|
2000
|
|
|
Esaten dute: " Orain akordatzen naiz, bai, honantz nentorrela, korrika eta presaka, eta kalean jende gutxi bezala, zera,
|
esate
baterako ia inor ez, eta auto gutxi, bai, ohi denerako oso gutxi, eta semaforoak eta argiak itzaliak bezala, eta dendak eta banketxeak erdi ilunpetan ez dakit, gaur jai-eguna edo greba eguna balitz bezala, baina, klaro, gaur osteguna da eta ez da nik dakidala gaur inon grebarik... Erraz harrapatu gaituzte, untxiak bezalaxe".
|
|
|
Gero, barre egin zuen begi guztiekin eta gogoan dut une batez bagoi osoak egin zuela barre haren barrearekin. Oraintxe,
|
esate
baterako. Ez ote zen izango barre anker eta espasmodiko hura istripua gertatu izanaren arrazoia?
|
|
|
Zigarrokin huts,
|
esate
baterako.
|
|
|
Denborak aurrera egin ahala, ordea, sakabanatzen hasi gara. Egurrezko mendi errusiarrera igotzeko,
|
esate
baterako, ilara luzeegia zegoen, artean bero handia egiten zuen (beti behar da aitzakiaren bat), eta Rubenek eta biok txalupetara jo dugu. Bidailagunen ustetan, hura josteta mengelegia zen, baina gu gustura ibili gara, gustura hartu ditugu ezustean harrapatu gaituzten bustialdiak.
|
|
|
Baina hasiera batean txantxa giroan hasi dena serioagotu egin da. Nik,
|
esate
baterako, egundo inori aitortu ez diodana azaldu diot (gaur inon ez da erlijioaz hitz egiten): Maritxu Teilatuko, Ekialdeko Erregeetan edo Olentzerorengan sinesteari uzten zaion bezain molde naturalean utzi niola nik Jainkoarengan sinesteari; horrekin batera adierazi diot, beharbada haur denboran asko errepikatzearen poderioz, Aitagurea edo Agurmaria bezalako otoitzak zentzurik gabeko zurrumurru baten antzekoak iruditzen zaizkidala (ez diot aitortu, alabaina, beharbada haur denboran Amabirjinaren garbitasun eta errugabetasun erabatekoak hainbeste nabarmen  tzearen poderioz, adoleszentzian Agurmaria errezatzen hasi, eta, barnetik irteten zitzaidan halako bulkada baten eraginez," Puta, puta, puta" hasten nintzela, eta zazpi ahaleginak eginagatik, lehen harritua ni neu nintzela, ezin izaten niola birao mingarri hari eutsi; batzuetan besteak ez, baina norbera da bere buruarekin harritzen eta haserretzen dena) eta, nire ustetan, guztiz zaharkituak daudela.
|
|
|
Eta EEBBetan berriro ere kanpinetan nabilela, lehengo garai haietako tokiak datozkit gogora. Atzo,
|
esate
baterako, Arches parkeak Bardeak oroitarazi zizkidan; gaur, ordea, Mesa Verdek Urbasa oroitarazi dit: mendi garaiak baina kasik gailurrik gabeak, zelai eta baso berde amaigabeak.
