|
2003
|
|
|
Horrela, latindarrak" colo is, colere, colui, cultum" aditz formaz baliatu ziren jarduera hartaz kontzeptu bat eratzeko. Zehazki, latindarrentzako, giza jarduera zen, gizakiek lurrean, erkidegoan edota erlijioan eginiko jarduera, beste
|
hitz
eratorriek adierazten diguten bezala: " culti vo" edo" culto" gaztelania z. Bada, Ilustrazioaz geroztik, lan intelektualak jarduera hura erabilia izan du, beste jakintza mota biologikoagoen, espiritualagoen, edota, besterik gabe jakintza" gizatiarragoen" kaltetan.
|
|
2007
|
|
|
Badakigu latindarrak colo is, colere, colui, cultum aditz formaz baliatu zirelajarduera hartaz kontzeptu bat eratzeko. Zehazki, latindarrentzako, giza jarduerazen, pertsonek homo sapiens gisa, lurrean, erkidegoan edota erlijioan eginikojarduera, beste
|
hitz
eratorriek adierazten diguten bezala: cultivo/ cultive edoculto/ culte gaztelaniaz/ frantsesez.
|
|
|
Arestian aipatu dugun analisi etimologikoan, ikusi dugu colo aditzak berakprozesua adierazten duela. Ez gaitezen, bada, beronen
|
hitz
eratorriek adieraztenduten ustezko estatikotasunera mugatu. Forma gramatikalak diren neurrian, badenegoera bati izena ematen dioten arren, prozesu dinamiko baten hondarrekoondorioak dira.
|
|
2008
|
|
|
atzizkiren erabilera zuzena argitzeko, bestetik. Zer esanik ez, azken urteetan sortutako hainbat
|
hitz
eratorriren zuzentasunaz erabakiak hartu ahal izateko erabakigarriak izan dira azterketa hauek.
|
|
|
hitz elkartu sin tetikoena. Izan ere, artikulu mordoska aurki dezakegu aditz batetik izena edo izenondoa eratortzean, aditz horren argumentu egiturari zer gertatzen zaion aztertuaz3 Hitz eratorrietan, argumentuak gauza daitezke atzizkien bidez. Gerta daiteke, esaterako, argumentuetako bat
|
hitz
eratorriak berak irenstea, atzizki baten bidez:
|
|
|
Nolanahi ere, aditzetik sortutako
|
hitz
eratorriek nolako argumentu egi tura zuten aztertzen hasi aurretik kezkatu ziren hizkuntzalariak argumentu egituraz eta hitz elkarketaz. Bi galderaren erantzuna aurkitzen saiatzen ziren:
|
|
|
1982, Lieber 1983, DiSciullo eta Williams 1987); behin baino gehiagotan, bate ra aztertuaz
|
hitz
eratorrietan (idazle) eta horiekin osaturiko elkartuetan
|
|
|
Hortxe dugu, adibidez, gure hizki> famatua. Hitz hori, jatorriz, hitzaren morfema berezi batzuk adierazteko asmatu zen,
|
hitz
eratorrien so rrarazleak (erdarez afijo, > affixe) batez ere, aurrean (aurrizki), tartean (artizki) zein atzean (atzizki) joan daitezkeenak, baina garbizaleek beste esangura ezarri nahi izan diote, hots,, letra, rena, eta hortik nahastea sortu zaigu. Horrela, gramatika arlo berezian nahitaez aipatu beharreko balio biko berba hori inolako irizpiderik gabe erabiliz, era honetako perlak sor litezke:
|
|
|
Azkueren esanean multzokari edo aniztasun atzizki da hainbat adibidetako alde. Ihartutako morfema eraikuntza da ordea, bere ustez, atzizki hori berekin daraman
|
hitz
eratorria: multzo atzizki horrek eta are alde> multzo lexemak aspaldi utzi zioten emankor izateari, baita ulergarri izateari ere.
|
|
|
Berriro diogu:
|
hitz
eratorrien erroa edo hitz elkartuen mugatzailea da leku denborazko lexema berekin duena, ez alde> elementua, horrelako kasu gehienetan. Adibideak argi eta zehatz mintzo dira horretaz, inoren lagunga rririk behar izan gabe.
|
|
|
Multzo adierako
|
hitz
eratorrien antzeko fenomenoa ageri da, euskaraz, multzo elkarteekin: hots, elkartearen bigarren osagaia (mugakizuna) talde, > sail, > andana, > multzo, > sorta, jende92.. lexema duten elkarteekin:
|
|
|
b) Horrelakoak (di1 ekoak) al dira di> atzizkia daramaten
|
hitz
eratorri guztiak. Ez, denak ez dira horrelakoak.
