|
2009
|
|
|
Biolentzia politikoa eta memoria historikoa maisuki harilkatuz, biktima/ galtzaile desbedinen begietatik kontatzen zaizkigu nobelako gertakizun dramatikoak. Narratzailearen trebezia azpimarratuko nuke aurrena, eleberrian errepikatzen diren irudi zehatz batzuen inguruan suspentsea/ giro itogarria antolatzeko,
|
esate
baterako (Sorollaren koadroa, semearen argazkia, antzarari lepoa moztu ziotenekoa...).
|
|
|
Herri txiki honetan bizi garelarik, beraz, salto egin dezagun beste arte mota batera. Zinemara,
|
esate
baterako. Nola dago egun euskal zinemaren egoera?
|
|
|
Lehen esan bezala, liburu asko daude eta zaila da bat aukeratzea. Medizinan,
|
esate
baterako, lehen esan dut, Neurología fundamental Barraquer Bordásena edo Psiquiatría Ajuriaguerrarena. Hala ere, nik uste dut autoreen artean Jean Piaget izan zela berak gehien maite zuena.
|
|
|
Gero ja joaten nintzenean Lekeitiora ulertu nuen hobeto eta nik ere disfrutatzen nuen pila bat. Guretzako,
|
esate
baterako, pelikula japoniar bat ikustea, pelikula on bat, eta entzutea ingelesez, guretzako fraude bat zen. Guk azpitituluekin ikusi nahi izaten genuen, jatorrizko bertsioan.
|
|
|
Baionako Euskal Museoaren edizio bat zen, Ximun Haranek egindako bilduma bat Iparraldeko kanta tradizionalekin. Oi Pello, Pello eta Txinaurria,
|
esate
baterako, bilduman zeuden. Liluratuta gelditu zen Mikel interpretazio xoil haiekin.
|
|
|
Antzerki munduan eta literatura munduan ere harreman asko. Izugarri estuak,
|
esate
baterako, Maria Aurelia Capmanyrekin. Eta Salvatekin ere bai, Ricard Salvatekin.
|
|
|
Paper erabakigarria duela interpretazioak musikan. Eta nahiz eta obra bat zoragarria izan,
|
esate
baterako pasioak, berak maite zituen pila bat?, bertsio batzuk ez zituen maite. Baina hau bai.
|
|
|
Idazle askok ez dute bisitatzen eta horregatik nahastu egiten dute infringir eta infligir, hori gertatzen zaio normalean A. Grandes i. Eta Rouco Varela-k,
|
esate
baterako, Deabruaren Hiztegia, Bierce rena, irakurriko balu seguru jarraituko lukeela izaten Rouco Varela baino gehiago. Hobe izango da, beraz, ez badu irakurtzen.
|
|
2010
|
|
|
Lehenago, gaia dela eta, Nabokoven Lolita edo, hobeto esateko, hari zuzenduriko erantzuna iruditu zaidala aipatu dut. Bada, estiloari begira, metafora ilun horiek modernismoko emakumezko idazleak ekarri dizkidate gogora, Jean Rhys
|
esate
baterako. Giroak hitzez deskribatzen aparta dugu Rhys, eta haren manerak, haren ukitu melankolikoa, antzeman dizkiot Galernari.
|
|
|
Denek ez zuten Arestiren bidetik jo. Hor dugu Txillardegi,
|
esate
baterako. Gizon honen kasuak azalpen luzea behar du.
|
|
|
Kantu horietako batzuk oso loturik daude bere biografiarekin, Garik kantatzen duen Zaharra zara, Bilbo,
|
esate
baterako. «Bilbo asko maite nuen eta utzi beharra egokitu zitzaidanean egindako kantua da.
