|
2000
|
|
|
Harentzat bertsoa ez beste konturik ez zen. Eta nik hura sumatzen nuen behiak jeiztera joandakoan, oso txikia
|
nintzela
. Ezaguera etorri orduko haren bertso ikasiak eta bertsolarien istorioak banekizkiela gogoratzen dut.
|
|
|
Nik uste afizioa aitonarengandik etorri zaidala. Ni mutil koxkorra
|
nintzela
hura egoten zen sehaska eragiten eta bertsoak kantatzen zizkidan: Udarregirenak edo ikasiak zituen beste norbaiten bertso zaharren batzuk, baina bereak sekula ez.
|
|
|
Dantzan ere ez nuen ikasi. Gustatu bai, baina ni gaztea
|
nintzela
amona hil zitzaigun eta orduan lutoak eta horrelakoak izaten ziren, eta horrela geratu nintzen dantzan ikasi gabe.
|
|
|
Ahotsarengatik ezagutu ninduen. Aurreko batean, hipermerkatu handi eta itogarri horietako batean" gurdia betetzen" ari
|
nintzela
noizbehin ere halako astakeriak egiten ditut, ama batek ni ezagutu eta alabari Erreka Mari nintzela esan zion, orduan alabak, negarrari eman zion, ezinezkoa zela ni Erreka Mari izatea. Gizarajoa!
|
|
|
Ahotsarengatik ezagutu ninduen. Aurreko batean, hipermerkatu handi eta itogarri horietako batean" gurdia betetzen" ari nintzela noizbehin ere halako astakeriak egiten ditut, ama batek ni ezagutu eta alabari Erreka Mari
|
nintzela
esan zion, orduan alabak, negarrari eman zion, ezinezkoa zela ni Erreka Mari izatea. Gizarajoa!
|
|
|
Gerra zibila hasi baino lehen, jendea orain baino askoz hobe bizi zenean. Bertan ikasi nuen yankee inozo bat baizik ez
|
nintzela
, Afrikan mundu guztiak zenbait hizkuntza baitaki: angolarra, tribuetako dialektoak, portugaldarra, frantsesa, afrikaans, ingelesa, eta abar.
|
|
|
Eta Saizarbitoriak esaten duena hala izango da, baina garai batean euskaraz egiteko erabakia hartuta, konturatu gabe hizkuntza horretan trebatzen zara. Gogoan dut, nire ikasle garaietan," Oh, Euzkadi" literatur aldizkaria ezagutu eta harrituta geratu
|
nintzela
guztia euskaraz ikustean. Han zebiltzan, Saizarbitoria, Koldo Izagirre...
|
|
|
Nik liburu horrekin eta Sarriren" Narrazioak" ekin dudan oroimena da 15 urterekin horiek kopiatzen saiatzen
|
nintzela
. Eta zentzu horretan badira erreferentziak.
|
|
|
17 urte nituen Dublingo pub batean lehenengoz sartu nintzenean. Ingelesa ikastera joan eta, bueltan, euskaraz lehen baino hobeto mintzatzen
|
nintzela
ikusi nuen, hara joaten diren beste gaztetxo guztiak bezala. Ez dakit zein izan ote zen lehenengo pub hura, baina gogoan ditut Dublingo O' Donogues' s edota Dun Laoghaireko The Purty Kitchen.
|
|
|
Niri txikitatik gustatu izan zait bertsoa. Amak esaten du telebistaren aitzinean jartzen ninduela eta han gelditzen
|
nintzela
bertsoeri so. Gero, bizitzaren xantza izan da.
|
|
|
Pilotan hasi
|
nintzela
izango dira hogeita hamazortzi urte. Umetatik hasita, eskolan betiko afizioa hura izaten zen.
|
|
|
Niri oso azkar pasatu zait. Beharbada, momentu hartan prezipitatzen ari
|
nintzela
ere sentitu nuen. Hori norberaren erritmoa da.
|
|
|
Eta, behin eta berriz, berak galdetzen zidan zer uste nuen horretaz. Arartekoaren betebeharretan ez zegoela holakorik eta ez
|
nintzela
sartuko gai horretan, erantzun nion.
|
|
|
Hortik ohartu nintzen mugaz handiko literaturaren aberastasunaz. Eta gidaritza horri esker, hizkuntzak berez ematen digun loturagatik, Euskal Herrian zehar egiten nituen ibilerek erakutsi zidaten Iparraldean ere ez
|
nintzela
arrotz, anaia baizik. Esker onez eskaini nion ongi merezia zuen artikulua,. Yon Etxaide, idazle bikain eta adiskide minaren oroitzapenez?
|
|
|
Horra beste intelektual bat, bere langaiak bizitza pribatua ezertan ere aldadiezaion utziko ez duena. Bestelakoa da gaur omentzen dugun euskaltzain ez osoa.Aste bi ez dira euskaltzain ohorezko baten hiletan egokitu
|
nintzela
, lagun bati laguntzen. Harrituta gelditu nintzen.
|
|
|
Ondoko irailean, 1958koan beraz, Aljeriara soldadu joan behar izan nuen, 1960koabenduraino. Udatik Xarriton-ekin hitzartua nuen, itzultzean Hazparneko ikastetxeanirakasle sartuko
|
nintzela
. Udaberritik horko zuzendaria zen Piarres, kolegio zaharrarenenborretik bi kimu berriren pizteaz kargatua bere ideien arabera:
|
|
|
Aipamen horrekin jarraituz, artikulu honetan ari
|
nintzela
eskuratu dut Joxe Azurmendiren. Euskal Herria Krisian, liburua.
|
|
|
Kaputxino sartzeko dei hura barrez hastekoa izango zen, baldin eta hotzikara bateragin ez balit, ikusitakoak ikusita eta entzundakoak entzunda. Aita Morlans inoizberriro ikusi gabe geratuko
|
nintzela
sumatzen hasita nengoen, berak osabarekin eginzuen bezala debekatu egingo zidatela hura ikustea, baina ez omen zegoen gaizkipentsatzeko arrazoirik.
|
|
|
Eta gai honetaz pentsatzen ari
|
nintzela
, Hondurasko kartzela batean gertatutakoak gogoratu zaizkit. Abuztuko egun hartan presoek su eman zioten euren aterpe bakarra zen Santa Barbara kartzelari.
