|
2008
|
|
|
Ax 53: Zeure lurrean, zure baimendua eta lizentzia gabe,
|
etxe
bat hasten deratzutenean, zeren baldin obraren akhabatzera utz bazinitza peril bailluke, akhometa liazazuten zuzen dutela lur haren gaiñean, hartarakotzat, aitzindurik bezala, ordenatzen du legeak, egotz ahal dezakezula obra berria (ff. de novi operis nuntia. L. Praetor).
|
|
|
Ikus daitekeenez, kultur ekimen estimagarria da BBK k burutzen zuen hau. Baina salmenta merkatuko usadioetatik kanpo geratzen zen hedapena, doan eman eta finantza
|
etxe
baten bidez egiten zelako batik bat, eta ez liburu denda eta ohiko sare komertzialaren bitartez.
|
|
|
Hortik, gaztelaniazko almirante> sortu zen, hasierako al > hori arabierazko beste hitzen analogiaz (almohada, > alkal > de, > alhóndiga, > almáciga...) eta, ante> bukaera ofizio edo kargua adierazten duten latinetiko beste hitz batzuen kutsaduraz (ayudante, >...) agerturik. Duende, aldiz, dueñ (o) > > casa ren laburdura da, iratxoak, behin
|
etxe
batera sartuz gero, hartaz jabetzen zirelako sineskeran. Horren kalko zuzena da, adibidez, euskara zaharreko etxajauna, 1596ko Refranes> > Sentencias> atsotitz bilduman agertzen zaiguna:
|
|
|
Bere beste hainbat proiekturekin gertatzen den bezala, Euskalzale aldizkaria() izan zen Azkueren gogoa, kasu honetan euskal toponimiaren ingurukoa, aurkezteko erakuslehioa. Nolanahi ere, praxia teorizazio publikoaren aurretik zekarren, zeren, berehala ikusiko denez, Azkuek jada 1895ean berak asmaturiko euskal izen bat ezarri zion toki bati (Ramon de la Sotaren
|
etxe
bati). Lehenik, baina, Azkuek Euskalzalen agertu zituen azalpenak aipatuko dira.
|
|
2009
|
|
|
Ezagutzen dugun egitasmo zaharrena 1956koa da, Jokin Zaitegiren. Euskal idazle Alkartasuna?. Idazleen
|
etxe
bat sortu nahi izan zuen. Euskaltzaindiak, Arantzazun 1956ko Biltzarrean,, euskaldun ikasiei?
|
|
2013
|
|
|
Hiriart Urrutiren arabera, Frantziako Gobernuak umezurtzentzako egoitzak zabaldu nahi zituen, eta horretarako diru biltze bat egin. Aldiz, Euskal Herriko apaizen proposamena eske publikorik gabekoa eta umezurtzarentzat hobea zela zioen Hiriart Urrutik, hain zuzen herrian bertan
|
etxe
batean hartzea baitzen nahi zuena. Proposamen hoberena elizgizonena zela idatzi zuenean, gauzak kudeatzeko Eliza Estatua baino egokiagoa zela erraten ari zen.
|
|
|
Ororen berri bazakiten, guk baino hobeki. Hemen berean, gudu erdi erdian, laborari
|
etxe
bat bazen alamanen eta gure artean, gizon zahar bat han bizi bakarrik.
|
|
|
Ori, balia zaite ikusteko, zoko zokoan ageri den hura, oihan pean. Ez da gehiago
|
etxe
bat osorik. Urtharrilaren hogoi ta bortzean, erhautsi zuten ondarra.
|
|
2014
|
|
|
Gainerakoaz den bezenbatean, batbederak daki Heuskal Herrian kasi
|
etxe
batetik berzera ere mintzatzeko maneran zer diferentzia eta dibersitatea den; razoin hunegatik sensu egiazko tik aldaratu gabe, lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari jarraiki izan gatzaitza, eta ez xoil edozein le khu jakineko lengoaje bereziri.
|
|
2016
|
|
|
Zer mendean bizi giren haatik! Otoak elgar joak,
|
etxe
bat errea,
|
|
|
Koxek lur puska bat nahi du bere etxearen eraikitzeko, baina herritar bat heldu zaio lur hori uztea eskatzera beste batek eros dezan. Antzerkia tratu horrekin hasten da eta jarraitzen du administrazioarekin agertzen diren trabak
|
etxe
bat egiteko momentuan. Josetek borda bat egin nahi du mendian eta ez diote baimenik eman nahi baina.
|
|
|
Hau da, Apolo Dragonen arduradun batengandik dragonek jasotzen duten mezua. Hori Errepublikaren aldeko zenbait trufaren ondotik hori dena polizia
|
etxe
baten aitzinean gertatzen delarik.