|
|
|
Kideek beraiek hautatzen dute, eztabaidatuz, zein liburu irakurri, eta hiru txandako egitaraua antolatzen da aldez aurretik. Hala,
|
esate
baterako, joan den udazken honetan Madame Bovary eztabaidatu dugu (5 aste) Anna Kareninarekin batera (5 aste); Urte Berrian, Hamlet eztabaidatuko dugu (5 aste) eta baita The Tempest ere (5 aste); eta udan Eneida Robert Fagles en itzulpenean (10 aste). Aurreko urteetan, honakoak irakurri ditugu, besteak beste:
|
|
|
Eta sarritan konturatu gara, eta hau denon esperientzia da agian, hainbat urte lehenago irakurritako lan batera itzultzea, gaztetan irakurritako batera agian, oso esperientzia desberdina suertatzen dela askotan. War and Peacen, lera ibilaldi zoriontsua, gure gaztetako pertsonak arrazoi osoz gogoratua, zurbil geratzen da orain beste material askoren parean,
|
esate
baterako, Pierre Platonekin topatzen deneko unea presondegian edota Nikolai Bolkonsky Printzearen heriotza; Anna Kareninan, Annaren eta Vronskyren arteko harremanak ez dirudi agian duela berrogei urte zirudien bezain erromantikoa, baizik eta suntsitzailea eta itogarria, eta Levin, bere huts guztiak gorabehera, argi positibo, are heroiko batean agertzen zaigu; Don Kixotek subertsiboagoa dirudi due... Benetan, nobelak bere freskotasun eta modernotasunagatik harritzen du orain, eta are modernismoaren hainbat alderdiren aitzindari izateagatik.
|
|
|
Egia da literatura kultura aberatsa dugula irlanderaz. Gaeilge?, gorago aipatu den monasterioen garai handi horretan hasten dena, eta oraindik ere profesional saiatu batzuek, gutxiengo murritz batek? lantzen duena, Nuala Ni Dhomhnaill ek
|
esate
baterako (ikus antologia). Baina hizkuntza hezkuntzako politika kaskar batek, eginbehar formalaren eta filistinismo estetikoaren konbinazio suntsigarri batek?
|
|
|
Eta halaxe aurkitu nintzen hirurogeita hamarreko hamarkadaren erdian beste etxe txiki batean, orduko hartan Wicklow Konderrian, Dublingo hegoaldean, neurea zen familia gazte bat eta txikitakoa bezain ikaragarria ez zen irrati aparatu bat nituela alboan, euria zuhaitzen gainean erortzen eta etxetik oso gertu lehertutako bonben berri aditzen; ez ziren IRA Probisionalak Belfasten jarritako bonbak bakarrik, Dublingo iparraldetik etorritako paramilitar lealistek egindako erasoak ere baziren, besteak bezain errukigabeak. Nire estutasunetan arrunt ezgauza sentitzen nintzelarik Osip Mandelstamek hogeita hamarreko hamarkadan sufritu zuen patuaren logika tragikoaren gainekoak irakurriz, erronka egiten zidatela sentitzen nuelarik, baina neure burua oso sendo sumatuz halere nire ez borrokalari estatusean, non aditzen dudan,
|
esate
baterako, bereziki atsegina zen eskola lagun bat juiziorik gabe espetxeratu dutela hilketa politiko batean zerikusia duelako susmoak daudelako. Nik desiratzen nuena ez zen hain zuzen ere egonkortasuna, erlatibotasunaren hondar mugikorretatik ihes egiteko bide aktibo bat, poesiari larritasunik gabe edo barkamena eskatu beharrik gabe izen ona emateko modua baizik.
|
|
|
Nik begiratu nahi nuena meitheal hitza zen, izan, uztailean oraindik gogora datorkidan hitza. «Talde edo multzo bat», dio Dinneenek, «uzta biltzaileek, egiteko jakin batean?
|
esate
baterako, belarra edo soropila mozten, etab., diharduten zenbait gizonek osatzen dutena bereziki; zenbait gizonen, anaien edo bestelakoen multzoa, gizon bilkura bat; garai modernoetan, badirudi meitheal hitzak comhar ideia ere bere baitan hartzen duela:
|
|
|
«aho beroa, bufoia, hiztuna», eta horiek denak oso ondo daude; baina arrastorik ere ez dago craic hitzarenik. Hitza ingelesa da berez, crack, «barrez lehertu», txiste batekin
|
esate
baterako, edo cracked, «erotua» adieran?, eta ondoren eskoziarrek modulatu zuten« (hitz) etorri handia duen norbait» esateko. Baina craic, bere horretan, transkripzio moderno bat da, sekula izan ez den irlanderazko hitza.