|
|
|
Izan ere, famatua egin zen nire astakeria hura, eta orduan ze emakumek izango du nirekin juntatzeko balorea? Baina beno, kontua da pokerrean oso garai txarra ari
|
nintzela
pasatzen, eta Allis kabroi hori nire egoeraz aprobetxatu zela. Eta hala, herritar ugari biltzen zen gauero gure mahaiaren inguruan, partidak ikusteko irrikan.
|
|
|
Gero tabernaria ere batu zitzaigun elkarrizketan, eta azkenean barkatzeko esan behar izan nien, oraindik ez nekiela aterpetxean tokirik izango nuen, eta bertara joan behar nuela, ez banuen kalean lo egin nahi. Gonbidatu ninduenak barrezka erantzun zidan ezetz, tokirik ez banu bere etxera joango
|
nintzela
lotara, eta telefonoan txanponak sartzearen keinua egin zuen bere emazteari deitzeko, afari berezia presta zezan agintzeko. Eskerrak emanez irten nintzen tabernatik aterpetxerantz, eskerrak batez ere Irlandan bakarrik sentitzea oso zaila delako, eta horregatik.
|
|
|
Neurriz gaineko konfiantza iruditu zait hasiera batean, baina gustatu zait, ze arraio! Batez ere aitortu didanean bera baino gazteagoa
|
nintzela
uste zuela, eta zur eta lur geratu dela amama zahar baten aholkua izan zitekeen" carpe diem" antzeko hori bota diodanean.
|
|
|
Baina gaur ez zegoen hodeirik Belfasteko aireportuaren gainean, eta hegazkinera igotzen ari
|
nintzela
Ralph ikusten nuen, urrutian, kristal batzuen atzean. Eta hegan hasi garenean bere autoa ikusi dut, hodeirik ez zegoelako.
|
|
|
Jabi nire egoeraz konturatu da. Beharbada denak konturatu dira, baita Txema ere, baina Jabi etorri zait ondora, tabernako barran edatekoa eskatzen ari
|
nintzela
.
|
|
|
Ondo pentsatuta, ez legoke batere txarto Ralphek poliziei dena kontatzea, baita ni neu izan
|
nintzela
Duncan eta besteei tiro egin ziena ere. Horrelako astakeria bat ere onartuko nuke lealistak Euskal Herrira etorri eta tiroz josi nazaten.
|
|
|
–Nor
|
nintzela
––itaundu nion, herri abandonatu bateko etxe baten barruan noren zain egon zitekeen jakin nahirik.
|
|
|
Rocío, gainera, egona zen jadanik Irlandako hego hegoko hiri honetan, eta ez zuen errepikatzeko gogorik. Nahiago zuela Killarneyra joatea, askoz ere gehiago gustatu zitzaiola, eta (ni tentatzearren esan du hau) Killarneyn hasiko
|
nintzela
usnatzen barruan daramadan benetako Irlanda horren lehen lurrin eta kresal usainak. Horrelaxe esan dit.
|
|
|
Gehiago oraindik bolbora guztiak piztu dituen" duela asko" hori. Gero, bere ohetik irten eta azal ilun biluzia nire ohe ertzerantz hurbiltzen zuen neurrian," duela asko, bai", esan dit," eta zure lasaitasunean ikusi zaitut, penarik gabe, irri etengabean ametsetan, eta pentsatu dut agian neu
|
nintzela
lasaitasunezko irri horren arrazoia. Oker nago?", galdetu dit Rocíok ukondoak nire koltxoian jarrita, bion aurpegiak hurbil geratzen zirela.
|
|
|
Eta historia hura halakoa izan zen eta hala akabatuko zen, bertzerik gabe, baldin handik astebeterat bururatu izan ez balitzait bururatu zitzaidana, komunionea egiten ari
|
nintzela
... zeren eta orduan ere, ene aitzinean akabatu zuten oreinaren bi begi etsi haiek etorri baitzitzaizkidan gogorat... Eta, komunione hartan bururatuak burutik ezin edekirik eta ezin bazterturik nenbilela, guztiok mahai inguruan bazkaltzen ari ginenean, hala erran nion don Frantziskori:
|
|
|
Halarik ere, derradan ezen esperientza hartarik ere ez
|
nintzela
esku hutsik jalgi, zeren, logika guztien arabera iguriki zitekeen bezala, kolpe haren eraginaz, kolpetik ikasi bainuen ikasi beharrekoa, lezione bakar ezin emankorrago hartan, eta deliberatu nuela, handik harat, ezen zuhurra izan behar nuela, azeriak bezala, zeinak, badu ere bere biloa erakusten, ez baitu bere asmorik biluzten, eta entseiatu beharra nuela, halatan, baldin inguruko giroa ez banuen...
|
|
|
Eta ene isiltasunak bertze isiltasun bat ekarri zuen gibeletik, are isilagoa eta osoagoa, kondenatuen oihu ustezko haiek irentsi zituena. Eta malkoak xukatu, eta neurri tipi batean neure buruaren jabe egiten
|
nintzela
, ohartu nintzen ezen, ziega hura ezin ilunagoa zen arren, zerbait ikusten nuela, halaz guztiz ere. Bai, atearen azpitik zetozen errainu urri erdi itzaliak ziren barrena argitzen zutenak.
|
|
|
Eta, halarik ere, oroitzen dut ezen ene bizitzako lehen urte haietan gogotsu baino gogotsuago egoiten
|
nintzela
aitaren aiduru, hura bidaia haietarik noiz itzuliko, zeren eta beti ekarriko baitzigun Mattini eta bioi, present gisa, jostailu bana edo bertze edozein objektu, biak berdinak gehienetan, baina neurri edo material diferentekoak: zurezko zaldi bi, aitzin gibeletarat balantzaka ibiltzen zirenak, bata bertzea baino handiagoa; kanoi tipi bi, bata zurezkoa, bertzea brontzezkoa; berunezko bi soldadutxo, kolore biziz pintatuak, bata sarjentua, bertzea jenerala...