|
|
|
Baina, esan bezala, orain desberdin begiratzen diot bizi  tzari, paisajeari, gizonei (dagoeneko ez dut pentsatzen gizon bat musukatu edo berarekin oheratuz gero, bizitza osoa harekin eman behar dudanik; haiek, bestalde, desberdin begiratzen didatela eta aintzat hartzen nautela ohartzen naiz). Goizean,
|
esate
baterako, Rubenekin gustura ibili naiz anasazi indiarren erruinetan ikusmiran; honetaz eta hartaz hitz egin dugu, gai hutsalak hizpidera ekarririk, baina oso atsegina egin zait haren begirakune lotsa  tia nirearekin gurutzatzea, edota hura lotsagorritzen ikustea Tomek eskutik kamera kendu, eta esan dionean:
|
|
|
Hau ikusi, bestea ikusi, eguna oharkabean igaro zait (argi dago gero eta hobeki moldatzen naizela bakarrik), eta bai gogo  tsu nengoelako bai taldekideen aurrean oso lotsagarri geratu nahi ez nuelako Adela eta Estherren aurrean bereziki, Danek ahol  katu zigun bezala, ilunabarrean Empire State Buildingera igo naiz: ikusmira eta egotaroa zoragarriak ziren, baina han inon baino bortitzagoa egin zait Dabiden hutsunea bakardadea (batzuetan irudipena izan dut Dabid New Yorkera etorri dela nire bila, eta egunean zehar zelatatu egin nauela, eta une egokiaren zain egon dela,
|
esate
baterako dorre ikusgarri horretan, ustekabean agertzeko; hala izan balitz, uste dut ez nukeela zalantzarik egingo, eta argi ikusiko nuela, gertatuak gertatu, berarekin nahi dudala; baina Dabid, noski, ez da agertu eta, zorionez, taldeko beste inor ere ez; haiek denak elkarrekin etorriko ziren atzo iluntzean). Urruti batean, eraikinaren gainaldetik, Askatasunaren Estatuari antzeman diot eta, egia esatera, Mary Landford oroitarazi dit, hain ttiki ikusten zen.
|
|
|
Gustatu egin zitzaidan nitaz ezertxo ere ez galdegitea (ezkondua naizen, zein lan mota dudan edo orain arteko bidaiak nora egin ditudan jakiteko Adela edo Esther bezalakorik ez dago) eta, aldiz, haren gaiak zeintzuk ziren ikustea. Pubetik irten ginenean,
|
esate
baterako, gaugiro ederra egiten zuen eta, laranja atal bat ematen zuen ilgora ikusirik, honela mintzatu zitzaidan:
|
|
|
EEBBetako eta Europako hiri nagusietan, eta Hego Amerikako edo Asiako puntutxoren batean; gainerakoan iluntasuna zen nagusi. Afrika,
|
esate
baterako, panelean apenas nabarmentzen zen masa ilun bat besterik ez zen.
|
|
|
Mapa hori bidailagunen ahotan egon da ibiltzen hasi garenean (Preteritok,
|
esate
baterako, adierazi du Manhattanen bakarrik Afrika osoan baino telefono linea gehiago dagoela). Baina mapa hori ez dut orriotara ekarri nahi izan munduaren egoeraz hitz egiteko (hori egiten nuen Dabidekin, batez ere" luxuzko ertzain" egin aurretik), neure buruaz hitz egin beharra dudalako baizik:
|
|
|
Duela hiruzpalau hilabete doi doia, Dabid sarritan trufaka hasten zitzaidan:
|
esate
baterako, etxeko eskailerak oinez jaitsi, eta, kalera irten aurretik, igogailuko atea zabaltzen nuenean neure burua bertako ispiluan ikustearren eta, esan gabe doa, orrazkerari edo jantziei azken ukituak ematearren; esate baterako, autobus geltokietako kristaletara hurbiltzen nintzenean, autobusari itxaroteko ez, baina neure burua kristal ilunean islatua ikusteko; esate baterako, dendaurretako kr...
|
|
|
Duela hiruzpalau hilabete doi doia, Dabid sarritan trufaka hasten zitzaidan: esate baterako, etxeko eskailerak oinez jaitsi, eta, kalera irten aurretik, igogailuko atea zabaltzen nuenean neure burua bertako ispiluan ikustearren eta, esan gabe doa, orrazkerari edo jantziei azken ukituak ematearren;
|
esate
baterako, autobus geltokietako kristaletara hurbiltzen nintzenean, autobusari itxaroteko ez, baina neure burua kristal ilunean islatua ikusteko; esate baterako, dendaurretako kristalak ispilu gisa erabiltzen nituenean.
