|
2008
|
|
|
Testu guztiak erromatarren Marte jainkoari eskainitako ex> dira eta alde horretatik Inperioan zehar hainbat tokitan agertutako izkri zioen pareko. Baina xafla horiek aztertu zituzten arkeologoei lehenengo momentutik deigarri egin zitzaiena hango
|
pertsona
izenen eitea izan zen, eze berehala konturatu ziren Akitaniako izenen antz itzela zutela (Bernhard, H. 1990). Eta halaxe da.
|
|
|
Niri euskararen historian denboraren aldetik luzea baina datuen aldetik murri tza den garaia aztertzea dagokit gaurko honetan, Erdi Arokoa baino lehenagokoa, an tzinatean aurkitzen ditugun leku izen,
|
pertsona
izen eta zeharkako lekukoak aztertuz orduko euskararen nondik norakoak argitzea, alegia.
|
|
|
Segurantza hau hizkuntzalaritza historikoak bakarrik konparaketaren bitartez eman diezaiguke, metodo konparatzaileak eskatzen dituen baldintza zorrotzak garai ezber dineko baina ustez hizkuntza bereko datuei aplikatuz. Hau da, akitanierazko seni > (Senico>
|
pertsona
izenean agertzen zaiguna) euskarazko sehi ren aitzin formatzat har tzen badugu, eta ez zelta hizkuntzetan, zahar, esan nahi duenaren seno ren kide tzat (Mitxelenak 1954an bere proposamena egin baino lehen gehienek uste zuten bezala), forma bi horiek zehazki lotzen dituzten euskal bilakaera ezagun eta ad> modukoak ez direnak identifikatzeko gai garelako da:
|
|
|
Espinosa eta Userok bere lanean bildutako materiala ikusi ondoren berehala konturatu nintzen bi gauzataz: bata, hango
|
pertsona
izen gehienak ez zirela zeltibero ak edo zelta leinukoak, nahiz eta epigrafeak teorian Zeltiberian edo gutienez lurralde indoeuroparrean agertuak izan, eta bigarren, ezin zitezkeela nahitanahiez iberikotzat jo: antzinatean handik ez urruti topatzen genuen hizkuntzaren bitartez, euskara zaha rraren bitartez alegia, azal zitezkeela.
|
|
|
Beste aldetik, Baskoien eta Akitaniako leku izenak azter tzerakoan deigarri egin zaigu euskaldun ziren eremuetan euskal toponimoak horren urriak edo zalantzazkoak izatea. Leku izenen eta
|
pertsona
izenen arteko desadostasu naren arrazoia nolanahikoa ere den, uste dut iturrietan somatzen den euskal toponi miaren eskasiak ezin duela besterik gabe lurralde hauen euskalduntasuna ukatu.
|
|
|
Sistema Internazionaleko unitateen izenak, jatorriari begira, bitan bereizten dira: jatorrian
|
pertsona
izena dutenak (kelvin, hertz, newton, joule, pascal, watt, cou lomb, ohm, siemens, henry, becquerel...) eta gainerakoak (metro, segundo, kandela, mol, radian, lumen, lux...).
|
|
|
Jatorrian
|
pertsona
izena ez duten unitateen izenak, batzuk behintzat, aldatu egi ten dira hizkuntzatik hizkuntzara, baina jatorrian pertsona izena duten unitateen ize nak ez. Euskaltzaindiak volt eta watt eman ditu, baina anpere erabaki du, hau da, jato rrian pertsona izena duen unitatearen izena egokitu egin du, sistema osoaren nomen klaturaren koherentzia bortxaturik (Espainian bertan, Errege Dekretu baten aginduz1, ampere da forma ofizial bakarra, ez amperio).
|
|
|
Jatorrian pertsona izena ez duten unitateen izenak, batzuk behintzat, aldatu egi ten dira hizkuntzatik hizkuntzara, baina jatorrian
|
pertsona
izena duten unitateen ize nak ez. Euskaltzaindiak volt eta watt eman ditu, baina anpere erabaki du, hau da, jato rrian pertsona izena duen unitatearen izena egokitu egin du, sistema osoaren nomen klaturaren koherentzia bortxaturik (Espainian bertan, Errege Dekretu baten aginduz1, ampere da forma ofizial bakarra, ez amperio).
