|
2008
|
|
|
Perpaus bakuneko kategoria jakin batzuetara mugatu dut ezin bestean neure eginkizuna: izen sintagmaren esparrutik irten barik,
|
pertsona
izenordainak eta hauen posesiboak, mugatzaile erakusleak, zenbatzaile batzuk eta graduazio marka batzuk hautatu ditut ikergai eta aztergai.
|
|
|
Erabilera nagusitik aldentzen diren forma biak pluraleko zeuren> 2.koa eta euroen> 3.koa dira. Bide batez gogora dezagun neuronen> legezko genitiboko formak
|
pertsona
izenordainen artean sartu ditugula, posesibotzat jo barik. Hara idoro ditugun formak:
|
|
|
– Mugatzaile hurbilon balio semantikoa dela ta, aipagarri deritzat au> 1 graduko mugatzaileak zenbaitetan betetzen duen ni>
|
pertsona
izenordainaren lekuari; hau da, hiztun edo poetaren, nitasuna, ordezkatzen du au> daroan IS ak:
|
|
2010
|
|
|
Kontuan hartzen dira azterunitateen presentzia, maiztasuna, banaketa eta konfigurazioa. Azterketan argi eta garbi erakusten da
|
pertsona
izenordainak ez direla neutroak eta indiferenteak instantzia diskurtsiboekiko, oso konprometituak baizik. Bergauza gertatzen da berbaldi ekarri> edo erreferituarekin ere.
|
|
|
Bi adierazle aukeratzen eta aztertzen dira lotura hori erakusteko: batetik,
|
pertsona
izenordainak, eta, bestetik, berbaldi ekarria (discours> rapporté, >.
|
|
|
Kontu hauek beste modu batean ere deskriba litezke. Aztergai ditugun entitateak?
|
pertsona
izenordainak eta berbaldi ekarriaren bi modalitate klasikoak, gertakari hirukoitza osatzen dute:
|
|
|
Aztergai ditugun bi fenomenoak, bai
|
pertsona
izenordainen eta baita berbaldi ekarriaren erabilpena, esatari bakoitzaren gurarien arabera geratzen dela pentsatzen da. Hau da, esatariak nahi duen erara, indibidualki zein erretorikoki?
|
|
|
Horrela bada,
|
pertsona
izenordainen egitekoa ez da soilik esatari solaskidearen arteko hartu emana formalki agertzera eta mantentzera mugatzen. Pertsona markek, gainera, erreferentzia zehatz multzo bat garraiatzen dute aldean, zeintzuen bidez erlazio intersubjektiboak bideratzen eta ezartzen diren:
|
|
|
Askotan esan dugunez, bi azpi multzoz osaturik dago analisia/ modulua, eta biak ala biak hautu metodologiko beraren ikuspegiarekin aztertuko dira. Sermoien
|
pertsona
izenordainen xerkan abaituko gara.
|
|
|
– Errespetuzko
|
pertsona
izenordainak
|
|
|
Zer esaten da horietan
|
pertsona
izenordain hauei buruz?
|
|
|
Bi iturri baliatuko ditugu guk sakontze lan horretarako: lehenbizi, ikusiko dugu aditz edo erlazio predikatu batzuen eta pertsonaizenordainen artean zer nolako elkartzea edo korrespondentzia dagoen; bigarrenik,
|
pertsona
izenordainek kasu bakoitzean duten erreferentea izango dugu aztergai. Batak zein besteak zerikusi estua du interakzio alderdiekin, eta bereziki bigarrena erabat lotuta dago polifonia ducrotiarrarekin.
|
|
|
Aurrenik, baina,
|
pertsona
izenordainen elkartzeak ikusiko ditugu. Gure abururako, elkartze horrek adierazten du eginbeharreko eginkizunaren aurrean zein ikuspuntu edo posizio subjektibo duen aktante bakoitzak, eta baita rol aktantziala ere.
|
|
|
Elkartze horiek corpuseko testuetan duten presentziak eta estatutuak hartaraturik egingo ditugu: batetik, izen ordainak eta aditz jakin batzuekiko osakera aztertuko dugu; eta bigarrenik,
|
pertsona
izenordaina duten zenbait esamoldez eginiko osakera bisitatuko dugu:
|
|
|
Galdera zera da: zein
|
pertsona
izenordain agertzen da zerrendaturiko aditz horiei loturik?
|
|
|
Aurreko orrialdeetan
|
pertsona
izenordainek zein predikaturekin lotzen diren ikusi dugu. Metodologiaren baitan dauden hiru urratsen lehena ematen ari gara, hots, maila linguistikoko azterketa egiten.