|
|
|
Duela hiruzpalau hilabete doi doia, Dabid sarritan trufaka hasten zitzaidan: esate baterako, etxeko eskailerak oinez jaitsi, eta, kalera irten aurretik, igogailuko atea zabaltzen nuenean neure burua bertako ispiluan ikustearren eta, esan gabe doa, orrazkerari edo jantziei azken ukituak ematearren; esate baterako, autobus geltokietako kristaletara hurbiltzen nintzenean, autobusari itxaroteko ez, baina neure burua kristal ilunean islatua ikusteko;
|
esate
baterako, dendaurretako kristalak ispilu gisa erabiltzen nituenean.
|
|
|
Kontrakoa harritzekoa izango litzateke. Gaur,
|
esate
baterako, Luisek esanda dakit Ruben eta Rakel elkarrekin afaltzera joatekotan direla eta, zera, Rubenek zernahirako gela libre izango duela. Baina, ahantzi aurretik, Dabid, egunerokoan zehar Patxi delako bat ere agertzen da, idazle ustezko bat, antza, Rakelekin txora txora egina dagoena, eta bera konkistatzeko hamaikatxo saiakera egin duena...
|
|
|
Handik berandu erretiratu ginen eta, Adela eta Estherrek donuts ei ekin bitartean gelan tar tar tar jarraitu zutenez, atzo ezin izan nuen ezer idatzi (zer edo zer argi baldin badut, horixe da: bikote gelakide honek nire bizi  tzaz ahalik eta gutxiena jakitea; aldiz, badirudi haiek ez dutela sekreturik eta, atzo,
|
esate
baterako, jakin ahal izan nuen Adelak ez duela oraindik apustua irabazi, eta Niagarako hartan jo zuen erasoan huts egin zuela: " Furgonetan bertan saiatu nintzen Dan xaramelatzen, baina kanpamendua bera bakarrik altxatzen tematu zen eta nire gizona ikustearekin etsi behar izan nuen.
|
|
|
Mitxelin gida aldean eraman arren, ziur nago nekez aurkitzen duela plazerraren txulora daraman bidea...". Halakoetan, ni doi bat deseroso sentitzen nintzen, batik bat beste bikoteak ere gutaz mintzatzen imajinatzen nituenean, elkarrekin afaltzen egon eta gero,
|
esate
baterako, ardoaren berotan konfidentzia batzuk egin eta gero, haien etxera itzu  li, eta ohera sartutakoan. Baina beti amaitzen nuen pentsatzen guztiz imajinaezina zaigula besteen etxe barneko intimitatea eta egunerokotasuna, otsoak usoa noiz irensten duen, noiz hagin zorrotzak erakusten...
|
|
|
Baina beti amaitzen nuen pentsatzen guztiz imajinaezina zaigula besteen etxe barneko intimitatea eta egunerokotasuna, otsoak usoa noiz irensten duen, noiz hagin zorrotzak erakusten... Ni, itxura batean, hain apal eta otzan ikusirik, nekez imajina nazake inork zenbait eszenatan,
|
esate
baterako Dabiden zakila milikatzen, Karkasonatik Baionarako autopistan barrena, bera gidari doala; edo itsasoko ekaitz betean, Gaztelugatxeko ermita ondoan larrua jotzen, haizeak kanpaiari ero moduan eragiten zion bitartean. Gauza intimoekin jarraituz, nekez imajina dezake inork Dabidek zein gustukoa duen txiza komunontzian eserita egitea...
|
|
|
|
esate
baterako, Pirinioetako herrixka batean Dabidek eta biok elurretan igaro genituen aste santuko opor zoragarriak etorri zaizkit gogora, hain zoragarriak non orduan erabaki baikenuen elkarrekin bizitzen jartzea (ezkontzarena urte gutxira etorriko zen).
|
|
|
|
esate
baterako, Andorrako Caldea balnearioan egin genuen eta zinez gogoangarria gertatu zitzaidan egonaldia: Pirinioetako erraietatik isurtzen diren ur termal gozoetan bainatu ahal izan ginen, kanpoaldean elurra gogotik ari zuela.
