|
2003
|
|
|
Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso batzuk aurki ditzakegu literatura erlijioso horren baitan. Axularrek,
|
esate
baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak eragiten zituen kalteak azaltzeko eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio jaso zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak. Axularrek, letratu handientçat?
|
|
|
Lehenari dagokionez, argi dago euskarazko historiografiaren agerpena ezin uler daitekeela euskal letren bilakaera orokorretik kanpo, hots, euskarazko narratibatik kanpo: hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea,
|
esate
baterako historia arloko generoak agertzea. Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak azaltzeko euskal letren bilakaera orokorra present izan dugu.
|
|
|
Kantu bidez ere iraganeko gertaeren memoria gordetzen zen. Alostorrea baladak,
|
esate
baterako, musulmanen aurkako guduen berria aipatzen du besteak beste (Behe Erdi Aroko datuak bada). Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak:
|
|
|
Euskal Herrian erritu, ospakizun erlijoisoetan eta profanoetan ogiaren presentzia eduki dugu. Guri opilak edo piper opil moduan heldu zazkigu;
|
esate
baterako: Blas deunaren erroskilak, Ihauterietako piper opilak etab.
|
|
|
Hasierako kafeak gela latz bat izaten ziren, eta, bertan, gizonak elkartzen ziren. Laster, pentsamolde, ofizio edo ideia politiko berdineko pertsonak kafe zehatzetan elkartzeko joera hartu zuten,
|
esate
baterako: Londresen, eliz gizonak Covent Garden eko Cocoa Treen biltzen zirela dakigu, eta baita:
|
|
2004
|
|
|
XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren lehen urteetan esplotazioan eta AEBko biztanleen giza egoeretan oinarritutako dokumentu fotografikoak jasotzen hasi ziren zenbait argazkilari, Jacob Riis eta Lewis Hine
|
esate
baterako.
|
|
|
Lehendabizi Arthur Rothstein kimikari eta argazkilari zientifikoa, gero Carl Mydans, RA n parte hartutakoa, Walker Evans eta Ben Shahn ilustratzaile eta margolaria elkartu zituen, eta azkenik Dorothea Lange sartu zen. Europan ez dago FSAren antzeko ezer; baina produktu guztiz amerikarra izan arren argazkilari asko emigranteak ziren,
|
esate
baterako Jack Delano ukraniarra, Theo Jung austriarra, Ben Shahn lituaniarra. Jatorri horrek, izatez proiektuaren ikuspegi dokumentalari lagundu zion, zeren inoiz aipatu denez, kanpotar batek ezin du ekidin mundua lilurarik gabeko objetibitatez ikustea.
|
|
|
gehiegikerien aurrean judu guztiek ez zuten jarrera irmo bera agertu. Hainbat katolizismora igaro ziren, Fritz Haber
|
esate
baterako, sinesmen aldaketak lanbideari begira erraztasun handiagoak eskainiko zizkielakoan. Alabaina, halako erabakiek arazoa konpondu baino gehiago zaildu egiten zuten.
|
|
2005
|
|
|
Hala ere, arraroa suertatzen da gramatikari dedikatutako atal batean iberieraren ezaugarri fonetiko fonologikoak agertzea. Detaileak detaile,
|
esate
baterako BOISTINGISDID etik abiatuz (beti ere autorearen arabera) gaur egun Postiguet genuke, (B > p, OI > o, NG > 0 bihurtuz eta. DID silaba gehituz toponimoari). Sinesgarria ote da hainbeste aldaketa ematea hitz batean inongo azalpen fonetiko edo arrazoi historikorik eman gabe?