|
|
|
Jatorrian pertsona izena ez duten unitateen izenak, batzuk behintzat, aldatu egi ten dira hizkuntzatik hizkuntzara, baina jatorrian pertsona izena duten unitateen ize nak ez. Euskaltzaindiak volt eta watt eman ditu, baina anpere erabaki du, hau da, jato rrian
|
pertsona
izena duen unitatearen izena egokitu egin du, sistema osoaren nomen klaturaren koherentzia bortxaturik (Espainian bertan, Errege Dekretu baten aginduz1, ampere da forma ofizial bakarra, ez amperio).
|
|
|
Jakina da XVII. mendera arte, behinik behin,
|
pertsona
izen gutxi erabiltzen zela eta, hortaz, izen berak errepikatzen zirela familia gehienetan eta zenbaitetan familia bakoitzekoen artean ere bai. Hori zela eta, izen bereko pertsonak bereizi beharrak izengoitiak jartzera bulkatzen zuen nonbait.
|
|
|
Apalarroa> (apal>+ (h) arro>+, a). Dena dela, itxuraz izenondoa dela ematen badu ere, kontuan izatekoa da Apalo> eta Apala> Erdi Aroan
|
pertsona
izenak ere bazirela (Salaberri
|
|
|
izenondoaren edota
|
pertsona
izenaren txikigarria+ >, ko>+ >, rena).
|
|
|
– Gazte> > Gastea> eta Gaztea> euskal izenondo ezagunek Erdi Aroko Gartzea>
|
pertsona
izenean dute jatorria. Batzuetan soilik ageri zaizkigu:
|
|
|
Batzuetan osagairik gabe: Korrenea> (Leitza, Lekunberri), Sorrarena> (Irurita), > eta bertze batzuetan
|
pertsona
izen baten osagarri: Juangorrena> (Anotz, Gartzaron), Martigorrena> (Doneztebe), Martingorrena> (Oiz).
|
|
|
Eixker> (Alli). Ez dugu bi aldiz bertzerik aurkitu
|
pertsona
izen baten osagarri gisa: Mariaezkerrena> (Ituren), Migelezkerrena> (Bera).
|
|
|
Galant. Gehienetan
|
pertsona
izen baten izenondo osagarri bezala ageri zaigu: Marigalantaren> Borda> (Lesaka), Martingalant> (Uharte Arakil), Migelgalant> (Uharte Arakil), Petrigalantenea> (Arantza).
|
|
|
Zintzo> (txintxo). > Jaso ditugun bi lekukoetan txintxo> forma hipokoris tikoa ageri zaigu, atzizkiari zuzenean lotua batean: Txintxonena> (Arantza), eta
|
pertsona
izen baten bigarren osagarri bertzean: Juan > txintxenea> (Auza).
|
|
|
Begibeltxenea> (Bera), Begibeltzena> (Biurrun), Burubeltzena> (Ostitz, Subitza, Uterga). Gehienetan, ordea,
|
pertsona
izen baten bigarren osagarri ageri da: Errandobeltxenea> (Bera), Juanbeltxena> (Abau rregaina, Zabaldika), Juanbeltzena> (Arribe, Saratsa), Maribeltzena> (Arizkun), Martinbeltzena> (Larrasoaña), Martinbeltzenea> (Lesaka), Martinbelzbaita> (Bera), Martingobeltzena> (Olague), Matxinbeltzenea> (Lesaka), Perubeltzarena> (Etxalar), Petribeltxena> (Doneztebe).
|
|
|
– Gazte/ gaste.> Gaztea> eta gastea> euskal izenondo ezagunak Erdi Aroko Gartzea>
|
pertsona
izenean jatorria duten aldaerak dira eta biak hagitz arruntak. Hala ere, pentsatzekoa da gaste> formarekin transkribatuak jaso ditugun izenen azpian gaxte> afektiboa egoten ahal dela.
|
|
|
Ikus Petiri> aitzineko sa rreran. Dena dela, Santsin> Santxo>
|
pertsona
izenetik ateratako hipoko ristikoa da. Santsiñena> deitura ezaguna da Nafarroan behinik behin.
|
|
|
nahiko ezaguna dela, Nafarroan behinik behin, eta Amigo> Erdi Aroan
|
pertsona
izena ere bazela.