|
|
|
|
esate
baterako, behin Patxirekin Gasteizko Florida parkean izan nuen hitzordua: Patxik hango kristalezko tabernan zerbait hartzera gonbidatu ninduen, oso ederra bai  tzen, epeletan kafe bat hartu bitartean, kanpoan elurra nola ari zuen ikustea; eta, zer mila sorgin, ederra baitzen norbait zuregatik txora txora egina dagoela jakitea, eta emeki emeki lehen musua emateko nola makurtzen zaizun ohartzea, nahiz eta gero doi bat gogoz kontra zeure burua baztertuz erantzun (orduan nik ez nuen beste amodio baten beharrizanik sentitzen, baina atsegina gertatu zitzaidan Patxik nirekiko agertu zuen, nola esango nuke, miresmena?; Patxi haize bolada freskoa zitzaidan; berarekin barre egiten nuen, nire belarriek entzun nahi zutena esaten asmatzen zuen, halako eta halako arropekin zein ongi nengoen esa  ten zidan (Dabidek, ordea, nik uste alferkeria hutsagatik, beti alde batera utzi nahi izaten zuen janzkeraren gaia), eta ni ere askatu egiten nintzen berarekin.
|
|
|
Biderka ezazue bederatzirekin. Atera zaizuen emaitza zenbaki bikoa bada,
|
esate
baterako 33, gehitu itzazue bi zifra horiek: 3 gehi 3 alegia.
|
|
|
Orain, atera zaizuen zenbaki horri egoki iezaiozue alfabetoko letra bat,
|
esate
baterako, 6 atera bazaizue, a, b, c, d, e, eta f. Beraz, orain letra bat izango duzue zenbakiaren ordez eta nik orain galdera bat egingo dizuet ekin dut, baina erantzuna zuen golkorako gorde behar duzue: Pentsa ezazue letra horrekin hasten den Europako nazio baten izena.
|
|
|
Beste zenbait gauza ere entzun ahal izan dut(" Hala eta guztiz ere, Dan potroetatik harrapatua daukat", Adelari,
|
esate
baterako), baina ordurako furgonetaren tirriki tarraka erdi lo nindoan eta ez dakit zinez edo ametsetan entzun dudan.
|
|
|
pentsatu dut orain hiri bat behar nukeela, eta han gogoak ematen didana egin,
|
esate
baterako, fraka motzak behingoz erantzi, eta arropa txukunen bat jantzi; esate baterako, kafe espresso bat hartu; esate baterako, bakarrik, edo Rubenekin ibili, galdu, oheratu, askatu....., zeren jendea gain gainean izate hau sarritan ezin jasanezinago egiten baitzait.
|
|
|
pentsatu dut orain hiri bat behar nukeela, eta han gogoak ematen didana egin, esate baterako, fraka motzak behingoz erantzi, eta arropa txukunen bat jantzi;
|
esate
baterako, kafe espresso bat hartu; esate baterako, bakarrik, edo Rubenekin ibili, galdu, oheratu, askatu....., zeren jendea gain gainean izate hau sarritan ezin jasanezinago egiten baitzait.
|
|
|
pentsatu dut orain hiri bat behar nukeela, eta han gogoak ematen didana egin, esate baterako, fraka motzak behingoz erantzi, eta arropa txukunen bat jantzi; esate baterako, kafe espresso bat hartu;
|
esate
baterako, bakarrik, edo Rubenekin ibili, galdu, oheratu, askatu....., zeren jendea gain gainean izate hau sarritan ezin jasanezinago egiten baitzait.
