai (124, 147).
|
|
|
Hurbilagoko lekukorik behar bagenu, gomuta dezagun nola Jon Etxaide idazleakeman
|
zigun
bere aita I. M. Etxaide integrista eta Euskaltzainburuaren antologia bat.Era berean, J. M. Lojendio ere Euskaltzainburua izan zen gerraondoan, eta, A. Arrueeuskaltzainak bere politika karlista alderditar eta pertsonalaren barnean, idazketa lanaez zuen laga, Egan en parte hartuz eta hainbat hitzaldi politiko eta kultural euskarazemanez.
|
|
|
Hori guztia irakatsi
|
zigun
Txillardegi irakasleak, gutako askok behar bezalaerreparatu ez bagenuen ere. Baina ez da hor ahitzen irakasle honen ekarpen oparoaeuskal soziolinguistikaren baratze xumean.
|
|
|
Lau mailen arteko barne lotura honela adierazi
|
zigun
Txillardegik orduan:. Etniarik gabe, hortaz, naziorik ez dagoen ezkero, zer egin. Gurean:
|
|
|
Ezagutuko ez nuen, ba. Frantsesa irakasten
|
zigun
, berak ere ez zekien askobaina.
|
|
|
Gizalegezko agurrak etorri ziren estreina, gaitzari buruzko galdeak eta osatzeazkarrerako animoak gero. Berak ere bere aje eta oinazeen inbentarioa egin
|
zigun
, etaondoren komentuko gorabeherez jardun zuen Aita Arbizurekin. Zeresana amaituzitzaienean, zerbait esan nuela-eta, halaxe galdetu nion gaixoari:
|
|
|
Gainera, informazio biziagoa emateko asmoz, elkarlana bultzatzeko prest egon da sortu zenez geroztik. Joxan Oiz-ek (1990, 47) honela kontatu
|
zigun
hiru irratien artean egindako elkarlanaren fruitua nolakoa zen: –
|
|
|
Zentzu horretan oso adierazgarria da Gil de Zaratek222 ezagutzera eman
|
zigun
egoera penagarria: irakasle gehienak, kulturagabeak eta ezjakinak; bakar batzuk?, los más instruidos??
|
|
|
Ennistymonera gindoazela auto zuri batek argiekin keinu egin
|
zigun
. Begira geratu nintzaion, munduan gehien gustatzen zaizkidan autoak aspaldiko Chrysler horiek baitira.
|
|
|
genituen, eta zer esanik ez dago mendiak baino harago harro altxatzen ei ziren hiriak. Arratsero joaten ginen estaziora, eta arratsero bagoi bakarra hutsik etortzen zen, eta hori zen hiriak existitzen zirela adierazten
|
zigun
seinalerik onena. Zeren, nork itzuli behar zuen herrira baldin eta trenaren ibilbidean hiria aurkitu bazuen?
|
|
|
Azkenean, uztak hondatu zizkiguten elurte, uholde, haize eta txingorrei esker, amak eskutik hartu gintuen; eta makurturik, bere eta gure aurpegiak parean jarririk, esan
|
zigun
bagindoazela, eta otoitz egiteko gure etorkizunak toki hobe batean egin zezan habia. Aurpegi tristea jarri genuen, sukaldera bueltatzeko gure gelako atea zeharkatu zuen arte.
|
|
|
—Beraz, gauzak garbi daude —erran
|
zigun
aitonak, jaun administratzaileak testamenta irakurriz gero—: jauregia eta olak, eta haien administratzeko ardura, Martinentzat; urroztarren dorretxea eta borda, berriz, Joanikotentzat; hortik kanpoan, Martinen esku geratuko da nihaurk Joanikotekin hitzartua nuen tratuaren betetzea eta haren aitzinatzea, eta, hala, Martinek Joanikoti egunorozko mantenua ordainduko dio, baita berrogei eta hamar dukateko ere urtero, hark jauregiari eskaini zerbitzuengatik, zeren eta Mattin eta Joanes matematikan eta astronomian eskolatzea ez baita ahuntzaren gauerdiko eztula, eta liburuak eta gainerako aparatuak ez dira dohainik...