|
|
|
Kusindegia> (Igantzi), Kusiñenea> (Goizueta). Bere sorburuan egon liteke cousin> frantses hitza, baina ezin da alde batera utzi OEHn erranahi bat baino gehiagorekin ageri den kuxin>/ > kuxina> hitza edota Kosin>
|
pertsona
izena ere izan dela.
|
|
|
4.2.1 Alde batetik, ponte izenen barietate eskasak horretara behartzen zuen. Izan ere,
|
pertsona
izen gutxi batzuk behin eta berriz errepikatuak aurkitzen ditugu. Erraterako, gizonezkoetan Joanes> (eta bere aldaerak, Joan, > > Joango, > > Xoane...), Martin> (Martie, > Matxin, > Martingo...), Migel> (Mikel, > Mikele, > Mitxel, > Mixelto>...), Pedro> (Peru, > Petri, > Petritxo...) izaten ziren arruntenak, eta emakumezkoetan, bertze guztien gainetik, Maria> bere aldaera eta konposatuekin.
|
|
|
4.4.2 Zenbaitetan hipokoristiko atzizkiez hornitzen ez badira ere, izen horiek forma hipokoristikoa hartu dute, izengoitietan ohi den bezala. Batzuetan
|
pertsona
izenei aplikatzen zaien palatalizazio adierazkorragatik: Atxorena> (atxo> < >), Buxtanena> (buxtan> < buztan), Galtxagorriarena> (galtxa> < galtza), Gixonena> (gixon> < gizon), Ixterrenea> (ixter> < izter), Ixurrenea> (ixur> < izur), Kattalinmotzenea> (Kattalin> < Katalin), Kaxkorena> (kaxko> < kasko), Kixonena> (kixon> < kizon> < gizon), Mitxelandinea> (Mitxel> < > edota Mikel (e)), Moxorena> (moxo>), Muxugorri> (muxu> < musu)...
|
|
|
Lekukotasunei begiratzea baino ez dago. Behin edo behin
|
pertsona
izenekin: Katelinatxo, > > (a), baita batez ere izen arruntekin eta askotarikoekin:
|
|
|
Hor, dakusagunez, nadie> berbaz hitz jokoa egiten da, berez izenordain zehaztugabea dena,
|
pertsona
izentzat harturik. Izan ere, kasu honetan behintzat, gaztelaniaz oso erraza izan da grezierazko jatorrizko testua
|
|
|
no> viene> nadie, > eso> no> lo> dice> nadie, > no> compra> nadie, > no> sabe> nadie> nada, > no> se> lo> cuen > ta> a> nadie... Beraz, nadie> izenordain zehaztugabea Nadie> ustezko
|
pertsona
izenarekin nahasi eta gaizki ulertua sortzeko, beharrezkoa zen aditza ezezko rik gabe ematea, hots, Nadie> beste kasuan me> esan bailitzateke, eta hor argi legoke Nadie> hori izen horretako, norbait, dela, Nadie> izena nadie> izenordaina zela ulertaraz ledin, no> me> mata> nadie> izan luke eta10.
|
|
|
Hemen itzultzaileak, euskararen senaren arabera, Inor ez>
|
pertsona
izen tzat harturik, ergatiboz jartzean Inor ezek> bihurtu du, eta ez Inork ez14 Hori, noski, zuzena da erabat hizkuntzaren aldetik, baina, tamalez, horrela egitean jatorrizko testuko hitz jokoa guztiz deseginik gelditzen da. Are gehiago,
|
|
|
Hala ere, apaiz irakaslea ez bezala, Eleizalde alderdi gizona zen erabat, eta Sabino Aranaren jarraitzaile sutsua hainbat arlotan. Hola, adibidez, 1910 urtean, abandotarrak 1898an sortutako euskal
|
pertsona
izenak hartu eta Deun, ixendegi?
|
|
|
Toponimiaren sorkuntza azaldu aurretik, ordea, ohar bat antroponimiaz. Izan ere
|
pertsona
izenei zegozkion auziak ere ukitu zituen Azkuek, bereziki sabindar izendegiarekin lehian. Baina arlo hau toponomastika baino gutxiago landu zuen eta ez noa aztertzera (nahiz ikertzea merezi duen) 104.