|
|
|
di2> atzizkiaren pare parekoa dela alde2 Beste ere batera esanik, A multzoak> determinaturiko lekua> adierazten du alde2> atzizkiak. Atzizki hori ere ugaria da, aniztasun edo multzo adierako
|
hitz
eratorrietan.
|
|
|
alde> atzizkia? Ondoko sei eremuotan ageri dira, normalean, alde> bukaera duten multzo edo aniztasun adierako
|
hitz
eratorri gehienak: orotarikoetan; bizidunen artean (gizaki eta abere); fitonimoetan (landaretza); mendi, haran eta lurrazal izenetan; hidronimoetan eta, azkenik, gizakiak eginiko eraikine tan.
|
|
|
Besterik izan ohi da, aitzitik, duda nagusia: noraino eman liteke fro gatutzat, aniztasun edo multzo adierako
|
hitz
eratorriak (edo elkartuak) direnik alde> bukaerako horiek. Hori da, dudarik gabe, gaurko argudio bide osoaren behaztopa harri nagusia.
|
|
|
Kasu batzuetan oso argi dago, eguna baino argiago, multzo eta anizta sun adierako
|
hitz
eratorriak edo elkartuak direla horko hainbat. Hala ger tatzen da, bereziki, aurreko ataleko a) eta b) pasarteetan ageri diren adibideekin:
|
|
|
Hala ger tatzen da, bereziki, aurreko ataleko a) eta b) pasarteetan ageri diren adibideekin: orotariko adibideei eta bizidunei dagokienez, multzo adierako
|
hitz
eratorriak edo elkartuak dira horiek guztiak. OEHren kontestuak berak aski sostengu argirik ematen du horretarako, hiztegigileek beraiek horrelaxe definitu izanaz gainera.
|
|
|
–grupo de gente, multitud?. Nekez bila liteke, multzo eta aniztasun adierako
|
hitz
eratorri argiagorik.
|
|
|
VI.4.> Leku izenetan, eta hortik pertsona deituretan, ugariak dira horre lako
|
hitz
eratorriak. Toponimiarako, Onomastikarako eta antzeko azter kizunetarako garrantzitsua da, beraz, alde1> zahar horrekin osaturiko hitzen analisia.
|
|
|
Gaizki idazten ditu sasi hitzak, huts egiten du
|
hitz
eratorriak sortzean, eta lexikalizazioak egiten ditu.
|
|
|
4 Lexikoa lantzeko bide emankorra da
|
hitz
eratorrien zerrendak osatzea. Hitzari (izenari, aditzari edo izenlagunari) eratorpen hizkiak erantsiz eratzen dira hitz eratorriak.
|
|
|
4 Lexikoa lantzeko bide emankorra da hitz eratorrien zerrendak osatzea. Hitzari (izenari, aditzari edo izenlagunari) eratorpen hizkiak erantsiz eratzen dira
|
hitz
eratorriak. Eratorpen hizki horiek ez dute berez esanahirik.
|
|
2010
|
|
|
Bilbo euskaraz hizketan kontraesana da,[.] zientzia idazlan bat, goi mailako hausnarketa filosofia, ezinezkoa da euskaraz. Euskara baserriko hizkuntza da, tradizio literariorik gabea, eta material horiekin eta
|
hitz
eratorriak osatzeko ahalmenarekin kultura hizkuntza sortzea askozaz zailagoa izango litzateke gaztelera adoptatzea egin zaiguna baino". 892
|
|
2013
|
|
|
hitza Koranean, oker ez banago, eta 130 aldiz, bakea? eta bakearen
|
hitz
eratorriak. Puntu batean, hala ere, ados nago hizlari jaunarekin:
|
|
|
Eta Koranarekin berdin. Hizlariak aipatu ditu Koraneko esaldi batzuk, gizakion aberekeriaren aldekoak, baina badira bestelakoak ere, sei aldiz aipatzen baita" gerra" hitza Koranean, oker ez banago, eta 130 aldiz" bakea" eta bakearen
|
hitz
eratorriak. Puntu batean, hala ere, ados nago hizlari jaunarekin:
|
|
2017
|
|
|
1 Lot itzazu aurreko jarduerako taulako hainbat hitz ondorengo atzizki, artizki eta aurrizkiekin. Zentzuzko zenbat
|
hitz
eratorri sortu dituzu?
|
|
|
1 Adierazi testuan nabarmendutako hitzak hitz elkartuak,
|
hitz
eratorriak edo maileguak diren, eta,
|
|
|
2 Zer moduz aritu zara? Hitz elkartu,
|
hitz
eratorri eta maileguei buruz ikasitakoak lagundu al dizu
|
|
|
–
|
hitz
eratorrietan
|
|
|
2 Zer moduz aritu zara? Hitz elkartu,
|
hitz
eratorri eta maileguei buruz ikasitakoak lagundu al dizu testua ulertzen?