|
|
|
Eta aitak ihardesten
|
zigun
:
|
|
|
Zientziaren Eliza hura gehiago izan zen, beraz, gure isilpeko adiskidetasunari izena emaiteko modu bat, eta konplizitate keinu bat, etxeko bertze guztienganik bereizten gintuena, eta elkartzen... nahiz eta horrek ere ez
|
zigun
eragotzi egite guti batzuen aitzinatzea, zeinetarik pare bat bederen sonatuak baino sonatuagoak izan baitziren... zeren, komunionearen kontuan izan ezik, osaba Joanikot Lutheroren guragoa eta aldekoagoa baitzen Kalvinena baino eta, ondorez, gauzak gehiegi ez lotzearen aldekoa, airearekin aire eta haizearekin haize, eta zeren halakoak ere izan baitziren gure egite haiek ere —bihurrikeriatik e... " Baldin satorren moduan ibili behar badugu, satorren moduan ibiliko gaituk, Joanes, lurpean, baina, haiek bezala, lurra ere jo diagu noizik behin, mutturraren erakusteko bertzerik ez bada ere".
|
|
|
Eta ene amets hartan ere halatsu zetorren Piarres, gurdi batean kutxa bat zekarrela, jauregirako bidean. Eta iritsi zen jauregirat, beheititu zuen kutxa gurditik, ireki eta zabaldu zuen hura osaba Joanikoten eta bion aitzinean, eta erran
|
zigun
: " Hemen duzue erlojua, Holandatik ekarria".
|
|
|
diiin daaan, diiin daaan... Eta osabak erran
|
zigun
: " Denborak ez dik sekereturik izanen hemendik aitzina, zeren, orain bai, kasik prezisione osoz neur baitaiteke".
|
|
|
...a, geroko kontuak aitzinatzen ibili gabe, derradan ezen Mattin arras gogaitzen zela eskola haietan, batik bat bakarkako trabailuan jartzen gintuenean, halako tailuz, non zernahiren aitzakia egiten baitzuen haietarat ez azaltzeko, zer erranik ez aita etxeratzen zenean, zeren eta aitak, orduan, anitzetan eramaiten baitzuen goizean goiz ehizarat edo txakurren paseatzerat, jaun Marcelek eskola emaiten
|
zigun
orduetan, hain zuzen ere. Eta, ehiza zela eta ezpata zela, burua ere anitzetan joaiten zitzaion Mattini, eta orduan jaun Marcelek —zeina baitzen, bertzenaz, gizon pazientziatsua—, erraiten zion:
|
|
|
Erretorika eta oratoria emaiten zigunean, mihiaren trebatzeko eta geure arrazoinen aitzinatzeko, anaia eta biok eztabaidan ipintzen gintuen jaun Mar celek, erabiltzen eta manaiatzen zituela, hartarakotz, edo Fedro edo Esoporen fabularen bat, bi animalia edo bi pertsonaia antagonikoren solasa biltzen zuena —txirrita eta inurriarena, konparazione— eta guk harrointzat hartu behar izaiten genuena, nork bere arrazoinak defenda zitzan bertzearen aitzinean, jakinik ezen emanaldi haiek bigarren parte bat zutela, zeren lehenengoan txirrita iduri egin zuenak inurri iduri egin behar baitzuen bigarrenean, eta inurri iduri egin zuenak txirrita iduri. Baina, hartan hasi aitzin, jaun Marcelek oroitarazten
|
zigun
ezen biok anaiak ginela, eta, nork berea atxiki behar zuen arren, ez genuela koleratu behar, eta bai dibertitu... eta behartzen ere gintuen kortesiazko salutantziaren egiterat, hala hastean nola akabatzean, adierazi nahi baligu bezala ezen gure arteko solas haiek jostetatik gehiago zutela zinezko polemikatik baino.