|
|
|
Momentu batzuetan badaki tuaregek ez dutela ez frantses ez kristau izan nahi. Beste batzuetan ez du jakin nahi, 1916ko uztailaren 15ean idatziko duen gutunean,
|
esate
baterako:
|
|
|
Lehorteaz eta oti hegalarien oldeaz morabitoek bota zituztenak,
|
esate
baterako, Charles de Foucauldek René Basseti 1915eko maiatzaren 5ean kexuz idatzi zionez:
|
|
2011
|
|
|
Galde genezake zer gertatu izango zitzaion ingeles literaturari,
|
esate
baterako, Spenser, Shakespeare, Donne eta Milton bezalako idazleek ingelesa baztertu eta latinez edo grekoz idatzi izan balute, zergatik eta hizkuntza klasiko horiek beren garaietako hizkuntza kosmopolitak zirelako. Milton bezalako batek latinez eta grekoz errazago idatz bazezakeen ere, bere ama hizkuntzan idatzi zituen obra nagusiak, nazioarteko ospearen peskizan jokatu gabe.
|
|
|
Afrikako hizkuntzak dira era horretako garapenaren premia gorrian daudenak, ez frantses eta ingeles sobera landuak. Ikerketa dezente ari dira egiten,
|
esate
baterako, Afrikako hainbat hizkuntzaren egituraz, baina ia ez da horren erabilerarik egiten ari sormenezko literaturan, denok ere lanpetuegi gaudelako Europako literaturaren topikoen kontrako borrokan. Hizkuntzalaritzak horrenbesteko kemena eta arreta eskaintzen badie Afrikako hizkuntzei beren eremu mugatua eta tribala gorabehera, zergatik ez du ausartu behar norabide horretan irudimenezko literaturak, benetan herritarren kultura aberasteko aukera gehiago izaki?
|
|
|
Frantses eta aleman literaturaren oinarrizko bereizgarria,
|
esate
baterako, honako hau da: bata frantsesez idatzia dela, eta bestea alemanez.
|
|
|
Hala, «oroitzapen apetatsuen» modura aurkezturiko testu honek autobiografiak idatzi dituzten hainbat egilerekiko harremanetan jartzen du. Urrutira joan gabe, adjektibo hori bera baliatu duen Enrique Vila Matasen Autobiografia caprichosarekin,
|
esate
baterako.
|
|
|
Iraganari bezala (Larramendi, Garibai, Munibe, Iturriaga?), garaikoen jarrerei egiten die erreferentzia. Hara hor,
|
esate
baterako, «Handien paranoia» izeneko ataltxoan lehenago komentatu dugun Lertxundiren saiotik ateratako aipamena.
|
|
|
Argitaletxe mexikarrak,
|
esate
baterako, bereak zituen Superman, Batman eta komiki iparramerikarreko beste heroi eta super-heroi batzuen argitalpen eskubideak. Novaroren argitalpenak oso kaxkarrak ziren arren (argitaratutako materialaren segida eza, itzulpen okerrak, errotulu mekanografiatuak?), koloretako comic book formatuko argitalpenek lehia egiten zieten, beren tamainari, aberastasun kromatikoari eta orrialde kopuruari esker, formatu etzanean eta zuri beltzean baizik argitaratzen ez ziren frankismoko komiki meharrei.
|
|
|
Bitxia da, baina jakin dudanez, familian eta garai haietan, gizonezkoek aleman hizkuntza zekiten, eta emakumeek, aldiz, frantsesa ikasi zuten. Nire amona Benitak,
|
esate
baterako, ederki asko hitz egin zezakeen frantsesez, eta ez alemanez, ordea.