|
|
|
Bi lekuko izan ziren sortze horren agiria egin zelarik. Azkaineko Herriko Etxean, Saint Martin Telletche eta Jean Elissalde izan ziren lekukoak, orduko jaun mera Jean Leholaberryren aitzinean, garai hartan egiten zen bezalaxe
|
etxe
batean sortze bat zelarik. Jean Leholaberryk izenpetu zuen sortze agiria.
|
|
2021
|
|
|
Hona lehenik zenbait adibide orduan hasieran dutenak: Mundakatik urreko baso
|
etxe
batekoa. Orduan jakingo dituzu baserriko arazoak?
|
|
|
badirudi euskal sintaxiak ezinbestean eskatzen duela, izenen edo izenondoen kasuan, hauek beti determinatzailearekin agertzea. Hola,
|
etxe
bat irudikatzen duen margolan baten azpiko aldean maison, house edo casa jarri badaiteke ere, euskaraz nahitaez etxea behar dugu, mugatzailearekin, beste hizkuntzetan ez bezala. Beste hitzetan esanda, euskaraz aipu forma mugatzaile eta guztikoa da.
|
|
|
Hala ere, nekez aurki daitezke hemen lege zorrotzak leku batean eta bestean nola esaten den, non eta ez den ikerketa sakonagorik egiten arlo horretan. Hala,
|
etxe
baten izena Haranburua izaten da ekialdean, edo Etxeberria, baina usuago entzuten dira Kaminburu edo Etxeberri eta gisakoak mendebaldean. Etxeko nagusiei, zernahi gisaz, Haranburu edo Kaminburu deitzen zaie, ekialdean:
|
|
|
Badira itxuraz aposizio elkartuen egitura dutenak, Sabin Etxea, euskara eguna, antxoa eguna modukoak; baina horietan ez dago predikazio erlazio inklusiborik. Sabin ez da
|
etxe
baten izena (Aizkorri mendi batena bai, ordea). Beste horrenbeste esan daiteke antxoa edo euskara lehen osagaien eta egun bigarren arteko harremanaz.
|
|
|
Eta tradizioan: Hartzen dituzte zenbaitek beren aitzineko ongi aurkitzen zirenen
|
etxe
bateko gauzak eta bazterrak[...] (Mendiburu); Baina populuak ikusi zuenean zertara zoan Lisimako, batzuek hartu zituzten harriak, bertze batzuek makila lodiak; zenbaitek berriz hautsa aurkitzen zuten Lisimakoren kontra (Duvoisin); Nork ez dakus, bekaturako bide, eta peril urkoa izango zela Joserentzat etxe hartan aurrera egotea. Hau bera gerta daiteke zerbitzatzen dabiltzan zenbaitekin (Agirre Asteasukoa) eta abar.
|
|
|
15.4.6b Honako adibide hauetan
|
etxe
batez bakarrik ari gara: Ez da beharrezko koinatu koinatak etxe berean bizi izatea (Iñurrieta); Alarguna eta biak etxe berean bizi zirela okurritu zitzaion (Elorriaga).
|
|
|
Ez da beharrezko koinatu koinatak etxe berean bizi izatea (Iñurrieta); Alarguna eta biak etxe berean bizi zirela okurritu zitzaion (Elorriaga). Ondoko hauetan, ordea,
|
etxe
bat baino gehiago dira: Erdiguneko kaleetako teilatu gorriak, parkeak, eliza dorrea, kanpoaldean egiten ari ziren bi auzo berri, etxe berdin berdinez osatutako lau lerroko auzoa[...] (Maia); Maiz, Frantziako berdintasuna izan da, denentzat gauza bera, mintzaira bakarra, bizitzeko molde bakarra, ikas etxe berdina[...] (Herria).
|
|
|
1) an+ ko> ko(
|
etxe
batean+ ko> etxe bateko; lurrean+ ko> lurreko; nire baitan+ ko> nire baitako)
|
|
|
1) an+ ko> ko (etxe batean+ ko>
|
etxe
bateko; lurrean+ ko> lurreko; nire baitan+ ko> nire baitako)
|
|
|
[ [[Ama Birjiñari eskaiñitako] San Benitoren alabak] iduki zuten] etxe santu [utzitako] bat (Beobide). Hots, etxe abandonatu (tako) bat= abandonatutako
|
etxe
bat.