|
|
2009
|
|
|
Euskara estandarra finkatzeko ortografi eta gramatika arauez gainera, hor dira Orotariko Euskal Hiztegia, Euskara Batuaren hiztegia, Euskal Herriko eta Munduko toponimia lanak,
|
pertsona
izenak eta deiturak euskaraz finkatzeko hiztegiak, (biek gure gizartean duten eraginagatik), Literatura hiztegia eta laster kaleratuko den Euskal Herriko Hizkeren Atlasa, besteak beste. Kataluniako edo Israelgo Hizkuntz Akademiako kideek Euskaltzaindira egin dizkiguten bisitetan, adibidez, geure eskuarteko lanak ikusita, argi esan digute berenak ere oso antzekoak direla.
|
|
|
Lau atal ditu datutegiak:
|
pertsona
izenak, deiturak, toponimia (leku izenak) eta exonimia (kanpoko leku izenak).
|
|
|
Euskal Herritik kanpoko leku eta
|
pertsona
izenei buruz irizpideak emateko lanari arreta berezia eskaini zion 1990eko hamarkadan Onomastika batzordeak, 1992ko urriaren 23an sortutako Exonomastika azpibatzordearen bidez. Lehenengo bilkuran arlo horretan zeresana zuten hainbat erakundetako ordezkariek hartu zuten parte, hala nola Klasikoak SA, Lur eta Eusenor entziklopediak, UZEI, Itzultzaileen Elkartea, Elhuyar, EAEE/ IVAP, Liturgi batzord... Exonomastikaren urtea izan zen izan 1992, azpibatzordea sortzeaz gain bi jardunaldi antolatu baitzituzten urte berean:
|
|
|
Exonomastika batzordea Euskal Herritik kanpoko leku eta
|
pertsona
izenei buruz irizpideak finkatzen ditu.
|
|
2010
|
|
|
4) Kapitulu honek bete betean jotzen du ISDaren alorra (Sermoia interakzionismo sozio diskurtsiboaren argitan:
|
pertsona
izen ordainak eta berbaldi ekarria). Bi adierazle aukeratzen eta aztertzen dira lotura hori erakusteko:
|
|
|
Esan dugu jada interakzionismo sozio diskurtsiboaren azterketa enuntziazio terminotan egingo dela eta berezki bi azter unitateri ekingo diegula:
|
pertsona
izen ordainei eta berbaldi ekarriari. Pentsatzen dugu bi fenomenook sermoia ezaugarritzeko gune onak direla.
|
|
|
Guk geuk analisirako bi gertakariren antolaketa hautatu dugu: batetik,
|
pertsona
izen ordainena, eta, bestetik, diskurtso ekarriarena (discours> rapporté, >). Esan dugunez, fenomeno enuntziatibo diskurtsiboa alderik alde zeharkatzen du enuntziazio heterogeneotasunak, eta, zehazki, hetereogenetasunaren bi alderdi adierazgarri eta klasiko aukeratu ditugu sermoiak analizatzeko.
|
|
|
Hirugarrenik, informazio diskurtsiboa esatean, mintza-praktika moduaz ari gara, diskurtsoko erregularitateez, polifonia mekanismoez eta abar. Bibliografia zabalena bi fenomenoen deskripzioaren eta funtzioaren gainekoa da(
|
pertsona
izen ordainen balio gramatikalak, eta abar). Baina oso urria da berbaldi ekarriaren alderdi interaktiboei buruzko bibliografia, eta eskasagoa oraindik beraren alderdi sozio diskurtsiboen gainekoa.
|
|
|
Jarraian
|
pertsona
izen ordainen informazio linguistikoa estudiatzeari ekingo diogu, estudiatu ere hainbat talaiatatik ekinez. Ikuspegi tradizionalak eta ikuspegi berriagoak bisitatuko ditugu.
|
|
|
Gure abururako, elkartze horrek adierazten du eginbeharreko eginkizunaren aurrean zein ikuspuntu edo posizio subjektibo duen aktante bakoitzak, eta baita rol aktantziala ere. Era berean,
|
pertsona
izen ordainen eta aditzen elkartzeek, uste dugu, agerian jartzen dute aktante batek beregain hartzen duen posizioa sermoia den eginkizunean, homilia egiten edo jasaten duen modua hain zuzen. Ikusten uzten digu, laburbilduz, testuak duen mamitzeko modua, sermoian bakoitzari esleitutako rola.