|
|
|
Fletcher ez zen izan nola nahiko ikertzailea. Hainbat erakundetan parte hartu zuen,
|
esate
baterako Servei d' Investigació Prehistórica delako erakunde publikoaren zuzendaria izan zuen, eta hainbat lan argitaratu zituen. Inongo obretan euskoiberista zela espresuki aitortu ez bazuen ere, zaletasun bat zeukan:
|
|
|
Oraindik euskal sistema bat ez da proiektu bat besterik, ez dago oraindik, eta alderantziz, sistema espainola badago. Gertatzen dena proiektuak oraindik denak politak izaten direla horrela, ze euskal proiektua da, generikoki ze euskal proiektuen artean diferentziak egongo dira,
|
esate
baterako, batzuk ekonomistagoak izango dira, beste batzuk, bueno baina oraindik proiektua den bitartean behintzat, euskal proiektua da askatasun proiektu bat.
|
|
|
Badakigu, gero, momentua iritsiko balitz hipotesi batean, sistema bat antolatu behar izatearena. Sistemak batek dauzka baita ere bere problemak,
|
esate
baterako, euskal sistemaren barruan egongo lirateke baita ere lapurrak beraz polizia batzuk egotea behar da; egongo dira gaixo batzuk, beraz behar dira psikiatrak, psikiatria oso kontrol gogorra da; behar dira azterketak jarri, ala ez, ez dugu jarriko azterketarik batxileratoa bukatzen denean, denak libre izan daitezen. Segur asko, jarri egingo ditugu.
|
|
|
Sto. Domingo de la Calzadakoa edo Jaengo aipuen kasuan,
|
esate
baterako, harpidetzak dira. Baina susma daiteke, 1878 etapan behintzat (eta orain arte ikusitako datu guztiak epe horri dagozkio), erosle gehienak Arabakoak eta oro har Hego Euskal Herrikoak zirela.
|
|
|
El Globo, El Diario de San Sebastian, El Correo Vascongado eta Irurac Bat euskal egunkaritan ere laudorioak egin omen zizkioten69 Eta ez dago zertan pentsatu oihartzunik gabeko aldizkaria izan zenik. Bilbotar batek,
|
esate
baterako, Revista n agerturiko artikulu bati Irurac Bat egunkarian erantzun zion70 Hortaz jendartean nolabaiteko erantzunak pizten zituen.
|
|
|
Ez dakigu ordainketa hau aldizkariaren bizitza osoan mantendu ote zen, edo soilik 1878 tartean. Madrilgo aldian
|
esate
baterako, ez da aipatzen ordainketa konturik. Ez dakigu halaber Euskal Herrikoak ez zirenen kolaborazioak pagatu egiten ziren.
|
|
|
Poema hauetako zenbait neska jakin bati eskainiak daude. Amodioa kontuak eta oro har lirika nagusi izan arren poesia epiko batzuk ere aurki daitezke,
|
esate
baterako «La muerte de Roldan», «Á Bilbao» edo «Juan Sebastián Elcano». Lan epiko hauetako bat ere ez da poema euskaro legendarioa.
|
|
2006
|
|
|
Augustoren garaian,
|
esate
baterako, K.a. 27 eta 19 urteen artean, baskoiak ez zeuden erromatar kontrolaren eremuan guztiz integratuak. Ez ziren kezkarako arrazoi izan, ez orduan, ezta hurrengo laurehun urteetan ere, K. o.
|
|
|
Eta Spanoguaskonia horregatik esan zuten filosofoek aberri oso ongi defenditua zela, hiri aldetatik mendi garai batzuen babesa baitauka eta laugarren aldean aipatu ozeanoa. Spanoguaskonia horretan hiriak bazirela irakurtzen dugu eta horietatik batzuk aipatzea atsegin dugu,
|
esate
baterako Lacura (Lectoure)/ Autis (Auch)/ Censeramus (Couserans)/ Combinias (Comminges)/ Bigorrias (Bigorre)/ Elusa (Eauze)/ Vasatis (Bazas)/ Landinorum/ Aguisla/ Vestianum/ Sacer/ Sacerons. Spanoguaskonia hori, beste batzuen artean, ibaiok zeharkatzen dute, alegia, Medulla?