|
|
|
32.3.1.2g Kapituluaren sarreran esan den bezala, mailaren gutxiagotasuna adierazteko ez du berariazko morfemarik euskarak. Horren lekuan antonimoaren areagotasuna seinalatzen da zenbaitetan;
|
etxe
bat beste bat baino ‘garestitasun’ maila apalagokoa dela esateko, adibidez, Etxe hau bestea baino merkeagoa da esaten da zenbaitetan, aukera hori beti egokia ez bada ere. Berdintasuna ukatuz adierazten da beste zenbaitetan gutxiagotasuna:
|
|
|
Gutxiagotasun hau adierazteko berdintasuna ukatzen da zenbaitetan eta antonimoaren areagotasuna seinalatzen beste batzuetan. Hala,
|
etxe
bat beste bat baino ‘gutxiago garestia’ dela adierazteko, Etxe hau ez da bestea bezain garestia edo Etxe hau bestea baino merkeagoa da esan daiteke. Bigarren aukera hau ez da, ordea, beti egokia:
|
|
|
Eta, orobat, Hegoaldeko baino ere: Zeren ez baitzen, bi urtez baizen, bekaturik egin gabe egon (Axular); Debozionea ez da Jainkoaren egiazko amodioa baizen (Pouvreau); Ez dezadan lauda zure gogara dena baizen, ez dezadan preza zuri preziatu zaizunik baizen (Xurio); Ez daukat
|
etxe
bat baño (Mogel); Ez dut gura beste ondasunik, zeu baino (Frai Bartolome).
|
|
|
Badu antza mekanismo horrek aurrerago aztergai izango ditugun korrelaziozko antolaerekin (ikus § 31.4.6): Nola (baita)
|
etxe
bat tximinia okerra duena. Bada, hura (xe)/ h (art) an (txe).
|
|
|
Izan ere, gorago esan bezala, aditzaren elipsia arrunt samarra da perpaus mota hauetan. Huna sahetsean,
|
etxe
bat dena leiho, biziki luzea, [nahiz askitto apala Ø] (J. Etxepare); [Nahiz giristiño hiria Ø], hiri galdu bat zen Goa (Laphitz); [Nahiz da harrixa Ø], ez dot galduko nik gaurko erromerixa (T.
|
|
|
Zenbatzaile zehaztua da (hor badira bi andre eta gizon bat) edo artikulu zehaztugabea (lasterkari bat sartu da plazan). Beti izenaren eskuinaldean ageri da ezinbestean(
|
etxe
bat), beste zenbatzaileak ez bezala (bost mendi). Ez da modu argirik a artikulua eta bat artikulu zehaztugabeen artean bereizteko.
|
|
|
Baina sarritan etxea eta
|
etxe
bat berdinak izanik ere, berdintasun hori galtzen da zenbatzailea mugatzen dugunean: etxe bata.
|
|
|
Baina sarritan etxea eta etxe bat berdinak izanik ere, berdintasun hori galtzen da zenbatzailea mugatzen dugunean:
|
etxe
bata. Ondoko adibidean ikusten ahal da hori:
|
|
|
bata da eriaren bizia albaez luzatzea eta bestea eriak hartu behar duen laztantasuna eta mina kentzea (Mendiburu); Gizon batek baldin baditu bi emazte, bata maite eta bertzea higuin dituenak[...] (Duvoisin); Emaiezue batari erdi bat, eta bertzeari bertze erdia (Duvoisin). Beraz,
|
etxe
bat en parekoa etxea da, eta ez etxe bata.
|
|
|
bata da eriaren bizia albaez luzatzea eta bestea eriak hartu behar duen laztantasuna eta mina kentzea (Mendiburu); Gizon batek baldin baditu bi emazte, bata maite eta bertzea higuin dituenak[...] (Duvoisin); Emaiezue batari erdi bat, eta bertzeari bertze erdia (Duvoisin). Beraz, etxe bat en parekoa etxea da, eta ez
|
etxe
bata.
|
|
|
16.2.2l Bat zenbatzailea izen sintagmaren eskuinaldean aurkituko dugu:
|
etxe
bat. Beste zenbatzaileekin, ordea, ez da horrelakorik gertatzen:
|
|
|
Esan bezala, zenbaitetan bat zenbatzailea artikuluarekin batera truka daiteke, baina ez da horrelakorik gertatzen beste zenbatzaileekin. Beste zenbatzaile hauei, trukaketarik onartzen ez dutenez gero, artikulua eransten bazaie, delako izen sintagma hori mugatua gertatzen da; alegia,
|
etxe
bat= etxea, baina etxe bi (mugagabe) ≠ etxe biak (mugatua).