|
|
2001
|
|
|
Badirudi gure gramatikariek, euskara bere berean aztertu beharrean âeta zenbat eta erdalkeriaren etsaiago, orduan eta areagoâ, ez dutela beste kezkarik erdal kategoriak euskaraz nola adieraz daitezkeen azaltzea baizik. Oraindik orain idazten zuen,
|
esate
baterako, Umandik6, Aita Omaetxebarriaren7 iritziak zuzenduaz: " Sar (tu) ziteken:
|
|
|
Honetaz uste dut beste momentu batean mintzatu behar genukeela, baina badakizue badela literatura idatziaren aldamenean edozein hizkuntzatan aho literatura deritzana, ahotik belarrira dabilena, eta aho literatura horrek zenbait literaturatan, direnak direlako, garrantzi eta pisu gehiago duela bestetan baino. Are gehiago, edozein literaturatan garai batzuetan aho literatura horrek pisu gehiago du bestetan baino;
|
esate
baterako, inguruko edo hemen gehienbat ezagutzen ditugun literaturetan, aspaldiko garaietako literaturan aho literatura beti askozaz ere nabarmenagoa izaten da gero baino. Jakina, nabarmenagoa izaten da, aho literaturaren fruitu horiek nolabait gorde baldin badira.
|
|
|
Hori euskaraz baino erdaraz hobeki adieraz daiteke, guk erabiltzen dugun euskaraz hitz jokoak âHiribarrenek erabiltzen zuenean, bai, O mihi ederrena, hasteric gabea! ...alegia" la lengua no tiene lengua", hizkuntza bera ezin mintza daiteke, hizkuntza hori darabilten hiztunak mintzatzen dira, eta hiz  kuntzak ez du bere buruari laguntzeko eskurik eta hizkuntzak horrexegatik beragatik ez du inoren premiarik, premia dutenek hizkuntza hori dakitenak dira edota hizkuntza hori erabiltzen dutenak; beraz, beti hizkuntza diogunean hiztuna sartu nahi dugu; ez,
|
esate
baterako, gure kasuan, euskara bera, euskalduna baizik.
|
|
|
Bestela ez bageneki, beraz, pentsa genezake garai batean, Gipuzkoan bertan
|
esate
baterako, mundu guztiak gaztelaniaz egiten zuela; paperetan ageri den lekukotasunaren arabera badirudi gaztelaniaz egiten zutela. Guk badakigu ez zela horrela, guk gerok ezagutu dugu egoera hori eta badakigu hor gertatzen dela euskara trebe eta ausart, Axularrek zioen bezala, ez izatea aurreratzeko eta beti beste hizkuntza hori dela aurrera agertzen dena.
|
|
|
euskararen aldamenean bazegoen beste hizkuntzaren bat. Beraz, guk besteren aurrean esaten dugunean Nafarroako Erriberak, Cascantek
|
esate
baterako, euskara galdu zuela eta berreuskaldundu egin behar dugula, ez gara egiaz ari; guk dakigunez eta guk ezagutzen dugun garaian Cascanten ez da euskaraz egin; hori da egia, egia huts hutsa eta Cascanten bezala hori bera gertatzen zen gutxi gorabehera Bizkaiko Enkartazioetan, Arabako zenbait zatitan eta beste franko lekutan. Halaz ere, lehen esan bezala, egia da Pirinioetan alde batera eta bestera euskara edo euskararen antzeko zerbait Araneraino egiten zela; egia ere da beste aldetik Burgos ingururaino euskara egiten zela eta Ebroren hego aldera, noski.
|
|
|
Beraz hiru talde baziren. Iztuetari,
|
esate
baterako, sinetsi behar baldin badiogu, eta ez da aspaldiko kontua, duela ehun eta hogeita bost urteko kontuak dira, Gipuzkoan seitatik bostek ez zekien euskara besterik. Halaz guztiz administrazioko eta politikako hizkuntza erdara zenez gero, seitatik batek bakarrik hartzen zuen parte behar bezala administrazio eta politika gaietan.