|
|
|
|
hitz
eratorrietan
|
|
|
1 Lot itzazu aurreko jarduerako taulako hainbat hitz ondorengo atzizki, artizki eta aurrizkiekin. Zentzuzko zenbat
|
hitz
eratorri sortu dituzu?
|
|
|
1 Hitz elkartuekin egindako moduan, sailkatu sortutako
|
hitz
eratorriak eremuen arabera. Osatu 29 egituratze jardueran hasitako fitxa.
|
|
|
1 Adierazi ea nabarmendutako hitzak hitz elkartuak,
|
hitz
eratorriak edo maileguak diren, eta, dituzten osagaien esanahia baliatuz, azaldu zer esan nahi duten.
|
|
2018
|
|
|
Horregatik badugu oilo eta oilar, behi eta zezen, erle eta mando erle... Erlea eta oiloa ekonomikoki oilarra eta mando erlea baino garrantzitsuagoak diren ber, emeak ematen dio izena multzoari, eta hartatik
|
hitz
eratorria edo konposatua onartu behar dute arrek. Baina ez zaie inportik...
|
|
|
' astabelarri' hitzean' asto' badela ikusten badugu denek, eta denek badakigu' itsasargi' n' itsaso' badela eta' ipurbeltz' en' ipurdi', nola ezkutatuko zaigu, ba,' gizarte' n' gizon' badela, bere atributu guztiekin? Erroetatik
|
hitz
eratorriak sortzeko prozedura hori arrunta eta bizi bizia da euskaran, inondik ez fosilizatua, eta edozein euskaldunek igartzen ahal du nondik datozen erro gehienak.
|
|
|
Azalpen gehiago ere irakurriko dizkiozu Elizabet Kruzetari Duvoisin kapitainaren lexikoaren gainean(
|
hitz
eratorriak direla-eta, adibidez), aditzaren gainean, edota erlatibozko esaldiei dagokienez, eta hari horretan aurkituko duzu:
|
|
2019
|
|
|
Etimologiari jarraituz, badirudi urte ur eta te atzizkiaz osatua den
|
hitz
eratorria dela, eta uraren zikloa edo horrelako zerbait adierazi nahiko lukeela. Mendi eta bortuetako elurra urtzean hasiko litzateke zenbait adituren iduriz eta berriz hau errepikatzean amaituko litzateke.
|
|
|
grezieraren kasuan jatorri ez indoeuroparreko, hau da, printzipioz jatorri ezezaguneko, hitz multzoa mugatua da; euskararen kasuan alderantziz da: latinetik eta erromantzetik datorrena kenduta, beste guztia da
|
hitz
eratorri garbiak izan ezikprintzipioz ezezaguna.
|
|
2021
|
|
|
Batez ere ipar ekialdeko euskaretakoa da balio hau. Eta zaila da
|
hitz
eratorria izen kategoriakoa den esatea, askotan predikatu egituran ageri baita bildu, ibili, joan... aditzez lagundurik (ikus 23.2.1.3.5), baina ez beti; horrek eraman zuen, hain zuzen ere, Lafitte keta atzizkiaren balio hau atzizki adberbio sortzaileen artean sailkatzera: Ni bihotz keta nabila, eta ez ogi edo arroltze keta (Joanategi); Lehenago ere ardiketa ibilia zen, frangotan, alderdi heetan, bortu zoko guzietan bezala (J.
|
|
|
Baina zer gertatzen da argumentu egitura duen kategoria horietako bat
|
hitz
eratorri bateko oinarri denean, edo hitz elkartu bateko osagai denean. Batzuetan argumentu egitura hori deuseztatu egiten dela esan dezakegu, ez duela inolako eraginik, sortzen den hitz berrian:
|
|
|
Euskara, edo atari izenek azken bokala galdu ondoren amaierako posizioan geratu den r> l bihurtu da; horrela sortu dira Euskal Herri, euskalgintza edo atalburu. Haragi edo ardi izenetan, ostera, azken bokala erortzean geratu den kontsonante herskaria ahoskabe bihurtzen da artile hitz elkartuan; eta gin atzizkiko herskaria ere ahoskabetu egiten da harakin edo okin
|
hitz
eratorrietan (haragi+ gin> harakin, ogi+ gin> okin).