|
|
|
– Adierazpen zenbait ere,
|
pertsona
izen ordainekin loturik daude:
|
|
2012
|
|
|
Lekueta
|
pertsona
izenak oro har errespetatzen baditu ere, deigarriak gertatzen dira hainbat izenekin egiten dituen moldapenak; esanguratsuena, agian, istorioa hasten den herriarena da: jatorrizko bertsio ingelesean. Grand Pré?
|
|
2017
|
|
|
Azken arauak, adibide gisa, horiek dira: 178.a «Kanpoko leku izenei dagozkien herritar izenak eta jatorri adjektiboak sortzeko irizpideak», 179.a «Bizantziar Inperioko pertsona izenak» eta 180.a «Goi Erdi Aroko
|
pertsona
izenak. Germaniar jatorriko pertsona izenak».
|
|
2019
|
|
|
1977an eta 1983an, pertsona izendegi osatu eta berrituagoak argitaratu zituen akademiak, horiek ere Satrustegik zuzenduta. 1983tik aurrera bi lantaldeak, toponimiarena eta
|
pertsona
izenena, batu egin ziren Onomastika Batzordean. Mitxelena izendatu zuten batzordearen buru, eta 1986an Henrike Knörrek hartu zuen lekukoa 2001era arte, eta ondoren Andres Iñigo izan zen arduradun nagusia.
|
|
|
Aloña. Amets, Araitz, Aralar, Euri, Ezti, Getari, Geriza, Haize, Kutun, Lohitzun, Zeru?;
|
pertsona
izen txikigarriak ere txertatu ziren pertsona izendegian: Anttoni, Axun, Euxebio, Inaxi, Joxean, Karmentxu, Maixabel, Marialuixa, Panpi, Praxku, Terexa, Xan?
|
|
|
Anttoni, Axun, Euxebio, Inaxi, Joxean, Karmentxu, Maixabel, Marialuixa, Panpi, Praxku, Terexa, Xan? . Euskaltzaindiaren betebeharra da euskal
|
pertsona
izenen zuzentasun linguistikoa bermatzea eta urte hauetan guztietan metatu duen esperientzia herritarren esku jartzea?, adierazi zuen akademiak (Plazaberri albistegi digitalean, 2019ko ekainaren 14ko dataz). –Honela, izaera irekia eta dinamikoa izango du Izendegi berriak eta aldiro aldiro gaurkotuko da, Euskaltzaindiaren webgunean?.
|
|
2021
|
|
|
Horretarako dugun argudiorik argiena da erromatar inperioaren garaian han hemen barreiaturik zeuden jende izenetan iturburu duten toponimoak Gipuzkoan ez direla urriak, eta eman ditugun (ikus bedi Salaberri eta Zaldua, 2019) azalpen guziak ontzat har ez balitez ere, uste dugu aski direla toponimo horiek egun duten itxura euskaldunen ahotan ibiliak izateari zor diotela pentsatzeko, Nafarroan bezala, demagun. Alegia, eta paradoxa irudi badu ere, latin munduko
|
pertsona
izenetan oinarritutako toki izenek garbi adierazten digute euskaldunok –gipuzkoarrak kasu honetan– hemen bizi ginela, eta gure lurrean nagusi ginela, bilakaera euskararen barnekoa izan dutelako.
|
|
|
Lizarrerrian, Gómez Morenok (1925: 479) ikusi zuen bezala, badira zeltiberieraren ondareko
|
pertsona
izenen aztarnak epigrafian (doiterus [Marañón], doitena [Marañón]), baita Lusitanian dokumentaturiko antroponimoekin egoki aldera daitezkeenak, hau da, sorburua beste hizkuntza hispaniar zelta batean duketenak (boutia [Aguilar Kodes]; Unterman 1965: 72, 107, 189; Ramírez Sádaba 1988:
|
|
|
Pirinioez haraindiko lurraldeaz denaz bezainbatean, sartaldeko Akitaniako epigrafian ez da kausitu
|
pertsona
izen zeltarik ia; bai, ordea, sortaldekoan, dannorigis
|
|
|
Gómez Morenok (1925: 483) —Andiongo urchatetelli rekin batera— iberiar taxuko
|
pertsona
izenen artean sailkatu zuen balizko* VLBELTESONIS. Mitxelenari (1956:
|
|
|
Lehenik eta behin, ez dagoelako garbi e hori beti kasu marka dela, gauza jakina baita teonimo asko deklinatu gabe azaltzen direla. Bigarrenik, Andrearriagako inskripziokoa
|
pertsona
izena delako, ez teonimoa. Azkenik, eta batez ere, segidan beste atzizkia dugulako (so), hau da, ez dagoelako akabailako lekunean.