|
|
|
Eta izen eta helbide horiekin guztiekin etxera. Txartel hau,
|
esate
baterako, Pekka Aikio, Sami Parlamentuko Presidentearena da. Rovaniemin bizi zen bere emaztearekin.
|
|
|
Berria da hori. Orduan,
|
esate
baterako, belarritako turkesa batzuk jantzita horrelako kontrastea lortzen da?
|
|
|
Baliabide literario modernoak oso ondo ezagutzen ditu Chinua Achebek, eta maisuki erabiltzen ditu nahastuz bertako ahozko tradizioarekin, afrikar kontagintzan mendetan emandako emaitzekin. Gozagarria da,
|
esate
baterako, irakurtzea liburu osoan zehar tartekatzen dituen hainbat eta hainbat esaera zahar, kanta eta antzinako lelo. Lortzen duen bizitasuna eta arintasun erakargarri hori, dudarik gabe, bere jaioterriko lurretan edandako iturritik datorkio.
|
|
2012
|
|
|
Izen handi askoren kontra edo gaizki hitz egingo du, inolako lotsarik gabe, eta hala, ez dira oso ondo geratzen Baroja, Unamuno, Picasso, Dalí, Steinbeck? Beste izen batzuk, aldiz, goi maila batera igotzen ditu; Juan Larrea,
|
esate
baterako, oso poeta ona da Buñuelen iritziz.
|
|
2013
|
|
|
Ikuska eta abarrekin zinea sortzen ikusi nuen garai hartan, Jose Julian Bakedano eta Javier Aguirresarobe lanean gogoratzen ditut, eta ematen zuen zinea izango zela modernitatearen generoa. Imanol Uribe, Montxo Armendariz eta idazle onak ere zinearen mundura inguratu ziren, Koldo Izagirre
|
esate
baterako, pentsatuz zinea adierazpide aparta izango zela. Bertsolaritza historiaren aurka bezala bazegoen70eko hamarkadan, euskal zinea korrontearen alde zegoen eta, telebista autonomikoekin, euskal zinearen sasoia besterik ezin zela heldu zirudien.
|
|
|
Zuk, nik eta besteak eginezik ez da euskal literaturarik izango. Horregatik sentitzen dut Eduardo Gil Berak,
|
esate
baterako, ja euskaraz ez idaztea. Ez gara kultura heldu normal batean bizi, eta arduraz baizik ezin dugu euskaldun izan, geuk egiten ez duguna beste inork ez duelako egingo.
|
|
|
Etaorganigraman ez dagoela pentsatzen duen jendea berdin egoten da sarean harrapatuta, etaigual okerrago, lotuta nola dagoen konturatzen ez dena are itsatsiago dagoelako. Jendeaktxintxo txintxo ordaintzen ditu zergak,
|
esate
baterako. Obeditzera behartuta daude, ezta. Diru horrekin ordainduko dira, ez zerbitzu publikoak bakarrik, baizik eta Afganistangogerra, monarkia, komisarietako tratu txarrak edota men eginarazteko mekanismo guztiak.Herritarrak direla pentsa dezakete, baina subditoak dira, pertsona libreak direlakoankontsumitzaileak dira.
|
|
|
Baina ni ez naiz egundo izan estremista, lekuko lasai moduan ematen dizut orain ere iritzia. Modu arrazionalean froga daitekeela uste dut Estatu Batuen funtzionamendua,
|
esate
baterako, munduan nagusi den eredu ekonomiko eta politikoa, mafia handienantzekoa dela. Bushek itzelezko sarraskia bultzatu zuen, capoberriak apur bat errespetagarriagoa egin nahi du inperioa, baina zer hautsi dute Manning soldaduak eta besteek omertáez bada...
|
|
|
Gauza onak dituzte Estatu Batuek, jakina, baina sizilianoek ere bazituzten. Eurak dira estremista arriskutsuenak, mundu osoan agintedun sentitzen direlakoeta, dena kontrolatu behar horrekin, edozein leku bonbardatzeko medioak dituztelako, drone bidez
|
esate
baterako... Beti dago ziudadano espainol formala bihurtzeko aukera guretzat, Espainia abegikorra izan daiteke espainolentzat.