|
|
|
Baina, itzulirik jaun Marcelenganat, derradan ezen, oroz gain, hitzaren mi resle zela... eta hain dira gauzak erraiten ari natzaizun moduan, non frankotan pentsatu izan baitut ezen jaun Marcelek inportantzia handiagoa emaiten ziola ongi hitz egiteari hitzari berari baino, formari eta iduriari edukiari baino. Iduri dezakeenaren kontra, ordea, jaun Marcel ez zen hitzontzia eta kalakaria, eta hala erraiten
|
zigun
:
|
|
|
Bertze batean, jauregiko aitzin paretako albo batean genuen eguzki erloju zaharrari beha, hala erran
|
zigun
jaun Marcelek:
|
|
|
neurria eta distira, distira eta neurria. " Eta bietan bat hautatu behar baduzue, hautatu neurria, zeren, gehiegizko neurriak bere distira ere izan dezakeen bezala —neurriaren distira—, aldiz, gehiegizko distirak, nola ez baitu neurririk, ez du distirarik, zeren eta neurririk gabe ez baitago distirarik", erraiten
|
zigun
. Eta nola apuntatzen nituen nik gisa hartako sententziak eta erranak, ene spirituak harri preziatu haien ederretik hats hartuko balu bezala...!
|
|
|
Goizetan jaun Marcelek emaiten
|
zigun
eskola, eta arratsaldeetan osaba Joanikotek. Osabak anitzetan galdetzen zidan jaun Marcelek goizetan jorratu gaiei buruz, nola galdetu baitzidan egun hartan, noiz eta jaun Marcelek silogismoei buruzko jakingarriak —figurak eta moduak, premisak, ondoreak eta korolarioak, baita hainbat silogismo molde ere, etsenplu eta guzti— irakatsi baitzizkidan; eta berdin galdetu zidan handik bizpahiru egunetarat ere, noiz eta jaun Marcelek termino mnemotekniko haien berri eman baitzigun, silogismoen arautzeko eta klasifikatzeko:
|
|
|
Baina erraiten ari nintzaizun ezen osabak maiz galdetzen zigula ea zer irakasten
|
zigun
jaun Marcelek goizetik... eta, guk ihardetsiaren arabera akort zegoela edo ez zegoela adierazteko, burua goiti beheiti higitzen zuen edo muturra okertzen. Eta orduan ere —uste dut ezen arratsalde hartan ere Mattin jaun administratzailearekin joan zela, ez dakit etxeko kontuen ikasterat edo zaldiz ibiltzerat eta ezpatarekin trebatzerat—, osaba Joanikotek ohiko galdera egin zidan:
|
|
|
ZER gehiago erran diezazuket jaun Marcelez, jaun André? Oroit dezaket, konparazione, nola irakatsi
|
zigun
latineko dikzionarioa erabiltzen eta nola egun haietan erran zigun ezen dikzionarioa hitzen logela zela, eta hantxe genuela hura, guk noiz zabalduko zain, hitzek ezkutatzen zituzten ametsak eskura genitzan. Eta erran zigun, halaber, ezen dikzionarioa baso bat ere bazela, non pagorik lerdenenaren iduriko hitzak aurki genitzakeen edo belarrik xumeenaren idurikoak; eta zerurat beha zeuden hitzak zeudela, eta lurrari beha zeudenak eta lurrean sartzen zirenak, bertze hitzen ongarri bihurtzeko; eta hitz gozoa, komunzki eta eskuarki, ederra zela, eta hitz garratza eta pozointsua, itsusia; baina bazirela hitz gozoak, gozoaren gozoaz gibela eragin ziezaguketenak, okaztagarri egin arteraino, nola izan ohi baitziren usu gorteko poeten hitzak, kapare eta handikien zerbitzuetarat zeudenenak eta haien faboreen eskertzeko skribatzen eta deklamatzen zutenenak, eta bazirela hitz garratzak eta pozointsuak ere, garratzaren garratzaz eta pozoinaren pozoinaz eder bihur zitezkeenak, nola gertatzen baitzen osaba Joanikotek hain atsegin zituen Rabelaisen edo Quevedoren luma satirikoetan...