|
|
|
Zernahi gisaz, baisothar [(gen. Garona Garaia) antroponimoarekin eta beisirisse (Cadiac [Cadéac]) teonimoarekin dukeen lotura alde batera utzi gabe, aitortzen du baeserte k antz handiena iberierazko
|
pertsona
izen batzuekin duela, bigarren tokian baiser (latinez idatzita baeser) elementua duten" belaśbaiser, balcesbaiser, espaiser, tannepaeseri" rekin esaterako.
|
|
|
Haien artean unambaate zeka dago, Gorrotxategiren (2018: 246) iritzirako, irakurketaren zailtasunak ukatu gabe, iberiar
|
pertsona
izen baten itxura duena, non te atzizkia bakan daitekeen. Horrenbestez, te osagaia ez da arras arrotza euskal eremuko txanpon etxeek antzinatean jaulkitako diruan.
|
|
|
49, 68) iberierazko te morfotzat jotzen du, hau da, beste hitz batzuei (itxuraz haien funtzioa aldatzeko) eransten zaien balio lexiko ezezaguneko osagai (morfema, deribatzaile) zatiezintzat. Nabarmentzen du te morfoa epigrafe askotan ageri dela,
|
pertsona
izenen jarraian agertu ere (betukine te, kuleśbelauŕ te, likine te, sakaŕatin te). Iruditzen zaio beste batzuetan toki izenei lotua dagoela, iltuko ite edo alaun iltiŕ te segidetan bezala.
|
|
|
272) adierazten du te k balio gramatikal bera ez duten segmentu homografoak ezkuta ditzakeela eta, jarraian, te ageri den ingurumariak zerrendatzen ditu. Lehenik eta behin,
|
pertsona
izenak diren hitzen jarraian agertzen den etsenpluak biltzen ditu: betukine te, bilosbos te, ultibaiser te.
|
|
|
Honek erran nahi du izen horien eramaileak erromatarrak zirela, edota denbora hartako erromatar kulturan ohikoak ziren ponte izenak ibiltzen zituzten euskaldunak. Badira, hala ere, Pirinioetako antroponimia zaharrarekin esteka egiten duten zenbait
|
pertsona
izen, eta ugariak dira, bestalde, Erdi Aroan sortutako toponimoak, sustraian latin munduko edo beste etorki batzuetako antroponimoak dituztenak. Zernahi gisaz, garbi utzi behar da jatorrizko izendapenak ardura latinetik heldu bazaizkigu ere, toponimoen bilakaera euskararen barnekoa izan dela.
|
|
|
Arrasateko inskripzioaren kasuan, ez dago antroponimo zeltiberiarretan ohikoa den izendapen moldearen zantzurik, ez delako adierazten zeltiberiarrengan garrantzitsua zen familiaz gaindiko antolakuntza unitatearen izena. Gauza bera gertatzen da Arabako eta Lizarraldeko zelta enborreko
|
pertsona
izenetan; zeltiberiar onomastikaren ezaugarri hori falta da. Arrasateko aldareko eskaintzailea, Oiartzunen bezala, erromatarturiko gizasemea dateke, erromesen izenak ezagutarazten dituen duo nomina daukana, eta ez zeltiberiarren moldeko idionimoa+ gentilitatea segida onomastikoa.
|
|
|
Dialco datiboak co atzizki hispaniar zelta duen adjektibo eratorri(" denominal") itxura du, zehazkiro, espresuki adierazitako teonimorik (substantiborik) ez duen jainko izen baten epiteto batena. Argi ez dagoena da atzizkia hartu duen izen berezia toponimoa edo antroponimoa den, onartzen bada jainko izenen epitetoen artean badaudela leku nahiz
|
pertsona
izenak oinarritzat dituztenak.