|
|
|
Arau bezala, eman dugun arrazoiagatik (trukaketatik),
|
etxe
bat en ordez eta balio bertsuaz etxea esan daiteke, baina ez etxe bata, hau mugatua baita, etxe biak edo bost etxeak bezalaxe. Beraz, etxe bat eta etxe bata ez da gauza bera:
|
|
|
Arau bezala, eman dugun arrazoiagatik (trukaketatik), etxe bat en ordez eta balio bertsuaz etxea esan daiteke, baina ez
|
etxe
bata, hau mugatua baita, etxe biak edo bost etxeak bezalaxe. Beraz, etxe bat eta etxe bata ez da gauza bera:
|
|
|
Arau bezala, eman dugun arrazoiagatik (trukaketatik), etxe bat en ordez eta balio bertsuaz etxea esan daiteke, baina ez etxe bata, hau mugatua baita, etxe biak edo bost etxeak bezalaxe. Beraz,
|
etxe
bat eta etxe bata ez da gauza bera: Aita batek ba omen zituen bi seme ta bi alaba.
|
|
|
Arau bezala, eman dugun arrazoiagatik (trukaketatik), etxe bat en ordez eta balio bertsuaz etxea esan daiteke, baina ez etxe bata, hau mugatua baita, etxe biak edo bost etxeak bezalaxe. Beraz, etxe bat eta
|
etxe
bata ez da gauza bera: Aita batek ba omen zituen bi seme ta bi alaba.
|
|
|
Esan dugu bat zenbatzailea eta a artikulua elkarrekin truka daitezkeela zenbait kasutan eta arrazoi horregatik
|
etxe
bat en pareko edo kidea, etxe bata ez, baina etxea dela. Hala ere, bat zenbatzailea (bat zenbakia) izendatzen dugunean a erantsi behar zaio, izena baita, zenbaki baten izena, alegia:
|
|
|
Esan dugu bat zenbatzailea eta a artikulua elkarrekin truka daitezkeela zenbait kasutan eta arrazoi horregatik etxe bat en pareko edo kidea,
|
etxe
bata ez, baina etxea dela. Hala ere, bat zenbatzailea (bat zenbakia) izendatzen dugunean a erantsi behar zaio, izena baita, zenbaki baten izena, alegia:
|
|
|
Igonerenean oso arrain freskoa izaten dute; Antonenetik atera garenean istripu bat izan dugu. Noski, honek ez du balio
|
etxe
baten (denda, nahiz taberna) izena pertsona izena ez denerako. Ez dugu esaten* Arrantzaleenean edo* Beti alaiarenean.
|
|
|
Hegoaldeko euskalki batzuetan baten ere erabiltzen da berean horren ordez, baina badirudi erabilera murritzago eta mugatuagoa duela:
|
etxe
baten bizi dira (‘etxe berean bizi dira’).
|
|
|
zer orduz, zer ordutan, zoin orenez, zein orduz eta abar); Baina non edo gorputzaren zer lekutan gantzutu behar ote da eria? (Agirre Asteasukoa); Ez dut esanen zer herritan, orain Gerrieder izengoitia duen
|
etxe
batek... (Orixe); Ezin pentsatu zuten zer al zitekeen kausa (Lazarraga); Aski zaigu jakitea zer tokitan den (J.
|
|
|
Holakoak dira idazkera erraza, liburu zaila, etxe erosoa eta abar. Idazkera erraza diogunean erraz idazten duen norbaiti buruz ari gara, liburu zaila esaten dugu irakurtzeko erraza ez den liburu batez ari bagara eta etxe erosoa baldin badiogu, han bizitzeko erosoa den
|
etxe
batez ari gara. Ohart gaitezen aulki ikusgarri horretan liburu zail hau gogo handiz irakurriko dut esaten badugu hor ageri diren izen adjektibo erlazioak aski desberdinak dira:
|
|
|
Determinatzailea behar du (artikulua/ erakuslea edo zenbatzailea, batzuetan biak), edo partitiboa: beste etxea, beste
|
etxe
bat, beste bost etxe, beste bost etxeak, beste etxerik, baina* beste etxe (bai, jakina, beste zein etxe?, baina hor determinatzailea ageri da). Zenbatzaile zehaztugabeak (oro har kuantifikatzaile zehaztugabeak:
|
|
|
Baina guri hemen axola diguna da Jon, Maddi eta Bilbo egituren pareko sintagmak
|
etxe
bat, gizon hauek eta ura direla, eta ez etxe, gizon edo ur soilak. Izen batek, bere kabuz, ez du balio perpaus baten osagai izateko.
|
|
|
Gazteenak eskatu zion etxetik zegokana. Jarri zan
|
etxe
batean morroi. Non ipini zuan txerri zai.
|