|
|
|
ZER gehiago erran diezazuket jaun Marcelez, jaun André? Oroit dezaket, konparazione, nola irakatsi zigun latineko dikzionarioa erabiltzen eta nola egun haietan erran
|
zigun
ezen dikzionarioa hitzen logela zela, eta hantxe genuela hura, guk noiz zabalduko zain, hitzek ezkutatzen zituzten ametsak eskura genitzan. Eta erran zigun, halaber, ezen dikzionarioa baso bat ere bazela, non pagorik lerdenenaren iduriko hitzak aurki genitzakeen edo belarrik xumeenaren idurikoak; eta zerurat beha zeuden hitzak zeudela, eta lurrari beha zeudenak eta lurrean sartzen zirenak, bertze hitzen ongarri bihurtzeko; eta hitz gozoa, komunzki eta eskuarki, ederra zela, eta hitz garratza eta pozointsua, itsusia; baina bazirela hitz gozoak, gozoaren gozoaz gibela eragin ziezaguketenak, okaztagarri egin arteraino, nola izan ohi baitziren usu gorteko poeten hitzak, kapare eta handikien zerbitzuetarat zeudenenak eta haien faboreen eskertzeko skribatzen eta deklamatzen zutenenak, eta bazirela hitz garratzak eta pozointsuak ere, garratzaren garratzaz eta pozoinaren pozoinaz eder bihur zitezkeenak, nola gertatzen baitzen osaba Joanikotek hain atsegin zituen Rabelaisen edo Quevedoren luma satirikoetan...
|
|
|
Oroit dezaket, konparazione, nola irakatsi zigun latineko dikzionarioa erabiltzen eta nola egun haietan erran zigun ezen dikzionarioa hitzen logela zela, eta hantxe genuela hura, guk noiz zabalduko zain, hitzek ezkutatzen zituzten ametsak eskura genitzan. Eta erran
|
zigun
, halaber, ezen dikzionarioa baso bat ere bazela, non pagorik lerdenenaren iduriko hitzak aurki genitzakeen edo belarrik xumeenaren idurikoak; eta zerurat beha zeuden hitzak zeudela, eta lurrari beha zeudenak eta lurrean sartzen zirenak, bertze hitzen ongarri bihurtzeko; eta hitz gozoa, komunzki eta eskuarki, ederra zela, eta hitz garratza eta pozointsua, itsusia; baina bazirela hitz gozoak, gozoa... Eta hitz bat ez zela berdin non paratzen zen, hitz baten edo bertze baten aitzinean, zeren, batekin dir dir egin zezakeen arren, bertzearekin, aldiz, net itzal baitzitekeen...
|
|
|
Handik hiru hilabeterat, berriz, Piarres Oihartzabal kapitaina etorri zen, eta hark eman
|
zigun
jaun Marcelen heriotzaren berri.
|
|
|
Gainera, apezaren boz garbi eta ozenak, zeinak elizaren argi ilunean bertze mundukoa baitzirudien, paretetan durundi egiten zuen, eta hala iristen ziren haren hitzak eta haren erranak gure arimetarat, uhin kementsuak balira bezala, azpian behin eta berriro hartzen gintuztenak. Eta nola eman
|
zigun
misionestak aditzerat denboraren neurri gabeko neurria...! Izan ere, haur hura betiko zegoen kondenatua, zeren pena eternala baitzen bekatu mortalaren ordaina eta ez pena tenporala...!