|
|
|
3.1i Bi motatako hizkiak bereizi ditugu morfema lotuen artean: flexio morfemak eta morfema lexikoak edo eratorpen morfemak(
|
hitz
eratorriak osatzen dituztenak). Lehen motakoek informazio gramatikala ematen dutela esan dugu; bigarrenek, aldiz, informazio lexikoa, kategoria lexiko bati erantsirik beste kategoria lexiko bat sortzeko baliatzen ditugula.
|
|
|
Horien guztien berri emango dugu ondoren, baina irizpide nagusi batzuen barruan txertatuko ditugu azpimultzo horiek. Izan ere,
|
hitz
eratorriak sailkatzean egin bezala, hitz elkarketan ere ohikoa izaten da hitz elkartuaren kategoria hartzea irizpide nagusitzat. Beraz, izen elkartu, adjektibo elkartu, aditz elkartu eta adberbio elkartuen artekoa da lehen bereizketa.
|
|
|
3.3e Hots legeak eta idazkera. Kapitulu honen hasieran aipatu ditugu hots legeak,
|
hitz
eratorriak eta hitz elkartuak sortzean bi osagaien artean gertatzen diren aldaketak, alegia (§ 3.1h). Han esandakoaz gain, beharrezkoa da zenbait xehetasun ematea hitz elkartuei dagokienez.
|
|
|
Horiexek dira lanbide izen askotan ikusten ditugun atzizkiak (arquero, fontanero, panadero; aumônier, boulanger, patissier...). Euskaraz ere ikus ditzakegu bi atzizki horiek zenbait
|
hitz
eratorritan. Batetik, hor ditugu Hegoaldeko dultzainero, igeltsero, gezurtero, kuxkuxero, parrandero, zalapartero edo zurrutero.
|
|
|
Izen diren neurrian, bakarrik erabil daitezke, beregainak dira, —aldi hartan, bi buru ditu batzorde honek—, nahiz, berehala esango dugunez, beregaintasun hori asko mugatzen duen mugakizun hauetako askoren esanahi ahulak. Azkenik, kategoria lexiko diren heinean, atzizkiak ez bezala,
|
hitz
eratorrien oinarri izan daitezke: burutza, gaitasun, gaitu, kidetasun, kidetu...
|
|
|
6.4.1c Hitz batean, bai na eta bai garren edozein zenbatzaileri erants dakizkioke (emankortasun osoa dute), eta, alde horretatik, flexioaren pareko dira. Baina ez da nahitaezkoa zenbatzaileak atzizki horiek hartzea (eta ‘nahitaezkotasuna’ da flexio hizkien ezaugarrietako bat) eta, bestalde,
|
hitz
eratorrien oinarri izan daitezke.
|
|
|
Bada beste erdal aurrizki bat ere, anti, tarteka euskal oinarriei erantsirik aurki dezakeguna; ez da emankorra, baina zenbait
|
hitz
eratorri sortu ditu: antiabertzale, antiamatasun, antimendekotasun, antisorgailu...
|
|
|
97). Hitz hauek ohiko PS gisa sortuak dira, baina lexikalizazio prozesu baten ondorioz
|
hitz
eratorri beregain bihurtuak direla onar daiteke. Hitz eratorriak diren heinean morfologiari dagozkio kontu hauek, morfologia lexikoari.
|
|
|
Horixe da, hain zuzen, euskarak aditzetatik izenak sortzeko duen bide emankorrenetako bat, ingelesezko ing ezagunaren parekoa, esaterako. Nolanahi ere, badirudi batzuetan idazleek gogokoak dituztela beste mota bateko
|
hitz
eratorriak: jakituria, asmaketa, sentipen, ikuspen eta abar.
|
|
|
Modu berean,
|
hitz
eratorri eta elkartuetan ere osagaietako bat buru izango da; hau da, zer motatako kategoria lexikoa sortzen den erabakiko du. Adibidez, mendi izenari tsu atzizkia erantsirik menditsu adjektiboa sortu da euskaraz; argi dago atzizkia dela adjektibo kategoria eman diona oinarrian dagoen izenari.
|
|
|
egunkari (izen bizigabea)+ saltzaile (izen biziduna)> egunkari saltzaile (izen biziduna), odol (izena)+ hustu (aditza)> odolustu (aditza), hanka (izena)+ motz (adjektiboa)> hankamotz (adjektiboa). Horregatik esango dugu euskaraz, oro har, burua eskuinean dutela
|
hitz
eratorri eta elkartuek (aurrerago zehaztuko ditugu salbuespenak).
|
|
2022
|
|
|
Susma daiteke, ohara –edo ogara–
|
hitz
eratorri horren azpian ora hitza dagoela: [ora+ ARA].
|
|
2023
|
|
|
Ez lexiko konplexurik(
|
hitz
eratorriak... garri(?), eta elkarturik ez).
|