|
|
|
" Entzuten al duzue...? Den borak ere bere bihotza dik!" Eta nik, begiak hertsi, gogoa hots jarraiki haien konpasean kulunkatu, eta iduritu zitzaidan ezen denboraren bihotzean sartu
|
nintzela
. Gero, ordea, bat batean, haginetako min handi bat sentitu nuen, zeren eta baitakizu nolakoak izaiten diren usu ametsak, iduri bati bertze bat darraiola, nehongo loturarik gabe.
|
|
|
Erran dizut nola osaba eta biok fundatu genuen elkargo sekeretu hura: bada baldinba, jaun Marcel handik sei zazpi hilabeterat heldu zen, hamar urte betetzeko bidean
|
nintzela
.
|
|
|
Eta, eskola akabaturik, eskailburuan bertze bizpahiru ikaslerekin hizketan ari
|
nintzela
, aldamenetik iragan zinen, eta deitu, eta erran zenidan:
|
|
|
Sentimenduak are gehiago korapilatu zitzaizkidan, zeren, Salamancarat iritsi
|
nintzela
eta unibertsitatean nehor ere ezagutzen ez nuela, uzkurturik eta guztiz galdurik sentitu bainintzen hatsarrean, oihan bazterreko ontto tipi kapelurik gabea bezala... baina, noiz eta deusezean urtzerat nindoala iduritu baitzitzaidan, orduantxe azaldu zintzaizkidan zu, latineko irakaslea, gelako bertze ikaskideen aitzinean nabarmentzen ninduzula. Eta segidan pentsatu nuen, arestian pentsatuaren kontra, ezen gizalegezkoa zela zure frankiari eta zure liberaltasunari esker onez ihardestea.
|
|
|
" Lehen anaia salatu eta saldu huen, eta orain konfiantza emaiten dian eta lagun agertzen zaian gizona...?" Eta, boz haien isiltzeko, lizifrinaren zale eta gura egin nintzen berriro. Eta, obra penatuetan penatzen
|
nintzela
, kasik ez nuen egunik izan, neure burua apaldu eta zigortu ez nuenik, ezin sutsuago.
|
|
|
Eta ez uste ezen zigortze kontu haietan hasberri inorant bat
|
nintzela
, edo ibili nintzela ipuineko nobizio hura bezala, bere burua gau eta egun zigortzen omen zuena baina azkenean ordenatik egotzi omen zutena, ardilarru bat zigortzen zuelako, bere burua zigortu orde...! Zeren ez bainengoen ni sasoin hartan ipuinetarako, ez neure buruaren engainatzeko, eta zeren prestik eta gerturik bainengoen, halatan, ene jokamolde hartaz trufa zitezkeèn estudianteen soei eta haien erran merranei buru egiteko, baldin zirkunstantziek hartarat baninderamaten...
|
|
|
Eta ez uste ezen zigortze kontu haietan hasberri inorant bat nintzela, edo ibili
|
nintzela
ipuineko nobizio hura bezala, bere burua gau eta egun zigortzen omen zuena baina azkenean ordenatik egotzi omen zutena, ardilarru bat zigortzen zuelako, bere burua zigortu orde...! Zeren ez bainengoen ni sasoin hartan ipuinetarako, ez neure buruaren engainatzeko, eta zeren prestik eta gerturik bainengoen, halatan, ene jokamolde hartaz trufa zitezkeèn estudianteen soei eta haien erran merranei buru egiteko, baldin zirkunstantziek hartarat baninderamaten...
|
|
|
Eta predikari ezin trebeagoa zen, eta are trebeagoa skribatzaile gisa. Eta jakizu, halatan, ezen hain
|
nintzela
, eta hain naizela Axularren prosa ederraren zale, non etxean nuen Gero a ere zorroan sartu eta Salamancarat ekarri bainuen, beharrezko bertze gauza guztiekin baterat, Zuberoatik Espainiarat ihes egin behar izan nuenean, Mathalasen denboran... —eta, begiak begietan iltzatzen zenizkidala, erran zenidan—:
|
|
|
...k ateraz gero, xuxen joaiten nintzaizun etxerat, zeina gure egoitzarako bidean baitzegoen, bisita labur edo ez hain labur batzuen egiterat... eta hala bihurtu zinen ene kontzientziaren aitzindari, gidari eta argi egile —ene uste osoaren kontra, derradan bide batez, zeren, Salaman carat joan aitzin, net sinetsirik bainengoen ezen, harat iritsi bezain fite, hango jesuitekin harremanetan jarriko
|
nintzela
eta haietarik norbait izanen nuela maisu eta bide erakusle—, eta hala egin ninduzun, halaber, zeure adiskide, eta adiskidetasun horrek ohoratu izan nau, geroztik, bizitza osoan.
|
|
|
Nola pentsatzen zuen, bada, Giordano Brunok? —galdetu nizun, entusiasmaturik, su berri batek harturik sentitzen
|
nintzela
, zeren zuk zenekiena jakin nahi bainuen nik ere, eta zu bezalakoa izan nahi bainuen jadanik, denbora batean osaba Joanikot izaitearekin amestu izan nuen bezala.
|
|
|
Eta, inguruetako gaixo eta erien begiratzeko, ospitale bat ere eraiki genezakeen komarka hartan, nola egin baitzuen Azpilkuetako Martinek bere herrian... baina, hark ez bezala, bizirik nengoela egin behar nuen nik hura, zeren jauregi aberats bateko seme eta gizonezko bakarra bainintzen, aita anaiak hil ondoren, eta baliabide guztiak izan nitzakeen, neure xedearen betetzeko, Jainkoaren laguntzarekin. Eta, entseiu hartan neure arartekotasunaz baliatzen
|
nintzela
, osaba Joanikot eta ama elkarrenganat biltzea erdietsiko nuen, eta haien eragina erabiliko nuen herriko jende guztien batzeko eta zoriontsu izaiteko, Jainkoaren laguntzarekin...