|
|
|
Izan ere, haur hura betiko zegoen kondenatua, zeren pena eternala baitzen bekatu mortalaren ordaina eta ez pena tenporala...! " Imajina ezazue ezen mutila infernurat doan mementuan inurri bat ateratzen dela Urbiaindik Iruñarat —erran
|
zigun
, elizako itzalen artean bere iduri berez handia are handiagoa egiten zela, ipuineko jigant baten eredurat—; edo, hobeki, imajina ezazue ezen inurriak badakiela igerian, eta Urbiaindik mundu berrirantz abiatzen dela, Indietarat, orain oinez, orain igeri... Eta joan eta etorri egiten dela, etorri eta joan, behin, bi aldiz, mila aldiz...
|
|
|
Izan ere, Nafarroaz eta katolikotasunaz aritu zen apeza, eta Nafarroak izan zuen suerteaz, noiz eta Fernando Katolikoak erresuma bereganatu baitzuen eta Jainkoaren erresuma are handiagorako irabazi; eta erran zuen: " Herri bakoitzak du bere salbatzailea, eta, hala, Fernando Katolikoa izan zen Jainkoak nafarroi igorri
|
zigun
salbatzailea, Na farroa protestantismoaren atzaparretarik libratzeko eta zerurako bidean jartzeko".
|
|
|
—Jainkoak eman
|
zigun
, Jainkoak kendu digu, eta egin bedi haren nahia!
|
|
|
Eta, halarik ere, bere irri harekin ikusten genuen beti, edo bere irri iduriko harekin, hobeki, zeren eta irri hura ez baitzen arraitasunarena, baina nigarrarena eta tristurarena, penarik penagarrienarena eta hortz haginen karraskotsena; eta trufarik krudelenaren irria zen, azpian eta bere maskarapean oinaze neurriz gaineko hura gordetzen zuelako, bizi bizia... Eta hura hala zen eta halatan egiten
|
zigun
oinaze oinazetsuak, finean, Mattinen betartetik bi aldiz irri. Baina, zergatik krudeltasunaren gaineko krudeltasun hura, jaun André...?
|
|
|
Izan ere, behin eta birritan erraiten
|
zigun
aita Leokadiok ezen atseginari, noiz eta ukitzen baikintuen eta gorputzean barrena sartzen, uko egin behar zitzaiola, eta arbuiatu eta errefusatu beharra zegoela, halatan, ezezko batez, zeinak atsegina bezain biribila behar baitzuen. Eta, nola tentaldi orotan borroka etenik gabekoa zen eta mementu bakoitzean ziren baiezko bat eta ezezko bat elkarren etsai, eta nola, bertzalde, mementuz mementu behar zuen ezezkoak bentzutu eta garaitu, zeren, Axularrek berak zioen bezala, bekatuaren egiteko aski da puntu bat, gogoaren egozte bat, borondatearen deliberatze bat eta konsentitze bat, eta zeren aski baitzen, ondorez, baiezko bakar baten garaitia ahalegin osoaren bekatuzkotasunaren erabakitzeko; eta nola, finean, milaka eta milaka ezezkoren artean ez zen gaitz ez neke baiezkoren batek menera nintzan edo zalantzan utz nintzan —eta hura beti zen errazago, noiz eta itzartzen bainintzen supituki eta deblauki, amets lizun batetik—, hala kutsatzen ninduen baiezko hark punturen batean, eta puntu hark bertze puntu guztiak kutsatzen zituen, nola edateko ontzirat isuri pozoin xortak ontzi osoa, eta hala sentiarazten ninduen, neure deusezean, kulpant eta bekatari... are gehiago kontatzen ari natzaizun kasu hartan, Mattin anaia hilik zetzalako.
|
|
|
Eta, hala, bazkari arin baten ondotik zaldi gainerat igaiten zela, abiatu zen aita Ubarnerantz, nondik ilunabarrean itzuli baitzen. Eta erran
|
zigun
nola egon zen Ubarneko dama damatxoekin, eta nola haiek erran zioten ezen aitak berak basorat joan behar zuela, gau haietarik batean, zenbatenaz lehenago, hainbatenaz hobeki, zeren, baldin tigrea ehizatzen bazuen, Mattini sukarra joanen baitzitzaion.