|
|
|
Filosofoek Akitania hau oso emankorra bezala aipatu izan dute, era guztietako hornizio eta jatekotan. Guaskonia honetan hainbat hiri egon zirela irakurtzen dugu, horietatik batzuk izendatzea atsegin zaigularik,
|
esate
baterako, Buturicas (Bourges)/ Arivernis (Auvergne)/ Argentine/ Limodicas (Limoges)/ Pictavis (Poitiers)/ Mediolano/ Santinis (Saintes)/ Gilissima (Angoulême)/ Petiagroris (Perigord)/ Aginnis (Agen)/ Caturtium (Cahors)/ Rodingis (Rodez)/ Albigi (Albi)/ Bordicalon (Bordele). Eskualde berean, badira hiriak beste aldean ere, esate baterako, Blavia/ Tholosa/ Luci/ Cantilia/ Langlo/ Blivida/ Bagaridon.
|
|
|
Guaskonia honetan hainbat hiri egon zirela irakurtzen dugu, horietatik batzuk izendatzea atsegin zaigularik, esate baterako, Buturicas (Bourges)/ Arivernis (Auvergne)/ Argentine/ Limodicas (Limoges)/ Pictavis (Poitiers)/ Mediolano/ Santinis (Saintes)/ Gilissima (Angoulême)/ Petiagroris (Perigord)/ Aginnis (Agen)/ Caturtium (Cahors)/ Rodingis (Rodez)/ Albigi (Albi)/ Bordicalon (Bordele). Eskualde berean, badira hiriak beste aldean ere,
|
esate
baterako, Blavia/ Tholosa/ Luci/ Cantilia/ Langlo/ Blivida/ Bagaridon. Ibai asko zeharkatzen dute Guaskonia hau, horien artean aipatzekoak direlarik Ligeris (Loira), Galia eta Akitania zatitzen dituena, eta Cares/ Angulis/ Alere/ Icara/ Crosa/ Vicenna/ Bicera/ Dronona/ Ulta/ Garruna (Garona), horietatik batzuk ozeanoan isurtzen dituztelarik beren urak.
|
|
2008
|
|
|
Historiako lehen elkarte bakezalea David Low Dodge merkatari amerikarrak New Yorken sortu zuen 1815ean. XIX. mendeak aurrera egin ahala, zenbait elkarte bakezale sortu ziren Ameriketan zein Europan, Bakearen Aldeko Elkarte Amerikarra eta Anaitasun Unibertsalaren Elkartea,
|
esate
baterako. Dena dela, lehen talde hauek idealistak ziren eta ez zuten plan zehatzik egin gerra saihesteko.
|
|
|
Egia da gizarte mugimendu honen barnean badaudela, bestelako globalizazioaren? aldeko jarraitzaile ugari
|
esate
baterako, esku bide eta askatasunak globalizatzearen aldekoak. Baina, aurretik ikusi dugun moduan, globalizazio?
|
|
2009
|
|
|
Santisok (1998),
|
esate
baterako, ideia horretan oinarritzen du bere ikerketa, emigrazioa handitzearen arrazoi nagusietako bat agente hauek bihurtzen baititu.
|
|
|
Pasarte honek garbi erakusten du emigrantearen irudiaren bilakaerak nola egiten duen aurrera, bere sorterrian jatorra eta atsegina zen emigrantea Amerikan maltzurtuz joango da, Euskal Herriko egunkarietan azaltzen ziren berriek izaera aldaketa baten argazkia erakusten dute horrelako pasarteekin, bakartasuna eta berekoitasuna nagusitzen dira emigrantearen nortasunean. Egunkari horien ustez, Amerikako herrialdeak oro har zibilizaziotik oso urrun zebiltzan, gaiztakeria eta delinkuentzia bera eguneroko ogia ziren herrialde haietan;
|
esate
baterako Argentinan, oinarrizko eskubideak eta legeak behin eta berriro urratzen ziren; nola ez ziren giro horretan Europatik joandako gizaseme ongi hazitakoak eta zibilizatuak bertan galduko? «No puede darse un pueblo donde hayan penetrado las nociones más rudimentarias de la civilización moderna, que presente ejemplos de barbarie y salvajismo tan frecuentes y tan bien caracterizados como lo que nos ofrece la República Argentina.