|
|
|
Salaberrik (2009: 186) deritzo
|
pertsona
izenak eratzeko euskaraz erabilitako so, xo, Akitaniako inskripzioetan azaltzen den xo, xso atzizkiarekin aldera datekeela. Berebat, azpimarratzen du xo, xso hori se (n) ekin aldizkatzen dela, oinarri berari eratxikirik ageri direla, alegia.
|
|
|
Baina
|
pertsona
izen propioek ere har dezakete (t) ar pertsona horien, edo horien doktrinen jarraitzailea adierazteko, edo erlijio ordena jakin bateko kidea: axulartar, chomskytar, frantziskotar, karmeldar, karlostar, luterotar, mahometar, sabindar.
|
|
|
akemenestar, artsazestar, makabear, mauryatar, orontestar, ptolomeotar edo seleukotar. Oinarrian
|
pertsona
izen propioa dutenetatik oso gertu daude Erromatar edo Bizantziar Inperioetako dinastiak adierazten dituzten antoninotar, flaviotar, julio klaudiotar, justinianotar, komnenotar, teodosiotar... Dinastia izenen oinarrian badira leku izen propioak ere, hala nola hannovertarrak, hohenstaufendarrak, lancastertarrak eta abar.
|
|
|
12.3.2b Izen bereziek erreferentzia zehatza dute, ez dagozkie espezie bereko izaki guztiei, izaki jakin bati baizik. Alde horretatik, Axular, Koldo, Itziar
|
pertsona
izenak, edo Ataun, Gasteiz, Matxinbenta, Paris, Londres... leku izenak, edo Jakin, Erein edo antzeko izenak erreferentzia bakarrekoak ditugu. Ez dute berezko esanahirik, zuzenean izaki bati egiten baitiote erreferentzia.
|
|
|
Izen berezien artean badira
|
pertsona
izenak (antroponimoak), animalien izenak (zoonimoak), leku izenak (toponimoak), ibaien izenak (hidronimoak) eta abar. Pertsona izenetan ponte izenak (Miren, Ibai) eta deiturak bereizten dira.
|
|
|
11.7a Izenordainak kategoria mota bateko hitzak dira, baina gramatikarien artean gogoeta puntua izan da gai hau, ez baita erraza zehaztea zein den kategoria hori. Batetik,
|
pertsona
izenen ordaintzat hartu izan dira, baina bestetik berez dira determinatzaileak, esan nahi baita, ez dutela besterik deus determinatzen (artikuluak, adibidez, izena determinatzen du: etxe a), izenordainak berak baitira determinatzaileak (ni/* nia) (§ 15.2.2a, § 2.7).
|
|
|
–" Aztertu ditugun lau hizkuntzetan GEN egituraren bidez eratu diren terminoek hitz jakin batzuk dituzte bigarren osagaitzat, eta dagokion
|
pertsona
izenak emandako edo haren izenean bataiatutako" esakune" motakoak dira. Argi eta garbi, lege, printzipio eta teorema dira multzo horretakoak (mota bereko batzuk:
|
|
|
7.2.9b Morfologia osaerari dagokionez,
|
pertsona
izen propioa dute lehen osagai horietako gehienek; azken aurreko azpisaileko Mari ere izen arrunt bihurtu den izen propio orokortutzat har daiteke. Bigarren osagaia da goiko bost azpisail egiteko bide ematen duena.
|
|
|
Bigarrengoek, eskuineko osagaia leku izen propioa izanik, pertsonaren jatorria adierazten dute; hauek ere bereiz idaztekoak dira. Hirugarren azpiatalekoek, bigarren osagaia adjektiboa izatea dute ezaugarri; lehen osagaia, berriz, izen propioa da gehienetan, baina batzuetan leku izena aurkituko dugu (hau da, pertsonari izengoitia ematerakoan jatorrizko herria hartzen da hura izendatzeko), beste batzuetan
|
pertsona
izena.
