|
2008
|
|
|
(43) a? Ingelesa/
|
euskara
hiztegia b bodega/ petaka aldaketa
|
|
|
Beste batzuk, aldiz, fenomeno meteorologikoen arlo zehatz bat gidari zutela, ahalik eta berba gehien biltzen ahalegindu dira. Beste zenbaitek, berriz,
|
euskara
hiztegiak egitean nahitaez sartu dituzte horretariko hitzak. Eta egileren batek, hizkuntzalaria izan ez arren, mitologia gaia jorratzean, halabeharrez etnometeorologiarekin egin du topo.
|
|
|
Mikel Zalbidek, 1991an, Hiztegigintzako III. Jardunaldietan irakurri zuen lan mamitsuan Euskaltzaindiak lexiko berrikuntzaren alorrean nolako jardupidea izan duen aipatzean zioena ekarri nahi dut hona. Gaztelania
|
euskara
hiztegia egiten urtealdi luzexka emana zuen Euskaltzaindiak, gerra aurrean, Azkueren zuzendaritzapean. Eta berriro lanari heldua zioten, gerra amaitu ondoren.
|
|
|
Hala ere, egungo egoera diglosiko negargarriaren isla fidel ere badira. Egungo gaztelania
|
euskara
hiztegiei azaletik so eginez gero, ikusten dugu kaleko hizkeraren baliokideak ez direla behar bezala agertzen horietan. Elhuyarren hiztegian, esaterako, gaztelaniazko chaquetero> hitzari" kameleoi" jarri diote ordaintzat.
|
|
|
Goiko auziari gagozkiola, auzia are larriagoa gerta daiteke gaztaleniazko edo frantsesezko ez diren euskal hiztegi elebidunetan; adibidez, ingeles
|
euskara
hiztegietan, edo alemaniera euskarazkoetan. Demagun, esate baterako, euskaldun batek" vel vet" hitza ikusten duela testu batean.
|
|
|
Eta zergatik gelditu behar dugu hor? On handia egingo lioke euskal kulturari latin euskara edota greko klasiko
|
euskara
hiztegiak sor tzeak; bai eta txinera euskara eta arabiera euskara hiztegiak egiteak ere. Komeni da, baita ere, frantses euskara eta errusiera euskara hiztegi handi bana ateratzea.
|
|
|
Eta zergatik gelditu behar dugu hor? On handia egingo lioke euskal kulturari latin euskara edota greko klasiko euskara hiztegiak sor tzeak; bai eta txinera euskara eta arabiera
|
euskara
hiztegiak egiteak ere. Komeni da, baita ere, frantses euskara eta errusiera euskara hiztegi handi bana ateratzea.
|
|
|
On handia egingo lioke euskal kulturari latin euskara edota greko klasiko euskara hiztegiak sor tzeak; bai eta txinera euskara eta arabiera euskara hiztegiak egiteak ere. Komeni da, baita ere, frantses euskara eta errusiera
|
euskara
hiztegi handi bana ateratzea. Jakina,
|
|
|
Izan ere, euskaldunak ez dira Euskaltzaindiak lexiko batua finkatu zain egon lexiko baturantz abiatzeko ahaleginak egiteko, ezta euskara eremu berrietan erabiltzeko ere. Hiztegiok, lexikografikoek(
|
euskara
hiztegiek eta hiztegi elebidunek) zein terminologikoek, asmo nagusi bat izan dute: euskara lexikoaren alorreko tresnez hornitzea (baturanzko grafiak, hitz berriak, adiera berriak, termino berriak, ondare lexikaleko hitz galduxeak berreskuratzea eta abar proposatuz).
|
|
|
Hain zuzen ere, euskarazko definizioez osatutako
|
euskara
hiztegiak argitaratu izana da euskal lexikografiaren azken urteotako lorpen handienetakoa: hizkuntz hiztegiak, sinonimo hiztegiak, hiztegi entziklopedikoak, hiztegi teknikoak...
|
|
|
Euskarazko unibertsoa euskarazko esanahiez osatzen da lehenik eta, horiekin batera, elkarkide, gainerako hizkuntzetako ordainak egoten dira, kulturaren osagarri eta adierazgarri. Hala ere,
|
euskara
hiztegiak elebidunak baino gutxiago era biltzen dira oraindik ere (salmentek hori erakusten dute, behintzat).
|
|
|
/ frantsesa
|
euskara
hiztegian oker ulergarri berbera ageri da: cigale: > ttirritta, kilker, txitxar.