|
|
2011
|
|
|
Industriaren gorakadaren adierazle izango da beharrezko lur eremuagatiko borrokan gune erresidentzialei lehia irabaziko dietela
|
esate
baterako. Beste bi mugarri aipatzearren, 1911an Tolosako Bankuaren sorrera eta 1913ko. Museo Industrial y Comercial?
|
|
|
Lagin murritza da zinez, baina era berean puntu batzuetan argigarria. Emakumeen parte hartzea ikus daiteke,
|
esate
baterako, langile mugimenduaren hegal sozialistaren gehiengo presentzia, edota baita CNTaren presentzia apurra ere, bai aktibitate sindikalaren garaian bai ondoren gerrakoan, izan ere, gerra zibilean ere denak topatuko baititugu batailoiren batean borrokan. Informazio murritza baina hala ere esanguratsua.
|
|
|
Informazio murritza baina hala ere esanguratsua. Armak edota lehergailuak aipatzen dira,
|
esate
baterako. Ez dira gertakari makalak Tolosaren kasua aztertzen ari garela kontuan hartuz gero eta 1934an gertakari baketsuak egotzi izan zaizkiola orokorrean ikusten badugu.
|
|
|
Grebalarien iturriak dira (langile erakundeetako edota iraultzaileen artxibo pribatuetan amaitu duten planifikazio dokumentuak edota panfletoak, errepresalia judizialik ez izateko suntsituak izan zirela pentsa daitekeenak, edota ahozko iturriak, baldin badaude) ikerketa honen hutsune nagusia. Artxibo militarrek ere informazio bikaina eskeini diezagukete, epaiketek
|
esate
baterako. Ikerketa honen sakonketan jarraitzeko bi adar nagusiak dira baina lan zehatz honetarako alde batera utzi behar izan direnak.
|
|
2014
|
|
|
Prozesu kontrajarriak bizi dira harrezkero. Aurreko gehiegizko politizazioaren ordez, sormen askeagoa zabaldu zen, eta aurreko garaietan ikusten ez ziren fenomenoak ikus zitezkeen oraingoan, gaztelaniaz pop musika abesten zuten taldeen presentzia,
|
esate
baterako. Dena den, desoreka ugari aurki daitezke arlo askotan.
|
|
|
Dena den, desoreka ugari aurki daitezke arlo askotan. Egoera horrek kulturaren kontsumoarekiko menpekotasuna adierazten du, bai nazioarteko guneen menpe (musikan eta zineman adibidez), bai estatuetako guneen menpe (literaturan eta arte eszenikoetan
|
esate
baterako) garatzeko arriskua. Guggenheim Bilbao museoaren sorrera (1997an) izan daiteke erreferentzia garrantzitsuena.
|
|
|
Horri esker, hurrengo hamarkadan, 1980koan, Eusko Legebiltzarrak hainbat aldaketa juridiko egin zituen euskararen ofizialtasuna bermatzeko EAEn (1982ko Euskararen Legea), eta erakunde publikoek baliabide ugari jarri zituzten euskarak galdutako eremuak berreskuratzeko eta berriak eskura jartzeko. Ordura arte gizarte zibilaren esku egondako hainbat esparruk erakunde publikoen laguntza jaso zuten edota berariaz sortutako erakundeek ordezkatu edo osatu zituzten lehenagokoak, zenbait kasutan zalaparta eta eztabaida askoren artean, berreuskalduntzearen esparruan
|
esate
baterako. Irrati eta telebista euskaldun eta publikoak sortzeaz gain, eskola sarea elebidun bilakatu zen, eta gurasoen esku geratu zen eredua aukeratzea.