|
|
|
Matxin Burdin (Martin Fierro ren itzulpen ezaguna), Antonino Apreta, Kandido Txapuza, Simon Besaluze, Santi Nonzebarri, Satan Bihotz txiki. Emankorrak gertatzen ari dira, gainera, pareko erdal izengoiti ezagunak euskaraz emateko orduan, Euskaltzaindiak arautu dituen
|
pertsona
izenak aztertzean ikus daitekeen bezala30: Adalberto Garailea, Alberto Artz (a), Alberto Handia, Alfontso Ausarta, Alfontso Konkistatzailea, Alfontso Mendakaria, Alfredo Handia, Antso Azkarra, Dionisio Nekazaria, Eduardo Ele ederra, Eduardo Zaharra, Erik Aizkora Odoldua, Erik Gorria, Karlos Gaztea, Rikardo Lehoi bihotz (a) (erregea), Federiko 1 Bizargorri (a) (enperadorea), Filipe Zuhurra, Fernando Zuzena, Artaxerxes Eskuluze (a), Karlos II Burusoil (a), Enrike Txori ehiztari (a), Juan Lurgabe (a), Walter Landerra.
|
|
|
Ikus honetaz Euskaltzaindiaren 180 araua: " Goi Erdi Aroko
|
pertsona
izenak. Germaniar jatorriko pertsona izenak", Azkoitian 2015eko martxoaren 27an, eta Baionan 2015eko ekainaren 26an onartua.
|
|
|
" Goi Erdi Aroko pertsona izenak. Germaniar jatorriko
|
pertsona
izenak", Azkoitian 2015eko martxoaren 27an, eta Baionan 2015eko ekainaren 26an onartua. Euskaltzaindiaren 181 araua:
|
|
|
Euskaltzaindiaren 181 araua: " Erdi Aroko
|
pertsona
izenak", Iruñean 2016ko irailaren 30ean eta Donostian 2016ko azaroaren 25ean onartua. Euskaltzaindiaren 186 araua:
|
|
|
Euskaltzaindiaren 186 araua: " Atzerriko
|
pertsona
izenak. Grafia irizpideak.
|
|
|
nolakotasuna eta egoera adierazten duten izenen sortzaile diren atzizkiak; pertsona, tresna eta lekua adierazten duten izenak sortzen dituztenak; izen multzokariak, leku eta denbora adierakoen sortzaileak; ekintza edo gertaera eta ondorioa adierazten duten izenen sortzaileak. Itxuraz sailkapenean errepikapenak gertatzen direla dirudi, bi tokitan ageri baitira leku adierako izenak; azpisail batean eta bestean aztertzen diren atzizkiak ikusirik, ordea, jabetzen gara ‘pertsona, tresna eta lekua’ azpisailean dor atzizkia dela nagusia, gehienetan
|
pertsona
izenak sortzen dituena, beste batzuetan tresna izenak eta, gutxi batzuetan, lekua adierazten dutenak (comedor). Ingelesez, ostera, hiru azpisail bereizi dituzte Bauer ek, Lieber ek eta Plag ek (2013):
|
|
|
arrats dei, bataio festa, bukaera bertso, ezkontza kantu, eztei bazkari, gau amets, gau klub, Gabon afari, goiz haize, hileta eresi, ilun ezkila, jai soineko, su kanpai, uda euri, uda ikastaro, udaberri arrosa, urte sari... Azpimultzo honetan sar ditzakegu izen propioa mugatzaile duten Donibane su, Olentzero enbor, San Joan su eta horien antzekoak, hitz elkartu hauetan ez baitira
|
pertsona
izen propioak, edo santu izenak, baizik urteko egun edo garai jakin bat adierazten dutenak.
|
|
|
Honen antzeko zerbait dugu leku bat adierazteko
|
pertsona
izen batez baliatzen garenean ere. Adibidez:
|
|
|
4 Gaurko euskaran hau da erabilera bakarra,
|
pertsona
izenei dagokienez, testu klasikoetan Aita San Franziskua edo Jesusa (Jesus-en ordez) bezalako adibide bakan batzuk ageri badira ere.
|
|
|
Igonerenean oso arrain freskoa izaten dute; Antonenetik atera garenean istripu bat izan dugu. Noski, honek ez du balio etxe baten (denda, nahiz taberna) izena
|
pertsona
izena ez denerako. Ez dugu esaten* Arrantzaleenean edo* Beti alaiarenean.
|
|
|
2.7b Badira, ordea, izen kategoriakotzat eman ohi diren beste batzuk ere, izen bereziak edo propioak. Leku edo
|
pertsona
izenak izan ohi dira maiz, adibidez: Jon, Maddi, Haritz... edo Bilbo, Ataun, Donibane...
|