|
|
|
Bereziki sabindarrek ez onartzeko kezka susma daiteke. Horragatik, Azkuek ez baitzuen hiztegia gauza eruditu eta zientifiko huts gisa planteatzen, baizik proiekzio sozial bokazioduna, korporazio baten babespean egin nahi izan zuen erdara
|
euskara
hiztegia, hiztegi nabarmen normatiboa izango zena.
|
|
|
Edozein kasutan, badirudi laster iritziz aldatu zela, 1916 urtearen hasieran gaztelania
|
euskara
hiztegia atalka hasi baitzen argitaratzen Bilbon, «A Avezar» artekoa plazaratuz62 Ez zion segidarik eman. Arrazoi esplizitua ez dut aurkitu, baina pentsa liteke urte berean atalka barik kolpera argitaratu zen Bera eta Lopez Mendizabalen hiztegiak zapuztu ziola hein handiz proiektua.
|
|
|
Izan ere, Tolosan argitaratutako hiztegi horrek gaztelania euskara/ euskara gaztelania sarrera eskaintzen zuen eta osorik eros zitekeen (ez atalka). Hortaz, erdara
|
euskara
hiztegi bat nahi zuenarentzat produktu interesgarriagoa zen Bera eta Lopez Mendizabalena. Azkuek bere bizitzako disgustu handienetakoa hartu zuen Tolosako hiztegi horrekin.
|
|
|
Izan ere, hura osatzeko, Azkueren Tours-eko hiztegiaz baliatu ziren, neologismoak erantsiz eta guztia tomo sintetiko eta praktikoago batean bilduz. Era horretara Azkuek 1916 urtean hasitako gaztelania
|
euskara
hiztegia jokoz kanpo utzi ez ezik Tourseko euskara gaztelania frantses hiztegi berari konkurrentzia egin zioten. Konkurrentzia desleiala Azkueren aburuz, bere hamabost urteko lan neketsuaz profitatu baitziren.
|
|
|
Azkenean, 1919an Euskaltzaindia sortu zelarik, haren esku jarri nahi izan zuen Azkuek bere erdara
|
euskara
hiztegi eskuizkribua. Izan ere Euskaltzaindiaren sortarauen artean «Diccionario General» bat sortzeko asmoa azaltzen zen64 Izen horrekin baina, bazirudien hiztegi proiektua aldatu egiten zela.
|
|
|
Bitartean Akademiako hiztegi batzordean. Orixe?, Azkue eta Olabide edota Eguzkitza elkartzen ziren. 1928 urtean, adibidez, hilabete birik behin biltzen aritu ziren «por espacio de unos diez dias, trabajando ocho horas diarias»76 Hiztegi proiektua lehentasunezkoa zen baina Euskaltzaindiak, diktadura garai hartan, diru sarrera murriztuak zituenez ohiko batzar kopurua gutxitzea erabaki zuen, dietetan aurrezturikoa hiztegi batzordean inbertitu ahal izateko77 Gaztelania
|
euskara
hiztegia izan zen, bada, 1926tik 1936 arte
|
|
|
Hau da, II. Errepublika garaian, eskoletan euskarari tokia egingo zitzaion itxaropen testuinguruan, hiztegia aukera horri erantzuteko eran osa zedila proposatzen zuen Azkuek. Komentario horretan argi ikusten da gaztelania
|
euskara
hiztegia ez zekusala obra eruditu gisa, garaiko errealitatetik deskonektatuta. Aitzitik uneko beharrei eta abaguneei begira osatu gura zuen.
|
|
|
Ohargarria da halaber, artikulu berean, hiztegiaren fitxa guztiak euskaltzainek berrikusteko Altuberen eskariari Azkuek ezetz erantzutea, batetik horiek errepasatzeko astia jada egon zelako, baina batez ere hala egitekotan hiztegiaren lanak hamar edo hamabost urtez atzeratuko zirelako80 Hau da, gaztelania
|
euskara
hiztegia patxada eta zorroztasun handiagoz egiteko proposamenak zeuden arren, Azkuek, obra honek jada kalitatezko minimoak betetzen zituela uste izanik, gurago zuen xehetasun handiagotan sartu ordez, gizarteari albait lasterren eskaini emaitza. Hiztegiaren helburu soziala erudituaren aurretik jartzen zuen nabarmen.