|
|
|
Zeren aitortzen baitizut, jaun André, ezen —oreinarekin edo korridako azken zezenarekin senti nezakeen urrikalmenduzko sentimendutik haratago, zeren eta haiek bertze historia batzuk izan baitziren, eta lehenagokoak— ni ere aitaren ustekoa
|
nintzela
eta halaxe sentitzen nuela sasoin hartan, gazte nintzelako, eta laket eta plazent zitzaizkidalako animalien arteko borrokak eta batzuek bertzeak meneratzeko egiten zituztèn mugimenduak, nor gehiago, eta ene mirespena zela, gehienetan, garailearen aldekoa, halako tailuz, non, egun hartan ere, tigrea izaitea gutiziatu bainuen, basurdea tigrearen atzaparretan ikusi nuenean. Baina, alde batetik, nola borroka haiek ederretik bezainbat izaiten baitzuten izugarritik, eta nola izugarriak eta ikaragarriak gero eta gehiago gogaitzen nauen, unatzen eta eneatzen, eta, bertzetik, nola bizitzan anitzetan egokitu izan zaidan galtzea eta badakidan ezen garailearen bozkarioa dela galtzailearen pena eta nigarra, hala joan zitzaidan mirespen hura tipitzen eta bertze pentsamendu batzuen arragoan urtzen.
|
|
|
Gero, urrats batzuk igarri nituen, eta berehala belaunikatu nintzen kaperako aulkietarik batean, iduri egiten nuela ezen otoitzean ari
|
nintzela
, fintki eta debotki.
|
|
|
Eta ekin diezaiodan bertze zerbaiti, eta derradan, horrela, ezen mundu ezin hertsiago hartan studioak izan nituela sosegu eta atseden, eta alor hartan berehala nabarmendu
|
nintzela
. Eta derradan, bide batez, ezen, hainbertze fortuna gaixtoren artean, zortea neure alde eta fabore ere izan nuela azkenean, noiz eta lehen urtearen akabantzan aita Leokadio nobizio maisu kargutik kendu baitzuten eta igorri, haren orde, aita Tommé baxenafartarra, zeina baitzen latineko irakaslea ere.
|
|
|
Eta derradan, bide batez, ezen, hainbertze fortuna gaixtoren artean, zortea neure alde eta fabore ere izan nuela azkenean, noiz eta lehen urtearen akabantzan aita Leokadio nobizio maisu kargutik kendu baitzuten eta igorri, haren orde, aita Tommé baxenafartarra, zeina baitzen latineko irakaslea ere. Eta, ikusi zuenean aita Tommék ezen ikasle ona
|
nintzela
eta latinean aitzina eta aitzina egiten nuela, eta ikusi zuenean, halaber, ezen, studioetarik harat, kontzientziaren harat honatekin hagitz sufritzen nuela, egun batean erran zidan:
|
|
|
Ai, jaun André, ez dizut kontatuko zein arrai eta alegera sentitu nintzen alabantza haiekin, zeren kontaezina bailitzateke, baina jakizu, halarik ere, ezen tipi geratuko nintzatekeela, baldin erranen banizu ezen, nola oiloak, arrautza errunez gero, kakaraka eta zalapartaka aldarrikatu behar izaiten duen bere balentria lau haizeetarat, hala sentitu
|
nintzela
ni ere, munduari nor nintzen edo nor izan nintekeen erakusteko gogo ezin biziagoarekin, zeren, aitzina beha, Urbiaingo filosofo tipi hura Urbiaingo doktore edo Urbiaingo jakintsu bihur baitzitekeen, Hiponako edo Akinoko maisuen pareko. Eta guztiz konbentzitu nintzen orduan, nobizio maisuari adituz gero, ezen studioak bihurtu behar nituela neure bizitzako ardatz, baita neure begi bihotzen aitzineko eta gibeleko muga ere, lehen urrats eta azken.
|
|
|
Izan ere, ongi bai ongi oroitzen dut nola aita Tommék erran zion amari ezen gazte umila eta apala
|
nintzela
, baina hala ote nintzen, zinez?
|
|
|
Erran dizut, jaun André, zer erranahi berezia izan duten enetzat elizetako kanpaiek, eta nola haien soinu arraiek arraitu izan nauten betidanik eta haien errepika tristeek tristetu eta goibeldu. Eta, hala, jauregiko lizarpean bakarrik nengoèn bertze egun hartan Kempis a irakurtzen ari
|
nintzela
, Ur biaingo elizatik zetorren hil kanpai urrunaren hotsak aditu nituen, urbiaindar hil berriren baten heriotzaren aieru eta seinale: dinnn... dannn...
|
|
|
Hartan ari
|
nintzela
, amaren eskua sentitu nuen besagainean. Eta hark erran zidan:
|
|
|
Ez dakit. Soilik dakit ezen goiz osoan urduri egon
|
nintzela
, osaba Joanikot noiz agertuko, bere ezpatarekin edo bere eskopetarekin, zeren eta huraxe izan baitzitekeen haien erabiltzeko mementua, bertzenaz kasik nehoiz erabiltzen ez bazituen ere... Baina hura ez zen agertu.
|
|
|
Eta, hitz haiek erraiten zenizkidala, nola oroitu nuen nik denbora hura, erabakitzen nuenean neure kasa, hamar hamaika urteko umea
|
nintzela
, katoliko eta protestant izaitea —orain katoliko, orain protestant, neure kontzientziak manatuaren arabera—, zeren eta osaba Joanikot eta jaun Marcel bainituen irakasle, eta biak miresten nituen eta ikasleen egitekoa zen irakasleen erranetarat egoitea... harik eta egun batean buruan bertze erran hura sartu zitzaidan arte: " Egia bat eta bakarra da", neure baitan mila zalantza eta bertze hainbat korapilo sortarazi zizkidana, ez nekielako jada zer aldetarat jo eta zeren alde!
|
|
|
Eta hala erran dezaket, finean, ezen, Salamancarat iritsi nintzenean, zerbait
|
nintzela
, baina erdi bakar batean. Eta aho batetik baino gehiagotik aditu banituen ere hain ezagun diren hitzak:
|
|
|
Halaxe erran nion, bai, eta esplikazionea ere eman dizut, baina badakit ezen nik eman esplikazionea motza eta laburra geratzen dela. ...runearen hausteagatik, berak napolitarrari zor ziona hautsi zuen bezala, bertzalde; baina baita halako alegrantzia eta halako satisfazionea ere, bertzetik, ene kezkaren gainetik zegoena mementu hartan, zeren bidaia oso hartan osabaren erranetarat egon bainintzen, sekula erabaki bat hartu gabe, eta zeren hura baitzen, hain zuzen ere, ene lehen deliberamendua, adierazten zidana ezen gizon egiten ari
|
nintzela
, zinez... eta zeren noiznahi den etortzen baitzitzaidan bururat osabaren iduri hura, hark Bolognan ukabila jaso zuenekoa eta nik mehatxu bat bezala sentitu nuena, nik irri egin niolako, lohitan blai ikusi nuenean; izan ere, hargatik atera ote zitzaizkidan hitz haiek, zeren lege naturala baitzen mendekuari mendekuarekin ihardetsi nahi izaitea. Edo, ez al zen arrazoin printzipalena izanen ezen maisu ezin hobea nuela osaba, eta harenganik eta haren injeniotik gero eta gehiago ikasten ari nintzela, zeren eta nik osabari eman ihardespena, osabak berak egina izan baitzitekeen bertze zirkunstantzia batzuetan?