|
|
|
Metodologiaren baitan dauden hiru urratsen lehena ematen ari gara, hots, maila linguistikoko azterketa egiten. Orain
|
pertsona
izenordainen gainean beste analisi bat eginez, banan banan ikusiko ditugu.
|
|
|
Esan behar da, ezer baino lehen,
|
pertsona
izenordain asko eta asko berbaldi ekarrietan edo berbaldi txertatuetan aurkitzen direla. Adibidez:
|
|
|
Gatozen ondoren
|
pertsona
izenordainen erreferentzia balioen zerak ikusten:
|
|
|
Orain arte bildu ditugun datu eta analisi guztiak, honenbestez, begirada globalago batez ikusteko moduan gaude. Eta, hala,
|
pertsona
izenordainen inguruan egin dugun analisi linguistikoaren gainean iruzkin batzuk egingo ditugu. Esan behar da lege zorrotzik ez dela betetzen, kasu batzuetan salbu.
|
|
|
Hori batetik. Bestetik,
|
pertsona
izenordainen arteko erlazioak agertzeko, honako sinboloak erabiliko ditugu:
|
|
|
Pertsona izenordaien erlazioak ikusteko sistema bat aurkeztu ondoren, azterketari ekingo diogu, eta horrenbestez,
|
pertsona
izenordainen erlazio intersubjektiboen zenbait balio argitara ekarriko dira. Esan gabe doa S0?
|
|
|
Zergatik egiten dira asoziazio mota batzuk eta ez beste batzuk? Zein faktoreren gorabeheran dago
|
pertsona
izenordain bat edo beste aukeratzea. Zail da esatea zein faktore nagusitzen den; nolanahi ere, egin daiteke eskala orientatzaile bat.
|
|
|
Salbuespen hori kenduta, usu agertzen dira alternantziak eta konmutazioak
|
pertsona
izenordainen eta predikatuen artean, hizkuntzako analisietan ikusi dugun bezala. Galdera zera da, alternantziok aleatorioak ote dira?
|
|
|
Honaino
|
pertsona
izenordainen eta predikatuen arteko interakzio esanahiari buruzkoak. Informazio gehiago emango da alderdi horien erreferentziabalioak aztertzen ditugunean.
|
|
|
Ondoren,
|
pertsona
izenordainei ekingo diegu. Beraien erreferentea argitu dugularik, zein interakzio balioa eratortzen da?
|
|
|
Horiek horrela, ikusi dugu izenordainen interakzio balioa, azterketa egin dugularik banaka eta elkarrekiko erlazioetan oinarriturik. Orain,
|
pertsona
izenordainen erreferentzia balioa ezartzea izango dugu helburu.
|
|
|
Hipotesian jarri dugun bezala, ikusi da
|
pertsona
izenordainen balore kodifikatua edo konbentzionala deskribatzea ez dela nahiko, karakterizazio finak egingo badira. Halaber, pertsona izenordainen izaera eta funtzio sintaktikoak eta komunikaziozkoak ez direla biunibokoak erakutsi uste dugu.
|
|
|
Hipotesian jarri dugun bezala, ikusi da pertsona izenordainen balore kodifikatua edo konbentzionala deskribatzea ez dela nahiko, karakterizazio finak egingo badira. Halaber,
|
pertsona
izenordainen izaera eta funtzio sintaktikoak eta komunikaziozkoak ez direla biunibokoak erakutsi uste dugu. Izenordainak prozedura enuntziatiboak dira, eta horien bidez esatariak bere marka ezartzen dio enuntziazioari, berarekiko nola inskribatzen den eta kokatzen den adieraziz.
|
|
|
Gure kasuan, izenordain pertsonalen konfigurazioek kristau tradizioko sermoietan aurkitzen dituzte diskurtso baldintza egokienak jaiotzeko eta garatzeko. Sermoietan atergabe datoz
|
pertsona
izenordainak, erlazio sortzaile, status> erakusle, diskriminazio eragile. Nor nor den jakiteko.
|
|
|
Horrela gauzak, sermoi jaduera
|
pertsona
izenordainen erabilpen modu batekin lotuta dago.
|
|
|
Geroago, interazioaren atalean, ikusiko dugu sermoiak asoziazioak eta disoziazioak egiteko makinaria dela. Ikusi ditugu alderdi horiek
|
pertsona
izenordainak aztertzean ere.