|
|
|
—Sosega zaitezte eta ez asalda —erran
|
zigun
, ordainean—, zeren tigre bat falta baitzitzaidan neure animali bildumarako, eta haren burezurra nahi nuke salako apal batean.
|
|
|
Borondate onez ari ote zen, bada, osaba, eta amorosturik zegoelako agertu ote
|
zigun
bere ezkontzeko asmoa, pentsaturik ezen aitari edo amari bihotza beratuko zitzaiola eta haien kontsentimenduarekin eraman zezakeela aitzina bere asmo hura. Zeren eta erdibide baten bila ibil baitzitekeen orduan ere osaba Joanikot, ezkontza harekin urrats bat aitzina egiteko asmoz, baina inguruko jendearekin hautsi gabe, nahiz eta bazekien ezen milatik behin gerta zitezkeela horrelako gauzak...
|
|
|
—Gassendi handiak erran zigunez, Galileok laket zitian Baronius zeritzan kardinalaren hitz batzuk, orain berean erranen dizkiadanak, nik ere laket laket ditudalako —eta, begietarat so egiten zidala eta hatza altxatzen, erran zidan—: " Spiritu Sainduak Biblian erakutsi
|
zigun
nola joan behar genuen zerurat, ez nola dabiltzan zeruak..."
|
|
|
Ostaturako bidean napolitar fina zela erran
|
zigun
, naturala eta egi egiazkoa, eta Donejakuerako bidean zihoala; eta guk ere geure berri eman genion, nafarrak ginela, eta lagun bat bisitatzeko asmotan etorri ginela Italiarat, Italian barrena bidaia bat egiten genuen bitartean, bide batez. Napolitarra bizkor mintzatzen zen, eta osabak piano, piano erraiten zion eta eni beha paratzen zen, ez dakit nik napolitarrari ulertzeko nituen zailtasunen berri zekielako, edo nihaur izan nintekeelako osabak berak izan zitzakeen zailtasunen desenkusa ezin hobea.
|
|
|
Eta, hats hartzeko betarik emaiten ez zigula, are xeheroago kontatu
|
zigun
bertze mirakulu hura, noiz eta egun batean sainduak izurritik libratu baitzuen Napoli, napolitarrek penitentzia egin ondoren eta katedralerat prozesione bat egin ondoren.
|
|
|
" Zer? Betiko bekatuak, ezta?" Eta guk baietz erran orduko emaiten
|
zigun
absolbazinoa eta bere benedizionea, eta penitentzia arin bat. Eta bere kontseilutxoa, jakina:
|
|
|
—Bizitza eskailera bat bezalakoa duk, mutilak, bere mailekin eta bere graduekin, eta goiti nahi duenak goiti behatu beharra dik —bere arrakastaren esplikazionea eman nahi
|
zigun
aitak Mattini eta bioi— Eta, hala, nik Villagrandeko dukea diat lagun, Villagrandeko dukeak balidoa, balidoak errege... Eta hala egiten dituk tratuak eta bertzelako negozioak mundu honetan...
|
|
|
Eta, Villagrandeko dukearen aipatze hutsak betartean irri hura eragiten ziola eta irri hura are zabalago egiten zuela, erran
|
zigun
:
|
|
|
Eta gure aitak, oharturik ezen gu han geundela, erran
|
zigun
:
|
|
|
Kontua da ezen aita manuak emaiten ibili zitzaigula bisitaldi haren bezperan, orain oinez eta orain zaldiaren gainean, eta, halako batean, Mattinen eta bion aitzinean gelditu zela. Eta erran
|
zigun
:
|
|
|
Zezen zangarra eta gartsua zen, gorria, gainerakoak bezala. Toreatzaile zaldizko haien artean, kondea omen zen onena, eta erakutsi ere
|
zigun
bere erakustaldi ezin bikainago hartan ezen ez zuela idurikorik eta ez parekorik. Bazihoan zezenarenganat zaldi gainean lasterka, bazetorkion zezena eta, uste genuenean ezen zezenak betean eta ezinbertzean harrapatuko zuela, aitzitik, toreatzaileak zezenari burtzia sartu, eta zaldiak, bizpahiru jauzi bizkorretan, zezena saihesten zuen eta harenganik alde egiten eta urruntzen.