|
|
|
Aitak irakatsi bezala, nik ere Urbiaingo inperio tipia zabaldu nahi izan nian... eta horregatik erosi nian Olabeko ola, han Irunen, baina hura ere gaizki zoak. Joanikotek bezala egin behar nian nik, benturaz, bere aldian, eta bizitza zientziari edo arteari eskaini, zeren garbi baitago ez
|
nintzela
negozioen mundurako jaio...
|
|
|
Eta, supituki eta deblauki, narda eta higuina nagusitu zitzaidan. Erran dizut ezen hamaika urteko umea
|
nintzela
artean, eta ordu arteko ikuskizunak liluraturik utzi ninduela, baina, handik harat, barrendik gauzak guztiz aldatu eta zezenaren aldeko halako sentimendu bat errotu zitzaidan, arratsalde hartan lehen aldikotz, bi urte lehenago oreinaren alde errotu zitzaidanaren gisarat. Eta zezenaren aldeko sentimendua han zegoèn jende multzoaren kontrako bihurtu zitzaidan, halako suertez, non baitzirudien ezen nihaurk skribatua izan zitekeela Ko heleten harako erran hura:
|
|
|
Eta osabak ere nahi zuen, ongi aditu banion bederen, nik gogoeta egitea, neure arimaren indarztatzeko eta sendotzeko... Ohartu ote zen, bada, osaba Joanikot, zalantzaz josia nengoela eta ez nekiela norat jo, nahiz eta iduri egin nezakeen ezen osabaren kide ezin leialago
|
nintzela
–Baina nik ez nuen gerlarik nahi, bertzalde... nahiz eta, osabaren hitzen bidetik, gero eta klarkiago ikusten nuen ezen ezin ekidin izanen nuela gerla hura ene hautua egin nezanean eta alde baterat edo bertzerat jo... zeren eta, Italiarantz abiatu aitzineko denboraldi laburrean, behin baino gehiagotan ikusi izan bainituen aita Bartolome etorri berria eta osaba Joanikot kontrakarrean, buruz buru, etsai ozpinduak balira bezala, nor bere muturrean, urrats bat bera ere gibelatu gabe, batek antsiarik ez zuenaz antsiatzen eta enkoniatzen zelarik ber tzea.
|
|
|
BETI erran izan didate hitz gutiko mutila
|
nintzela
, baina gauzak arras aldatu zitzaizkidala, noiz eta, bortz urte nituela eta oilo baten gibeletik jostetan nenbilela, behaztopa egin bainuen, buruz behera erori eta buruz harri bat jo; eta erraiten didate, halaber, ezen, kolpearen ondorez, tentua eta zentzua galdu eta hil hurran izan nintzela, baina, hartarik jalgi nintzenean eta perila gibelean utzi, kolpearen aitzinetik ez nuen erraztasunarekin m...
|
|
|
BETI erran izan didate hitz gutiko mutila nintzela, baina gauzak arras aldatu zitzaizkidala, noiz eta, bortz urte nituela eta oilo baten gibeletik jostetan nenbilela, behaztopa egin bainuen, buruz behera erori eta buruz harri bat jo; eta erraiten didate, halaber, ezen, kolpearen ondorez, tentua eta zentzua galdu eta hil hurran izan
|
nintzela
, baina, hartarik jalgi nintzenean eta perila gibelean utzi, kolpearen aitzinetik ez nuen erraztasunarekin mintzatzen hasi nintzela, eta hitzak eta eleak hain segidan eta hain elkarren ondoan zetozkidala, non baitzirudien ezen Spiritu Saindua ene mihitik ari zela.
|
|
|
...arras aldatu zitzaizkidala, noiz eta, bortz urte nituela eta oilo baten gibeletik jostetan nenbilela, behaztopa egin bainuen, buruz behera erori eta buruz harri bat jo; eta erraiten didate, halaber, ezen, kolpearen ondorez, tentua eta zentzua galdu eta hil hurran izan nintzela, baina, hartarik jalgi nintzenean eta perila gibelean utzi, kolpearen aitzinetik ez nuen erraztasunarekin mintzatzen hasi
|
nintzela
, eta hitzak eta eleak hain segidan eta hain elkarren ondoan zetozkidala, non baitzirudien ezen Spiritu Saindua ene mihitik ari zela.
|
|
|
Eta, ez dakit kolpe harengatik ote zen edo Jainkoak sortzez hala egin ninduelako, kontua da ezen memoria ere halakoa dudala, eta mila gertaki oroit dezakedala, baita aspaldi hartan gertatuak ere, xehetasun eta ñabardura osoz. Eta, hala, gezur erraiteko beldurrik gabe erran diezazuket ezen sasoineko hainbat pertsona bezain ongi mintzatzen
|
nintzela
ni sei urte baizik ez nituenean; baina berdinzki aitortu beharra dizut ezen, mintzairaz denaz bezainbatean halakoa banintzen ere, ez nintzela hargatik gizon adinetarat heldua, eta bertze edozein ume bezain heldugabe eta umogabe nintzela, hauskorra eta alditsua.
|
|
|
Eta, ez dakit kolpe harengatik ote zen edo Jainkoak sortzez hala egin ninduelako, kontua da ezen memoria ere halakoa dudala, eta mila gertaki oroit dezakedala, baita aspaldi hartan gertatuak ere, xehetasun eta ñabardura osoz. Eta, hala, gezur erraiteko beldurrik gabe erran diezazuket ezen sasoineko hainbat pertsona bezain ongi mintzatzen nintzela ni sei urte baizik ez nituenean; baina berdinzki aitortu beharra dizut ezen, mintzairaz denaz bezainbatean halakoa banintzen ere, ez
|
nintzela
hargatik gizon adinetarat heldua, eta bertze edozein ume bezain heldugabe eta umogabe nintzela, hauskorra eta alditsua.