|
|
|
Esan dugu jada,
|
pertsona
izenordainak ez bezala, berbaldi ekarria ezinbestean dela berbaldi arteko gertakaria. Dugun ikuspegitik, berbaldi ekarriari, Voloshinov (1992/ 1929) autorearen hitzetan esateko, goitik beherako begirada egingo diogu.
|
|
|
Bereganatze urrats hau bitarteko urratsa da, eta esatariaren identitatea bertan egiten da. (Bitartekaritza lan hau ikusi da hizketa egintzen azterketan, orobat
|
pertsona
izenordainetan). Esatariaren hitza onartzen duenak hark errepresentatzen duena ere onartzen du.
|
|
|
4 moduluan interakzio sozio diskurtsiboaren bi fenomeno aztertu dira:
|
pertsona
izenordainak eta berbaldi ekarria. Luzeen alderdi horiek jorratu ditugu, izan ere, beroriek dira subjektuen arteko erlazioen faktore eragileak eta produktuak ere bai.
|
|
|
2 moduluko blokeak (euforikoa eta disforikoa) erabat dira koherente 3 kapituluan ikusitako modalitateen banaketarekin, kristauari esleitutako BETEBEHARRAk eta sermoilariari esleitutako JAKINTZA eta BOTEREA (savoir et pouvoir); eta koherenteak dira, halaber, 4 moduluko barrutiekin A barrutiarekin eta B barrutiekin; hots, sermoiak taiutzeko behar den termodinamikaren legeekin. Asoziazio eta disoziazio horiek betetzen dira, baita ere,
|
pertsona
izenordainen eta predikatuen esleipenetan, eta NI/ ZU/ GU izenordainei egozten zaizkien erreferentzia balioekin ere. Ildo beretik, 5 kapituluan enuntziatiboaren auzia.
|
|
2021
|
|
|
Kasu horietan aditzoin kategoriako oinarria dugula pentsa genezake, eratorpenean eta hitz elkarketan, oro har, kategoria lexikoak izaten baitira osagaiak, eta ez postposizio sintagmak. Baditugu, azkenik, berekoi, geurekoi, heurekoi, nirekoi/ neurekoi, zeurekoi
|
pertsona
izenordainari dagokion izenlaguna oinarri dutenak. Oilo busti alaena, kolabo, heurekoi, herria hilduran eta hi potrojorran (Zapiain); Izan ere, gizakiak berekoi, diruzale, harro eta handiputz izango dira (Elizen arteko Biblia).
|
|
|
Pertsonekin ez da dudarik, eta beti gamoldea erabiltzen da euskaraz, laguna (ren) gan, baina gorputzaren atalekin non soila (buruan, besoan...). Kontuan izan, zernahi gisaz,
|
pertsona
izenordainetan aski arruntak direla nitan, zutan, gutan... Eta, jakina, ni (re) gan, zu (re) gan, gu (re) gan modukoak ere bai.
|
|
|
Jadanik ulertutzat ematen badute esan beharrik ez da. Dena den, izenordain pertsonalak ez diren sintagmen ezabaketa testuinguruaren mende gelditzen bada ere,
|
pertsona
izenordainak ezabatzea zeri dagokio. Alegia, azkena entzuten duenak badaki garbi nork eta nori eskatu dion, nik zuri, alegia.
|
|
|
13.10.4a Zenbait euskaldunek nor ez dute erabiltzen
|
pertsona
izenordain galdetzaile bezala eta nahiago dute zein ez baliatu: Zein etorri da?; Zeinekin joango zara zinera?; Zein ez litzateke tristatuko hori entzunik?
|
|
|
Izen bereziekin edo
|
pertsona
izenordainekin ere problema bera aurkituko dugu: Andoni nintzela pentsatu zuten/ Ni nintzela pentsatu zuten modukoak erraz onartzekoak dira, baina beste hauek ez hainbeste:
|
|
|
21.6.1d Bada, ordea, diferentzia nabarmen bat: determinatzailea erakuslea (hau, hori...),
|
pertsona
izenordaina (ni, gu, zuek...) edo determinatzaile zehaztugabea denean (zer, edozein...) instrumentalak beste bide bat hartzen du: leku/ denborazko PSek bezala, taartizkia eskatzen du (§ 19.5.1.1):
|
|
|
Holakorik ez da ergatiboan edo datiboan gertatzen, adibidez. taartizkia erakusleetara (etxe honetaz/ horietaz...),
|
pertsona
izenordainetara (gutaz...) eta determinatzaile zehaztugabeetara mugatzen da (edozertaz, zenbaitetaz...); (ikus 17 kapitulua). Azken hauetan, ordea, tahori gabe ere ikus dezakegu instrumentala.