|
|
2015
|
|
|
Hortik aurrera Arabako gobernadore zibilak kanpaina moralizatzaile sendo bati ekin zion: 1936ko azaroaren 1ean La Libertaden agertu zenaren arabera, Fernández Ichasok neska zerbitzariak zituzten tabernak itxiarazi nahi izan zuen eta ondoren, 1937ko otsailaren 4an Pensamiento Alavések aipatu zuen hainbat lokal itxi zituela, bertan prostituzio klandestinoa gauzatzen zelako(
|
esate
baterako, Cuchillería kaleko La Italiana, Machete plazako Mercedes Lavillaren etxea...). Bi ekimen horiez gain, 1937ko maiatzaren 19an Pensamiento Alavések beste ekimen moralizatzaile baten berri eman zuen:
|
|
|
Artikulu batzuetan, irtenbideak proposatu ziren: arestian aipatutako 1937ko martxoaren 17ko artikuluan,
|
esate
baterako, egileak defendatu zuen Juventudes Libertariaseko kultura eta informazio sailak gaixotasun benereoak zabaltzea geldiarazteko Ingalaterrak I. Mundu Gerran hartutako neurriak ezarri behar zituela (gaixotasun horiengatik gaixo egon arren fronteetara joatea, fronte eta kuarteletan botikin antibenereoak ezartzea eta gaixotasun horiek ezkutatzen zituzten soldaduak gogorki zigortzea.).... Arestian aipatutako Ricardo Sanzen artikuluan («La moral y la guerra»,), arazoari irtenbide kultural bat ematen zaio:
|
|
2016
|
|
|
Baina antzekoa izanagatik ere, hainbat ezberdintasun zituen. Abertzaletasuna eta eskubide historikoen aldarria
|
esate
baterako, zeinak euskal gizartea ulertzeko ezinbesteko mugarri diren. Gainera, Euskal Herria Espainiako industri gune indartsua izaki, langileriaren presentzia ukaezina dugu.
|
|
|
Hala ere, probintzi osoan ordu murrizketaren aurka azaldu ziren fabrika jabeak, ekoizpena jaitsi eta aldarriak handitzearen beldur. Grebak oso ugariak izan ziren urte hasieratik Hernanin (Londaiz irin fabrikan, Beotibar papertegian), Pasaia eta Errenterian (Niessen eta Yute fabriketan)
|
esate
baterako. Liskarrak aipagarriak izan ziren Tolosa inguruan, Espainiako papertegian metalurgiako langileek ere gatazkan parte hartu zuten.
|
|
2018
|
|
|
Azaldu dugu nola Urduñan, Artziniegan, Menagarain, Arespalditzan eta beste herri batzuetan euskara aspaldi galdua zela. Beraz, hainbat jatorri izan zezakeen hiztunen hizkuntzak;
|
esate
baterako, aita edo ama etorkin euskalduna izan zitekeen, ohikoena seme alabei euskararik ez irakastea bazen ere. Beste kasu batzuetan, arrazoiren batengatik, familia edo herri euskaldun batean zerbitzari aritzea, ogibide liberalak izatea?
|
|
2022
|
|
|
Tradizionalki herritarren nazionalizazioa inposaketa hutsaren ikuspuntutik ikertu oi da, alegia, kultura nagusi baten ezarpenaren eta kultura gutxituen menderatzearen aldetik. Historian zehar inposaketa bortitzak gertatu izan direla ukaezina da, baina kasu horietan ere errealitatearen parte bat estalita utziko genuke kultura gutxituetako populazioa subjektu pasibo gisa aztertuko bagenu, hau da, ihardespenerako tarterik gabe
|
esate
baterako. Horregatik, ‘60ko hamarkadatik aurrera, cultural studies hasierarekin eta Ameriketako eta Afrikako deskolonizazioarekin batera, ikertzaileek arreta kultura gutxituen eta kolonien erresistentzia ahalmenean jarri zuten.
|
|
|
Antroponomastika historikoko goitizenak adierazteko moduan, zalantza batzuk sortzen dira. Ez dakigu seguru Antso II.a Gartzeitzek Antso Abarka errege nafarrak izen goitizen historiko hori erabili ote zuen, baina beste askotan gutxienez gerora jarritako izendapenak dira,
|
esate
baterako, VIII. mendeko Karlos karolingiar buruzagi eta leinuaren sortzaileak estu itsatsia izan du historiografian Martel izendapen harroa, hil ondoko kroniketan ezarritako goitizena.
|