|
|
|
Eta goiz osoan erraiten aritu zitzaiguna ez zuela bazkalduko, eri baino eriago sentitzen zelako, mahairat bildu zen hondarrean, bazkalorduan, apeza ere lagun zuela. Eta halako batean erran
|
zigun
:
|
|
|
Bertze nonbait erran dizudan bezala, Frantziako erregeren eta Espainiako infantaren ezkontza sonatu hartarik itzuli zelarik, behin baino gehiagotan aipatu izan
|
zigun
aitak nola Villagrandeko dukeak promes egin zion ezen markes tituluarekin sarituko zuela, baldin berarekin eginikako tratua —ehun kanoi eta bi mila fusil Espainiako armadarentzat— behar bezala konplitzen bazuen, hurrengo lau urteetan. Eta gau hartan, bada, afalorduan, hala mintzatu zitzaion dukea:
|
|
|
HOR nonbait erran dizut ezen osabak superstizionearen eta sineskeriaren landarea zimendutik eta erroetarik erauztea zuela amets eta, xede hari buruzkoan, egitekorik egitekotsuenetan sartu zela; eta erran dizut, halaber, ezen gure Zientziaren Eliza hura gure isilpeko adiskidetasunari izena emaiteko modu bat izan zela, bertze deus ere baino gehiago... nahiz eta horrek ere ez
|
zigun
eragotzi egite guti batzuen aitzinatzea, zeinetarik pare bat bederen sonatuak baino sonatuagoak izan baitziren: lehena, ondotik doakizuna duzu, jaun André.
|
|
|
Hala, bada, kontua da ezen Bolognatik jalgi behar izan genuenean, gau haietarik bat eman nuela, osabaren zurrungen artean, erreus eta ekurugaitz; eta, Bolognatik jalgi berriak ginelarik, berriz, tormenta izugarri bat izan genuen —euria goian behean—, eta gurdia lohitan sartua gelditu zitzaigun, eta bi zaldiak ere hantxe, ez arre eta ez so. Atertu zuenean, osaba eta biok gurditik jaitsi eta, gurdizainari laguntzeko asmotan, harri batzuk jarri genituen gurpilen aitzinean; gero, berriz, gurdian zituen bi taket eman zizkigun gurdizainak eta manatu
|
zigun
ezen taketak lurrean berma, eta bulka genitzala gurpilak gibeletik, berak zaldiak zigorrez jotzen zituen bitartean, eta entseia gintezela, halatan, gurdia lohitik ateratzerat. Eta, arestian erran bezala, nik gauez gaizki lo egin nuen eta urduri nengoen... eta hala ibili behar izaiteak are urduriago jarri ninduen.
|
|
|
Baita kezkaturik ere, zeren baitzirudien ezen urtebete zeramala Pedroren amak semearen berririk jaso gabe. " Urtero bi gutun jaso izan ditugu, baina azken boladan bat bera ere ez", erran
|
zigun
hark, gaineratzen zuela: " Gutun guztietan eta urtez urte erraiten zigun ezen aitzina zihoala, eta esperantza zuela ezen, urte batean ez bazen bertze an, etxerat itzuli ahal izanen zela, bertze Rafael bat bihurturik eta aitari emanikako hitza beterik.