|
|
|
Eta, ez dakit kolpe harengatik ote zen edo Jainkoak sortzez hala egin ninduelako, kontua da ezen memoria ere halakoa dudala, eta mila gertaki oroit dezakedala, baita aspaldi hartan gertatuak ere, xehetasun eta ñabardura osoz. Eta, hala, gezur erraiteko beldurrik gabe erran diezazuket ezen sasoineko hainbat pertsona bezain ongi mintzatzen nintzela ni sei urte baizik ez nituenean; baina berdinzki aitortu beharra dizut ezen, mintzairaz denaz bezainbatean halakoa banintzen ere, ez nintzela hargatik gizon adinetarat heldua, eta bertze edozein ume bezain heldugabe eta umogabe
|
nintzela
, hauskorra eta alditsua.
|
|
|
Eta iduri haiek haize bortitz bat bezala sartu zituan ene baitarat, eta haize hark nik ordu arte imajinatu eta eraiki nituen bertze iduri guztiak errotik edeki eta ezabatu zitian. Eta, Michelangeloz eta Michelangeloren buruaz betetzen
|
nintzela
, nitaz eta neure buruaz hustu ninduan. Eta sentitu nian ezen neure historia ere han hasi eta han berean akabatu zela, pintore gisa bai bederen.
|
|
|
Ez nuen gehiago ikusi, eta ez nuen gehiago entzun nahi izan. Zeren barrenaldeko boz batek erraiten baitzidan ezen gaizki eta bidegabeki ari
|
nintzela
eta ezin nuela berez ederra zena neure begiz lohitu eta zikindu. Eta ahalketu egin nintzen.
|
|
|
—eta, isilune baten ondoren, segitu zuen—: Izan ere, iaz ama eritu eta gaizkitu zitzaigun, eta, nola medikuek ez baitzuten sendatzen, hala, promes egin nion san Jenarori ezen, ama sendatzen bazuen, munduaren azkeneraino joanen
|
nintzela
, erromes, etxetik sosik hartu gabe; eta sendatu zen ama, eta halaxe nauzue orain, Donejakuerako bidean, neure oinak eta gitarra lagun bakar ditudala.
|
|
|
—Nik uste nuen ezen ni
|
nintzela
gonbidatzailea eta zu gonbidatua... —eta kon turatu zenean ezen napolitarra mahaiari beha zerraiola, eta jendea, aldiz, berari beha paratu zela, osabak, bere ohorea edo garbitu nahian, erantsi zuen—:
|
|
|
Napolitik pelegrinazionean jalgi nintzenean, Jainkoari hitz eman nion ezen, neure bekatuen espiazionean, atseginari uko egiten dion atseginaren gibeletik ibiliko
|
nintzela
, zeren eta Jainkoak atseginago baitu. Eta, beraz, egun horretan, penitentzian, Probidentziak naraman lekuan, meza isil bat entzunen dut, Pisako katedralean entzun nezakeenaren orde.
|
|
|
BANEKIEN nik osaba ez zela igande hartan mezarat joanen, meza hura Monteverdiren musikaz lagundurik bazen ere, eta, hala, hari eman beharreko arrazoinetan pentsatzen hasten
|
nintzela
, harekin izan nezakeen solasa imajinatu nuen:
|
|
|
Eta, amaren babesean eta gerizan kaperarat joaiten
|
nintzela
, gero eta klarkiago ikusten nuen ezen heldu zitzaidala, aita Bartolomek erran bezala, bizitza serios hartzeko denbora eta aldia. Izan ere, zer ziren, bada, osabaren zientzia eta haren esperimentuak adimenduaren jokoak eta jostetak baizen, eta umekeria hutsak, azken finean, arimaren salbazionea perilean ipintzen zutenak?
|
|
|
Eta ene zalantza haiek ene kontzientziako arantzak ziren, barrendik eztenkatzen eta zaurtzen nindutenak. Eta, horrela, gaztainarik gabeko gaztain karloa baino ezdeusago eta arantzaz josiago sentitzen
|
nintzela
, eskatzen nion Jainkoari ezen ez zezala luza ene arantzen eta ene zalantzen aldia; aitzitik, arantza bat kendu orduko sartzen zitzaidan bertze bat, eta sartzen zitzaidan ariman barrenago eta sakonago. Eta, entseiatzen nintzen arren neure imajinazino beroaren oldarraldi bakoitzari intentzionerik onenarekin buru egiterat, ene intentzione ona ez zen etsai izugarri haren aurkako gaztelurik eta dorrerik aski.
|
|
|
Eta, hala, kontzientzia ezin hertsiago baten jabe egiten
|
nintzela
, edo, hobeki, kontzientzia hertsi hura nitaz jabetzen zela eta haren boz akusatzaileak eta kondenatzaileak behin eta berriro akusatzen eta kondenatzen ninduela, penatua eta pertsegitua bezala sentitzen nintzen gau eta egun, ez kanpotik, norbait gibeletik zetorkidalako, baina neure baitaren baitarik eta neure kontzientziatik, ihesbiderik eta itzurpiderik gabe.
|
|
|
Badakit nik ere zer den imajinazinoa, eta badakit ezen imajinazinoak gal gaitzakeela. Eta segur nago ezen ni ez
|
nintzela
horretan zu baino gutiago izan. Erran nizun lehengoan ezen meditazionea mendi bat dela, eta kontenplazionea haren gailurra.
|
|
|
Eta, atea iragaiten ari
|
nintzela
, osabak ezin ozenago erran zuen:
|
|
|
Eta deliberatua banuen ere ezen, neure konbertsionearen ondotik, ez
|
nintzela
bertzeen solasen aditzeari lotuko, egun haietan, haatik, ezin ekidin izan nuen.