|
|
|
Nik esango nuke aita Aranak norbaiten historiaren bukaeran, oker ez banago Labayruren Historia del SeñorÃo de Vizcaya liburuaren azken aldean, sartu zuela zenbait berri euskal literaturaz, baina ezin esan daiteke, eta Aita Aranak ere ez zuen hori pentsatzen noski, hori euskal literaturaren historia denik. Lehenbizikoa dirudienez Orixerena da, Orixek euskaraz egin zuena8 Nik ez diot Orixerenari deus kenduko, baina
|
esate
baterako hau esan daiteke: teatrorik ez du aipatzen, Barrutia izan bazen ala ez zen ez da agertzen.
|
|
|
Guztiok dakigu ahozko gauzek ere irauten dutela, gizaldi batetik bestera igarotzen direla, zerbait aldatuaz gordetzen direla eta oraingo gizon letratu batek, papera eta liburuak baizik ezagutzen ez dituen batek, uste duen baino askozaz ere iraunkorrago direla; baina, halaz guztiz ere, hori galtzen doa, aldatzen eta galtzen. Beharbada norbaitek esango dit ea nola gerta daitekeen zenbait herritako antzinako aho literaturaren zatiak ugari eta ugari gordeak izatea,
|
esate
baterako irlandarrak edo islandiarrak edo herri germaniarren ahozko literatura. Zergatik?
|
|
|
Ez gara behar adina konturatzen honako aldaketa hauetaz, nik uste. Ricardo Barojak, beste erdal idazle honek, badu liburu bat Pasan y se van izena duena eta euskal literaturan ere hori bera egin duten gauzak gehiegi izan dira;
|
esate
baterako, Erdi Aroko epika. Hortik zer dugu?
|
|
|
Bagenekien lehen euskara sail askotan lantze zain zegoela eta halaz ere uko egiten genion maiz eginbeharrari, behar bezain garbiro egiteko gauza ez ginelako. Orain, berriz, hor ikusten ditugu Yakinekoak,
|
esate
baterako âeta ez dira horiek bakarrikâ, gatazka bizian zenbait gai zail eta gaitz euskaraz adierazi nahian. Hor agertzen diren idazlan askok ez dutela euskal lorategi batean sarrerarik izango?
|
|
|
Liburuak ere ugaritu ziren. Nik zinetan eta benetan ezagutu nuen" Lagun artea",
|
esate
baterako, besterik izan zen, Susperregi adiskideak ederki dakienez: herriko liburutegi aski aberatsa zegoen etxea.
|
|
|
Eta alde batean gauzak goraka zebiltzanean, beste aldean beheraka zebiltzan. Egia da gure euskal idazleek ezagutzen zituztela aski bestetangoak;
|
esate
baterako, Ubillosen argitara berria den Christau doctriñ berri ecarlea irakurtzen baduzue10, hor besteak beste aurkituko duzue zati bat ez hitzez hitz, baina bai elkarren antz handia dutelarik, Axularren liburutik hartua, aipamen bat, alegia, barrengo harraz ari dela11; Ubillosek, beraz, Axular ongi ezagutzen zuen. Iztuetak ere, hangoak eta hemengoak ezagutzen zituen eta hango eta hemengoen esaerak eta hitzak jasotzen.
|
|
|
Iztuetak ere, hangoak eta hemengoak ezagutzen zituen eta hango eta hemengoen esaerak eta hitzak jasotzen. Halaz guztiz ere, bakoitza bere aldetik dabil eta horrexek egin du kalte izugarria, batez ere bazterretako eskualdeetan,
|
esate
baterako Nafarroa Garaian.
|
|
|
Horiek baitira euskararen eta euskal literaturaren aldetik besteekin harremanik gutxienak zituztenak. Horretarako aski duzue Nafarroa Garaiko edozein idazle, hamazortzigarren mendeko Lizarraga,
|
esate
baterako, hartzea; hor ikusiko duzue idazle horrek zer ikusi gutxi duela bestetan ordurako landua zegoen hizkuntzarekin. Eta Lizarraga bezalako nafarrik, alegia Larramendi, eta Larramendiren ingurukoen lanak ongi ezagutzen eta imitatzen zituenik ez da erraz aurkitzen.