|
|
|
Gerra Zibila hasi aurretxoan Jose Antonio Agirrek adierazi zuenez Estatutuaren ezarpenak Euskaltzandiaren aitortza sendoagoa bultza zezakeen: «quiera Dios que una vez aprobado el texto autonómico podamos elevar al rango merecido a la Academia de la Lengua»85 Izan ere autonomiak euskara erabiliko zuen administrazio eta hezkuntza sistema ekar zezakeen, eta hizkuntzaren erabilera ofizial horrek arauak eta ereduak zituen, gaztelania
|
euskara
hiztegi normatibo bat adibidez. Esan beharrik ez dago bide hau Gerra Zibilak eten zuela.
|
|
|
Une horretan gaztelaniaeuskara ereduko hiztegi bat, erdarak bizitza modernoko kontzeptuak adierazteko zerabiltzan hitzen euskal ordaina agertuko zuenak zentzu gutxi izan zezakeen. Baina Azkuek, urte latz horietan bertan berrekin zion Euskaltzainditik gaztelania
|
euskara
hiztegiari. Hola 1941ean, Euskaltzaindia ireki eta lehen batzarrean bertan aurkitzen da proiektu honen egitasmoa martxan:
|
|
|
Ez ziren ados jarri eta «Erabagirik ezta artu». Azkueren iritzia ez zaigu aipatzen, baina pentsa liteke gaztelania
|
euskara
hiztegia segitzearen aldekoa zela, horretaz arduratzen zirenen taldean baitzegoen eta gainera de facto hiztegiarekin segitu baitzuten: hurrengo urtarrileko batzarrean B letra amaituta zegoela adierazi zen, 1948rako C letra eta hurrengo urtean F letraraino aurreratu zuten.
|
|
|
Tamalez inork ez zuen proiektua segitu, eta hainbeste urte, lan eta baliabide gastatuz sortutako hiztegi fitxek denborazgaurkotasuna galdu dute. Hala ere, gaztelania
|
euskara
hiztegi hartan, egunagian interes gutxi izan dezaketen neologismoez gain, milaka euskal hitz herrikoi ere bildu ziren, Tours-eko hiztegian jaso gabekoak, eta segur OrotarikoEuskal Hiztegiak ere bildu gabe dituenak. Akademiako artxiboan gordeta segitzen dute.
|
|
|
Urte hauetan martxan jarritako proiektu akademiko nagusia erdara
|
euskara
hiztegia izan zen. Funtsean Azkuek Tours-en hasi eta Brusela Kolonietan ezin amaitu izan zuen lanari segida eman nahi zitzaion.
|
|
|
Hola bada, euskaltzainburuak, ohi bezala, lanean segitu zuen, testuinguruko baldintza negatiboei ahalik eta kasurik gutxien eginez. Akademia baitan Azkuek indar berezia egiten zuen erdara
|
euskara
hiztegiko lanetan. Euskaltzainditik kanpo, Azkue bere laugarren eta azken obra monumentala prestatzen ibili zen garai honetan:
|
|
|
Egoera horretan, akademiko berriak hautatu ziren, Nazario Oleaga() euskaltzale karlistaren izendapena nabarmenduz. Oleagak eta Azkuek, ahal bezala, Euskaltzaindia lanean jarri zuten, bereziki erdara
|
euskara
hiztegian. Kanpora begira, ordea, Euskaltzaindiaren oihartzun soziala hutsaren hurrengoa zen.
|
|
2009
|
|
|
OEH amaitu ondoren, Euskaltzaindiak euskara
|
euskara
hiztegia egitea erabaki zuen, Hiztegi Batuko lehen itzulian argitaratutako hitzekin eta formekin, bakoitzaren adieraren azalpenarekin eta adibideekin hornituta. Egitasmoaren izen osoa:
|
|
|
Askotxo dira. Bidean dugu jada Akademiaren Euskara
|
euskara
hiztegia, eta proiektuan Euskararen Hiztegi etimologiko eta historikoa. Baina ni neu bereziki kezkatzen nautenak hutsune sozial praktikoak dira.
|
|
2017
|
|
|
baina Euskaltzaindiaren parte hartzerik gabe. Nola> Erran> frantses
|
euskara
hiztegi elektronikoa on line ezarri da (www.nolaerran.org, 2013an bururatua). Egileen arabera,
|
|
2019
|
|
|
Hartara, orotariko Euskal Hiztegia bukatuta, hiru proiektu berri abiaraziko ditugu: Euskal Gramatika Orokorra, pello Salabururen zuzendaritzapean; Euskara
|
euskara
hiztegia, Ibon Sarasolaren zuzendaritzapean; eta Euskal Korpus Onomastikoa, Andres Iñigoren zuzendaritzapean.
|