|
|
|
Izan ere, gertatua gertatu ondoren, osaba Joanikotekin egon nahi nuen, laguntza eske... zeren, neure buruari erraiten nion arren ezen lasai egon behar nuela, ez bainengoen lasai... kontzientzian har bat piztu balitzait bezala, horzkaka eta ausikika ari zitzaidana eta erraiten zidana ezen neure burua engainatzen ari
|
nintzela
, zeren estali nahi bainuen anaiaren aurkako mendekua eginbehar eta obligazino moral iduriko baten desenkusarekin... Eta, neure engainamenduaren baliatzeko, behar nuen, guztiz ere, osabaren hitza, hitz hark erran ziezadan ezen zuzen jokatu nuela; eta behar nuen haren boza, harraren mututzeko eta isilarazteko; eta behar nuen, finean, haren aprobazionea, eta, beraz, haren iritzia ene aldekoa izaitea, edo, aldekoa ez bazen ere, nik neure alde ipintzea eta makurraraztea, nola pisuak balantza.
|
|
|
...ik, ezen ene baitan ez zela oro aita Bartolomeren aurkako mesprezu eta arbuio, zeren eta aita Bartolome oso mintzalari ona baitzen eta miresten bainuen nik alde horretarik; eta ihardetsiko dizut, bertzetik, ezen amaganat iraulirik nituela orduko, ene konbertsione iduriko haren ondoren, osaba Joanikotenganat luzaroan bideratu nituen sentimenduak —estimua eta maitasuna—, eta sinesten hasia
|
nintzela
ezen apez hura Jainkoak jarri zidàn bitartekoa zela, Jainkoaren bidetik gida ahal izan nitzan neure patua eta etorkizuna.
|
|
|
Aitortu nion Elbirarena, Elbira aipatu gabe; aitortu nizkion neure zalantza intelektualak, osaba Joanikoten izenik aipatu gabe: imajinazino handiko mutila
|
nintzela
, alegia, eta batzuetan heresiarekin zer ikusirik izan zezaketen pentsuak iragan zitzaizkidala burutik, guztiz nahasten nindutenak... eta aski nuela batzuetan norbaitek erraitea" Hau sinetsi behar duzu!", justuki kontrakoa pentsatzen hasteko, eta aita jesuitarekin berarekin ere halatsu gertatu izan zitzaidala behin baino gehiagotan... baina gauzak guztiz aldatu zirela ene erabaki haren o...
|
|
|
Eta bertze egun batean, jauregi gibeleko zelai batean kilker bat harrapatzen ari
|
nintzela
, Elbira etorri zitzaidan. Malko batzuk erortzen ari zitzaizkion masailetan beheiti.
|
|
|
Occidentem deserere, orientem spectare, 11 eta osaba Joanikot ere halatsu ibiltzen zitzaidan, noiz eta gizonaren historiaz solasten baitzitzaidan, aro berri bat aipatzen zidala... eta erraiten zidan ezen zientziak zuela giltza, aro berri haren atea irekiko zuena, eta irekitzen ari zena jada... Eta zer zen, bada, niri ere gertatzen ari zitzaidana, bertze aro berri batean murgiltzen ari
|
nintzela
baizen, eta mendebalari beha zegoen haurra ekialdeari beha jarri zela, kasik oharkabean. Bai, halaxe zen, nahiz eta egia ere zen ezen bi aro haiek ez zutela elkarren artean zerikusirik, zeren batak zientzia baitzuen harroin, eta bertzeak poesia; eta, poesiaren bidetik, indar ezezagun batzuek bertze mundu berri batzuetarat ninderamaten, non, matematikaren eta filosofia naturalaren kontzeptu guztien kontra, zuhaitzak eta harriak ere hegalda baitzitezkeen, eta ogi guztiak ziren usoak, esnetan bustiak.
|
|
|
Eta, hala geundela, ene ezpainak aitzinatu nizkion apur bat, eta hark ere aitzinatu zizkidan bertze apur bat, baina nik ez dakit zer gertatu zitzaidan orduan, zeren gibela egin bainuen... Eta, jauzi batean zutitzen
|
nintzela
eta lasterrari emaiten niola, erran nion: " Ezetz harrapatu, Elbira!", baina Elbira ez zen ene gibeletik abiatu, eta hala akabatu zen gure egun hartako josteta.
|
|
|
Eta, ikusirik ezen audientzia adi adi nuela, orain gizon hilaren lau lagunei beha paratzen
|
nintzela
eta orain ate leihoetan nituen ikusleei, eta guztiei ere orain keinu eta orain zeinu egiten niela, erran nien: " Eta zer iduritzen zaizue zuei, fedegabeok:
|
|
|
Eta iragan neguan, berriz, behin eta bitan egon nintzen eri ohean, sukarrak harturik, eta, bertzeetan bezala sendatzen ez
|
nintzela
, neure baitaren baitan nabaritu nuen ezen ez nintzela lehengoa, ene humoreek, indarberritzeko duten ahal ohizkoa galdu balute bezala.
|
|
|
Eta iragan neguan, berriz, behin eta bitan egon nintzen eri ohean, sukarrak harturik, eta, bertzeetan bezala sendatzen ez nintzela, neure baitaren baitan nabaritu nuen ezen ez
|
nintzela
lehengoa, ene humoreek, indarberritzeko duten ahal ohizkoa galdu balute bezala.
|
|
|
zabalik zegoen leihoa, nondik sartzen baitziren argi errainu batzuk, beiran eta ontzi barneko likidoan dir dir egiten zutenak. Eta, beirari eta likidoari eta dir dir haiei beha liluraturik bezala geratzen
|
nintzela
, besoak luzatuz eta luzatuz joan zitzaizkidan espazioan barrena eta denboran barrena...
|
|
|
Eta, hala, hatsarretik hasten
|
nintzela
, anitz gauza kontatu nizkion, bai mementu hartan eta bai hurrengo egunetan ere.
|
|
|
—Eta zer gertatu zitzaion Axularren itzalari...? —eta erakutsi nahi banio bezala ezen ez
|
nintzela
neure ezjakintasunean hain ezjakin, erantsi nuen—: Ha ren arimari, alegia...
|
|
|
Ordea, mila xehetasunetan galdu gabe, bi hitz erran nahi nizkizuke, libertateari buruz biak, zeren mementu haietan huraxe izan baitzen enetzat gauzarik inportantena: gizon librea
|
nintzela
! Baina nola erdietsi eta nola eskuetaratu nuen nik neure libertate hura?