|
|
|
Egongo da esaldi korriente bat hil izkribuen errepertorioan. «Ahalegina egin zuen»,
|
esate
baterako. Dena dela, ezer ipintzen ez baduzue, ni ez naiz idaztera jaikiko.
|
|
|
Badaude kasuak. Jose EnrikeUrrutia Capeauk,
|
esate
baterako, modu berezian idazten du eta...
|
|
|
Ordea, ez dut uste euskaldunok herri moduan behar dugun sostengu edo zimendu politikoa eratzen asmatu dugunik oraindik. Gure hizkuntzaren eta kulturaren eraketa mediatikoak ahulak dira oraindik,
|
esate
baterako. Behar bezalako euskal elkargoa, ez derrigorrez estatu independentea, baina komunitatekultural eta politiko ireki bat mugaz gaineko hiru territorioetan, ez dut uste espazio horiantolatu denik.
|
|
|
Ohikoak eta inertziak ikusten ditut nagusi oraindik. Periodikoa zabaldueta Gipuzkoan zaborrarekin dagoen iskanbila,
|
esate
baterako, ez da zabor bilketarakozein sistema den hobea, zaila da konprenitzen oinazino eta ganboinoen hartu emanakgogoratu gabe. Zaborra biltzeko metodo bat adosten ez dakien herria zelan sartuko daautodeterminazio prozesu batean?
|
|
|
Eta ez zela justiziarik egin, inolako justiziarik ez. Frantzian,
|
esate
baterako, kolaboratzaileei ez zitzaizkien gauzak ondo atera, eta aliatuek gerra irabazi zutenean, kontu garbitze ikaragarri handia gertatu zen herri eta hiri txikietan. Inork ez zuen justizian sinesten, eta makietan edo erresistentzian aritutakoak kontuak eskatzen hasi ziren beren kabuz.
|
|
2015
|
|
|
Alde horretatik beste batzuek baino suerte handiagoa izan zuen Florentinok. Juan Manuel Larburu,
|
esate
baterako, beste hernaniar bat, Jon Zabaleta marrazkilariaren familiakoa, Alemaniara deportatu zuten Erresistentziarekin kolaboratzeagatik, eta ez zen inoiz itzuli. Larburu ere Bidegain Berrin harrapatu zuten.
|
|
|
Begira zer arrisku hartzen zuten Comète sarekoek.Pilotuak «azken geltokian» gordetzen zituztenek, batez ere. KattalinAgirre izeneko andreak,
|
esate
baterako. Edota, Florentino Goikoetxea eta bere kideek, pilotu haiek Sokoan edo Ziburun hartu etamugaren alde honetara ekartzen zituztenek.
|
|
|
Emakume moderno baten kontzientziaren islapenaden eguneroko baten moduan narratua dago istorioa, eta bat nator korapiloak misterio handirik ez duela, maitasun istorioak dira liburuko mamia, baina emakumearen barne munduaren adierazpen horrek hartzenduen moldeak badu xarmarik. Nortasun propioa garatu du, eta bere idaztankera lirikoak ez du zerikusirik,
|
esate
baterako, Miren Agur Meaberen Kristalezko begi bat bezalakoekin. Hain ezberdinak dira!
|
|
|
Irudikatzen duen mundu serioa eta zintzoa itxura baino ez da. Bere herrikide James Ensor artistaren margolanetan,
|
esate
baterako, ez dago aparteko sekreturik maskara, kolore bizi eta deigarri edo pertsonaia desitxuratuetan: ageri dena ulergarri zaigu, eta ez dugu ahalegin intelektualik egin behar begien bistan duguna ulertzeko.
|
|
|
Aurpegi gorri gorriak guk, baserritarrak! Eta Etxaniz azkoitiarra,
|
esate
baterako, alpargatak jantzita! Nik sandaliak, fraidea ematen nuela!