|
|
|
31.3 Zer den interpretazio zehaztailea eta zerk eragiten edo eragozten duen halakoa; 31.3.1. Sintagma adjektibalak erreferente espezifiko (zehatz eta bakarra) duten izen ardatzekin:
|
pertsona
izenordainak, izen bereziak; 31.3.2. Interpretazio zehaztailea eragiteko gai den IS konfigurazioa: [(sintagma adjektibal) I (sintagma adjektibal)]+ a (k); 31.3.3. Kasuan kasuko interpretazioa:
|
|
|
31.3.1 Sintagma adjektibalak erreferente espezifiko (zehatz eta bakarra) duten izen ardatzekin:
|
pertsona
izenordainak, izen bereziak
|
|
|
Bestela, bide beretik, antzeko testuinguruetan,
|
pertsona
izenordainak berak ere sar daitezke jokoan, gutxi asko, erakusleak baliatuz: Orain arte izan zaren zu (gazte) hori.
|
|
|
Hala ere, testuingururen batean, ez da ezinezkoa
|
pertsona
izenordaina ere —izen bereziak bezalatsu— erreferente aukera baten arteko bat tzat harturik jokatzea (bidenabar, ia izen arrunt bihurturik orduan): Nitaz, baina zein nitaz?
|
|
|
zuka, hika eta berorika. Bigarren
|
pertsona
izenordainak markatzen du solaskidea, eta solaskidearen arabera aldatzen dira tratamenduak. Hiruen artean zuka da tratamendu arruntena, eta eztabadakoa deitzen dugu; hika tratamendua, hitanoa deitua, lagunartekoagoa da, edo solaskideen artean nolabaiteko konfiantza eta konplizitatea eskatzen du, ez da nolanahi erabiltzen ahal; azkenik, gaur egun ia desagertua den berorika tratamendua, beroriketa deitua, errespetuzko edo beldurrezko tratamendua da, apaizarekin, medikuarekin, herriko jauntxoarekin... zenbait tokitan egin izan dena.
|
|
|
Nahitaezkoa da, gainera, bi egoeratan: 1)
|
pertsona
izenordainak direnean sintagmaren ardatz(* Ni eta zuri eman digute; Niri eta zuri eman digute), nahiz eta bigarren juntagaian konparazioa dakarten bezalako, antzeko... azaltzen denean, izenordain soilak ere junta daitezkeen (Ni eta ni bezalako askoren iritziz; Ni eta antzeko askoren ahotan... Mitxelena); 2) ezkerreko juntagaia erakusle batek mugatzen duenean(* Gizon hau eta emazteki hark egin dute; Gizon honek eta emazteki hark egin dute).
|
|
|
Alde batetik, erreferente zehatza duten sintagmak juntatzen badira, juntadura egitura plurala izango da aditzarentzat. Horrelakoak dira
|
pertsona
izenordainak edo orokorrean izen bizidunak, edo liburu eta aldizkari bezalako izenak: garbi zehaztutako izateak izendatzen dira, erreferentziadun izenak, eta juntatzean pluraleko erreferentzia eskaintzen diote aditzari komunztadurarako.
|
|
|
Komunztaduragai diren sintagmen nolakotasun sintaktiko semantikoak ere badu zer esana:
|
pertsona
izenordainek errazago eragiten dute bi juntagaiak kontuan hartzen dituen pluraleko komunztadura.
|
|
|
Baina hori ez da guztiz hola. Gramatikek
|
pertsona
izenordainez dihardute, eta hala deitzen ditugu, pertsona izenordain, pertsonen gramatika ezaugarriak erakusten dituztelako. Pertsona ezaugarri horiek euskal aditzean ere ikusten dira.
|
|
|
Baina hori ez da guztiz hola. Gramatikek pertsona izenordainez dihardute, eta hala deitzen ditugu,
|
pertsona
izenordain, pertsonen gramatika ezaugarriak erakusten dituztelako. Pertsona ezaugarri horiek euskal aditzean ere ikusten dira.
|
|
|
Nola esaten dugun han, adibidez, eta han adberbioak toki jakin bati egiten dion erreferentzia, hala zu izenordainak ere nirekin edo gurekin elkarrizketan ari den pertsonari egiten dio erreferentzia. Beraz,
|
pertsona
izenordainak lehenbiziko eta bigarren pertsonarekin lotzen ditugu. Hirugarren pertsonaren beharra erakusleekin betetzen da.