|
|
|
" Urtero bi gutun jaso izan ditugu, baina azken boladan bat bera ere ez", erran zigun hark, gaineratzen zuela: " Gutun guztietan eta urtez urte erraiten
|
zigun
ezen aitzina zihoala, eta esperantza zuela ezen, urte batean ez bazen bertze an, etxerat itzuli ahal izanen zela, bertze Rafael bat bihurturik eta aitari emanikako hitza beterik. Zeren eta horretan ados baitzeuden aita semeak, noiz eta Pedrok aitaganik Italiarat joaiteko baimena eskuratu baitzuen.
|
|
|
Baina xehetasun bakar batek hobeki argituko dizu adierazi nahi dizudana eta, hartarakotzat, Gipuzkoarat egin bidaia hari atxikiko natzaio. Zeren oroitzen baitut nola harako bidean gelditzen zen herri guztietan, forjalan guztien aitzinean, zeinak eliza, edifizio publiko eta palazio pribatuetako atarietan begizta baitzitezkeen, eta nola, ate, balkoi eta hesi haiei beha, erraiten
|
zigun
, liluraturik:
|
|
|
—Zenbat dira hamazazpi gehi hogeita hamabi ken hemezortzi? —galdetzen
|
zigun
, ahotik kea zeriola, ohi bezala.
|
|
|
Eta galdetzen
|
zigun
behin eta berriro —sumak eta errestak orain, multiplikazioneak eta dibisioneak gero, guztiak nahasirik batzuetan—, eta apustu iduriko haietan garaile izaiten zenari poltsikoan gorderik eramaiten zituen hurrak edo intxaurrak emaiten zizkion.
|
|
|
Zeren eta aitonak laket baitzuen, bertzalde, xakea, halako moldez, non, piezak nola higitzen ziren irakasten zigula, hamaika anekdota eta bertze hainbat jakingarri kontatzen baitzizkigun, piezekin edo piezen mugimenduekin zerikusirik zutenak. Eta, egun batean, xakeari buruzko historia harrigarri hura kontatu
|
zigun
: nola gizon batek joko hura asmatu, erregeganat joan, eta nola honek erran zion ezen eska ziezaiola nahi zuena, asmakuntzaren ordain; eta eskatu zizkion asmatzaileak taulako lehen koadroagatik bi gari bihi, hurrengoagatik lau, eta hurrengoagatik zortzi, bakoitzean bi aldiz gehiago... eta erran zion ezen segi zezala gisa hartan koadroz koadro, hirurogeita laugarrenerat arte, eta hirurogeita laugarren eta azken koadroak jakinaraziko ziola berari eman beharreko ordaina; eta kontatu zigun nola hatsarrean erregek irri egin zion, baina baita harri eta zur geratu zela ere, hondarrean, emaitza ikusi zuenean, zeren erresuma osoan ez baitzuen, ezta urrunetik ere, hainbat gari bihi.
|
|
|
Eta, egun batean, xakeari buruzko historia harrigarri hura kontatu zigun: ...n eska ziezaiola nahi zuena, asmakuntzaren ordain; eta eskatu zizkion asmatzaileak taulako lehen koadroagatik bi gari bihi, hurrengoagatik lau, eta hurrengoagatik zortzi, bakoitzean bi aldiz gehiago... eta erran zion ezen segi zezala gisa hartan koadroz koadro, hirurogeita laugarrenerat arte, eta hirurogeita laugarren eta azken koadroak jakinaraziko ziola berari eman beharreko ordaina; eta kontatu
|
zigun
nola hatsarrean erregek irri egin zion, baina baita harri eta zur geratu zela ere, hondarrean, emaitza ikusi zuenean, zeren erresuma osoan ez baitzuen, ezta urrunetik ere, hainbat gari bihi. Eta jartzen gintuen aitonak problema haren erresoluzionean... eta, kalkuluak egin ondoren, kontatzen hasten ginen numero luze hura, eta milioien, bilioien eta trilioien artean galtzen ginen, zeren numero hark infinitutik hurbil behar baitzuen, eta infinitua ez zegoen nehola ere atzemaiterik.
|