|
|
|
Baina nola erdietsi eta nola eskuetaratu nuen nik neure libertate hura? Izan ere, hor nonbait erran dizut ezen libertatea ez dela diruz erosten, eta, alde batetik egia den arren, bertzetik nola uka ezen don Venancioren urrezko hogeita hamar dukatei esker
|
nintzela
libre...!
|
|
|
Eta zenbat eskertzen dizudan orain orduan egin zenuena, nahiz eta haren ondorez neurrigabeki sutu eta koleratu nintzen! Zeren, zuk alde egin eta ni koadroari beha paratzen
|
nintzela
, osaba Joanikoten oinaze hura ikusi bainuen, hain egiazkoa eta hain zinezkoa... Baina, nola artean zaldi zoro hura bainintzen, Jainko Handiaren izenean neure oinazeen eta bertzeen oinazeen gainetik jauzi egiteko disposizionean, hala, jauzi egin nuen orduan ere osaba Joanikoten oinazearen gainetik, eta koadroa hartu eta sutarat egotzi nuen...
|
|
|
Eta biak larru honetan zetozen, kanabera puska baten barrenean bilduak eta biribilduak. Eta, neure gelan bakartzen
|
nintzela
, haiek irakurtzen hasi nintzen, jaun Esteban Etxegoienena lehenik. Eta, akabatu nuenean, ez dakit zer gertatu zitzaidan, barren osoa irauli baitzitzaidan.
|
|
|
Eta, segidan, eni beha paratzen zela, kapitainak erran zidan nola lau urte lehenago itsasoa utzi zuen, eta nola, handik gutirat, gure amaren bisita izan zuen, gutien igurikitzen zuenean... zeren gure amak baitzekien orduko ezen ni harekin ibilia
|
nintzela
hango eta hemengo itsasoetan barrena hainbat urtetan, eta zeren ene berri jakin nahi baitzuen, bere arimaren osasunarekin loturik zegoen kontu ezin seriosago batek hartarat bulkaturik...
|
|
|
Erran berri dizut, jaun André, ezen bi gizon haiek harriturik bezala sumatu nituela erran nienean ezen Nafarroako familia noble bateko semea
|
nintzela
... eta, nola ez ziren, bada, harrituko, baldin haien nagusia ere, Fidel Urdanburu zeritzana, nafarra bazen eta Iruñako semea, nola jakinen bainuen handik gutirat!
|
|
|
Eta nik ere euskaraz ihardetsi nion, neure leinuaren berri emaiten niola, baita neure esperientziarena ere: urte luzeetan studiatzen ibili
|
nintzela
, eta bortz sei urtez itsasoan barrena, marinel eta kontulari gisa. Eta hurrengo galdegitea gaztelaniaz egin zidan, nola eginen baitzidan beti handik aitzina.
|
|
|
Eta galdegite hura zen ene egoerari buruzkoa, zeren jakin nahi baitzuen zer egiten nuen nik Indietan eta zertarat etorri nintzen. Eta orduan asmatu nuen nola Nafarroan nengoela Antonio Ibarbia zeritzan kapitain ohi bat ezagutu nuen, El Doradoko mapa bat zuena, eta hargatik etorri
|
nintzela
harekin Indietarat, eta hargatik egin genuela Gorukik eta biok iragan berri genuèn oihan hartan barrena, baina ez genuela deus ere aurkitu ez irabazi... eta, are okerrago, zeren, batetik, kapitain ohia eritu eta sukar izugarri baten ondorez hil baitzen, eta zeren baitzirudien, bertzetik, ezen oihanean galdu ginela Santo Tomáserat itzultze asmotan ginenean, nahiz eta azkenean zorte apur bat ere ...
|
|
|
Hatsarrean, ezpainetan zuèn irria areagotu zidan, zeren uste baitzuen ezen ni ere txantxaz eta arraileriaz ari nintzaiola, baina, ikusi zuenean ezen serios ari
|
nintzela
, masailak gorritu zitzaizkion apur bat.
|
|
|
" Ene bigarren amorioa mendozatarren etxeko zaldizaina eta palaferneroa izan zen; nik ez dakit zinezkoa edo despit hutsezkoa izan zen amorio hura —zeren bainekien ezen amorio hark amari min emanen ziola, eta ni aldi hartan amaren kontra bainengoen, bekoz beko—, baina kontua da ezen harekin amorostu
|
nintzela
, burua galdu arte. Burua galdu arte erran dizut eta ongi erraiten ari natzaizu, zeren jakizu ezen egun batean ama sutan jarri zitzaidala eta erran zidala etxe hartan berak manatzen zuela eta berak deliberatuko zuela norekin ezkonduko nintzen ni eta norekin ezkonduko ziren bertze bi ahizpak, eta nik ihardetsi niola ezen, orduan, mendozatarren zaldizainarekin ihes eginen nuela.
|
|
|
egun batean, jaun Ricardo Menesesekin ezkondu nintzen, bizi izan nintzen harekin sei urtetan seme alabarik izan gabe, alargundu nintzen..." Eta, isilune baten ondotik, erran zidan: " Beraz, badakizu ezen emazteki ezkondua izan
|
nintzela
eta ez zarela, halatan, ene bihotzeko ateak irekiko dituen lehen gizona izanen...", eta bertze irri hura egin zidan, zeinak baitzuen esperantzatik zuhurtziatik bezainbat. Eta nik, irri hartan harrapaturik, ihardetsi nion:
|
|
|
Eta hiltzerat kondenatuko ninduten, zaude segur, baldin don Venancioren ardurari eta haren dilijentziei esker izan ez balitz, zeren aitortu baitzuen hark, ene kontra jokatu zèn judizioan, ezen hamaika hamabi urtez ezagutu ninduela eta kontzientzia oneko gizona
|
nintzela
, giristino zaharra, ohorezkoa, eta ez dakit zenbat gauza gehiago, eta neke eta gaitz egiten zitzaiola, halatan, ni nehor hiltzeko gai izaitea, defentsa propioan ez bazen, eta guztiz sinetsirik zegoela bera ere, falsoki akusatzen ari zitzaizkidala.
|