|
|
|
Izenordainen artean,
|
pertsona
izenordainak eta izenordain zehaztugabeak bereizten ditugu. Pertsona izenordainak dira oraintxe aipatu ditugunak:
|
|
|
ni, hi/ zu/ berori, gu eta zuek. Horiek guztiak
|
pertsona
izenordain arruntak deituko ditugu, berehala ikusiko denez (§ 13.3), forma indartuak ere bai baitituzte aldamenean: nihaur, zuhaur eta abar.
|
|
|
hura etorri da/ [andre] hura etorri da. Badirudi bera dugula euskaraz
|
pertsona
izenordainetatik hurbilen gertatzen den hirugarren graduko erakuslea, geroago ikusiko denez.
|
|
|
Beraz, nekez esan dezakegu, salbuespen horiek kendurik, euskaraz ere badugula egun hirugarren graduko izenordain arruntik. Badirudi egokiagoa dela esatea berez erakusle determinatzaileak ditugula euskaraz, zenbaitetan
|
pertsona
izenordain gisa ere erabiltzen ditugunak.
|
|
|
13.3.8c Hirugarren graduko erakuslea da bera ere. Askotan erabiltzen duguna
|
pertsona
izenordain gisa. De Rijkek (2008:
|
|
|
batean zu forma dugu eta bestean zuk. Bada, zu
|
pertsona
izenordainari gaineratu zaion k marka morfologikoa kasu marka bat da, eta ergatiboa deitzen zaio. Aldiz, lehen perpauseko zu pertsona izenordainak zero kasu marka duela esan ohi da, eta kasu honi absolutiboa deitzen zaio (§ 18.2).
|
|
|
Bada, zu pertsona izenordainari gaineratu zaion k marka morfologikoa kasu marka bat da, eta ergatiboa deitzen zaio. Aldiz, lehen perpauseko zu
|
pertsona
izenordainak zero kasu marka duela esan ohi da, eta kasu honi absolutiboa deitzen zaio (§ 18.2). Euskararen gisako hizkuntza ergatiboetan, perpauseko subjektuak kasu marka bat edo bestea jasotzen du, aditza zein den:
|
|
|
Euskararekin alderatzen baditugu, tipologikoki bestelako kasu sistema dute gaztelaniaren edo frantsesaren tankerako hizkuntzek, kasu marka berarekin markatzen baitituzte subjektuak beti, nominatibo kasua deritzanarekin, eta osagarria beste batekin, akusatibo deritzanarekin. Egia da hizkuntza hauek galdu dituztela neurri handi batean kasua adierazten duten marka morfologikoak, baina batzuetan,
|
pertsona
izenordainetan bereziki, geratzen dira aztarna batzuk: yo he venido/ je suis venu; yo te he visto/ je t’ai vu.
|
|
|
Zu
|
pertsona
izenordainari erreparatu diezaiogun. Lehen perpausean zu subjektua da, absolutibo kasua du eta aditz laguntzaileak zaurrizkiaren bitartez egiten du komunztadura harekin.
|
|
|
31.3.1 Sintagma adjektibalak erreferente espezifiko (zehatz eta bakarra) duten izen ardatzekin:
|
pertsona
izenordainak, izen bereziak
|
|
|
1.7b Ekarri dizkiot adizki soileko perpausa dugu hau, eta hor ez daude agerian, ez subjektuari, ez zehar objektuari, ezta osagarri zuzenari ere dagozkien
|
pertsona
izenordainak: nik, hari eta haiek, hurrenez hurren.
|
|
|
Gaztelania edo katalana dira halako hizkuntzak. Adibidez, vengo tarde ‘berandu nator’ esan daiteke yo ‘ni’
|
pertsona
izenordaina isilduz eta ez da perpaus ez gramatikalik sortzen, baina hortik aurrerako osagarri zuzena edo zehar osagarria ezin daitezke isildu. Adibidez,* traigo tarde ‘berandu dakart’ soila jasotzen duen perpausa ez gramatikala da gaztelaniaz (berdin* J’apporte retard), hau da, dakardan" hori" agerian adierazi behar dugu pertsona izenordaina isildu gabe:
|
|
|
Adibidez, vengo tarde ‘berandu nator’ esan daiteke yo ‘ni’ pertsona izenordaina isilduz eta ez da perpaus ez gramatikalik sortzen, baina hortik aurrerako osagarri zuzena edo zehar osagarria ezin daitezke isildu. Adibidez,* traigo tarde ‘berandu dakart’ soila jasotzen duen perpausa ez gramatikala da gaztelaniaz (berdin* J’apporte retard), hau da, dakardan" hori" agerian adierazi behar dugu
|
pertsona
izenordaina isildu gabe: lo traigo tarde ‘berandu dakart’.
|