|
|
2017
|
|
|
nola ahaztu akordeoiari esker Euskal Herritik kanpo ikusi eta bizitakoak? Baita atzerrian ere, Wiesbadenen eta Folkestonen,
|
esate
baterako.
|
|
|
Suplente de lujo!». Hala hasi nintzen, eta jo nuen,
|
esate
baterako, ELAren 90 urteurreneko kontzertu famatu hartan 2001.urtean. Euskalduna beteta, eta ni han, Langile baten galderak liburu baten aurrean jotzen?
|
|
|
Buruan banituen inspirazio batzuk: Henry Bengoa inventarium,
|
esate
baterako?
|
|
|
Bai, hogeita bost urtez kotizatu behar da, eta gertatzen da,
|
esate
baterako, zuk hogei urtez bakarrik kotizatzen duzula, 30 edo 35 urterekin etorri zinelako hona. Ez dizu denborarik ematen eta hogei urtean bakarrik kotizatzen duzu.
|
|
|
Ipuinen artean pertsonaia diferenteak izan arren (adibidez, maleta fakturatzeko ilaran itxaronaldia egitera behartua dagoen pertsona: «Preso sentitzen gara preso ez gaituzten gauzengatik, eta ez gara benetan kateaturik gaituena ikusteko gai», 14 or.), pertsonaia horiek egoera diferenteetan aurkitu arren(
|
esate
baterako, familiaren oporretako etxean berriro bildu diren anai arreba dagoeneko helduak: «Berdin hezi gintuztela diote gurasoek, baina inoiz eta ezer ez da berdin», 25 or.), eta istorio bat eta bakoitza soluziobide diferentearekin bukatu arren (luze gabe etxea modu onean, baina sorpresarekin, hau da, bertan bizi eta hil arte biziko den agure batekin erosi duen emakume gaztea:
|
|
|
Leun zihoan dena musika departamentuan. Mr Brookek ez zeukan estutasun seriorik eskuartean,
|
esate
baterako aurreko urtean harpa irakasleak sortu zuena bezalakorik, garaje bateko mekanikariarekin ihes egin zuenean. Madame Zilenskyri buruzko errezelo etengabe hura zen arantza bakarra.
|
|
|
Hezur gehiago daude harrien azpian, norbaitek ateratzeko zain. Aitaren lagun haren aitarenak,
|
esate
baterako.
|
|
2018
|
|
|
Eta 1904ko udaberrian albistea iragarri zienean lagunei, inork ez zuen halakorik igurikitzen. Zenbait senidek, antza, ez zuten begi onez ikusi, andregaia askoz gazteagoa baitzen, baina Azkuek,
|
esate
baterako, alegrantzia handia hartu zuen eta eztei ospakizunetara joan zen Bordelera. Ildo horretan, oso deigarria begitandu zait Jean Etxepare medikuak eduki zuen erreakzioa, 1904ko apirileko eskutitz batean irakur daitekeena:
|
|
|
Tamalez, ez zenuen hura argitaraturik ikusteko denborarik izan, zu hil eta gutxira agertu baitziren zure izena daramaten aurreneko bi liburukiak (Elena Martinez de Madinak zintzoki jarraitu du zurekin hasitako lana, eta dagoeneko seigarrena aurkeztu du berriki). Poesia sorkuntzari ere tartetxo bat eskaini zenion,
|
esate
baterako nik hain maite dudan «Zuri, euskal gazte horri» olerkiarekin. Minbiziak gugandik aldendu zintuenetik, asko izan dira zure lana eta pertsona gogoratu eta gogorarazteko egin diren aitormenak, batik bat Gasteizen, jakina:
|
|
|
Eta baditugu gure sekretutxoak ere. Orain hurrena,
|
esate
baterako, gaua pasatzeko nire pusken artean gomazko gozokiak nekartzan, gure gelako Amaiak emanak, urtebetetzea zuelako. Izebak deskubritu egin zituen.
|