|
|
|
1750 inguruan, izan ere, eta lehendanik zetorren gaitza, Erdi Aroan sortu ziren Unibertsitateak aski zaharkituak agertzen zaizkigu gehienbat. Erdi Aroan eta Erdi Arokoen eredura sortuak, gehi dezadan, gure Oñatiko hau ere, nahiz XVI. mendean jaio, ez baitzen estudioak eraberritzeko asmotan etorri, garai bertsuan Alcalakoa edo Collége de France,
|
esate
baterako, etorri ziren bezala. Eta, jatorrizko bekatu honetaz dena den, gurea ez zen sekula sor  tzaileak gogoan zuen mailara heldu:
|
|
|
Euskal Herria, oro har, galtzaile izan zela. Eta galtzaile izan zen,
|
esate
baterako, Katalunia galtzaile izan ez zen neurrian. Noren erruz gertatu zen horrela, ez zait ardura:
|
|
|
Bide beretik abiatzen da  Euskal Unibertsitatea, Uztaritzekoaren eredura, Euskal Herriko izan dezakegunetik alboratua. Ez du horrela jokatu,
|
esate
baterako, Valentziako Secretariat per lâEnsenyament de la Llengua delakoak: eskoletan ari dira sartzen eginahalean katalana, ez ikastola berezietan.
|
|
|
hautatu egin dute euskalkien artean, begiz jo, begi zuzenez nahiz makurrez. Idatzia izanik eta are zenbait gai eta sailetan idatzirik erabiltzekoa (irakaskuntzan,
|
esate
baterako, maila batetik gora; zabalkunde politikoan bertan, nahitaez, etc.), ez dabil lerro hauetan bertan agertzen den hizkeratik urrutiegi. Azkueren" gipuzkera osotu" haren antzekoa ere dela esango nuke.
|
|
|
Besterik geratu da eta lehentxeago eta gehixeago. Neronek,
|
esate
baterako, oguzi irakurria dut" (ahoz) ebaki" adierazteko; hain aspaldiko ez diren Euskaltzaindiaren agirietan ikus daiteke elkarte hori hango edo hemengo Ekauta Jauregian batu zela (ez genuen artean Jaurerririk, Olabideren itzulpenetan izan ezik); bertitza eta bertiztu Artetxe zenak erabili bide zituen azkenekoz, eta premia gorrian gaudenean galdutzat utzi behar.
|
|
|
Horiek zeharo txarrestekotan, txarretsi ere ditu, bere buruari uko egin nahi ez badio, munduan diren euskal hiztegi guztiak edo ia guztiak. Azkuerenean, Lhanderenean, Lopez Mendizabalenean,
|
esate
baterako, euskal hitzen adiera erdaraz azaltzen baita. Bestela esan, erdal liburuak baitira U. jaunarentzat eta horrenbestez euskaldun jator batek, agi danean, ukitu behar ez lituzkeenak.
|
|
|
Honi datxekiola, hitz bi eskaini nahi nizkioke, guztizko begiramenez, Aita Yurreri" guda galdu ta gero" gertatuei buruz8 Gerra galdu zutenak, baldin hitzek indarrik badute, galduan gerra egin zutenak dira. Bestela esan, galduan gerra egin genuenok eta ez,
|
esate
baterako,
|
|
|
" unidade bakoitz" horrek, alegia," bat izateko duten lotura bakarra" edo adierazten baldin badu. Segur naiz,
|
esate
baterako, abertzaletasuna ere lokarri eta bereizgarri zela Lizardirentzat euskal gizartean. Ez zukeen, bestela, erdara ere inoiz erabiliko artikuluetan, gogoan dudanez, gizarte horretan euskaraz ez zekitenentzat aritu ez balitz.
|
|
|
Ea inor noizbait saiatzen den, la problemática eta utzita, bestetarikoak itzultzen: self conscious,
|
esate
baterako, serendipity edo Schadenfreude. Esprit de finesse itzuli zuen norbaitek, baina horrelako gizon" xelebreen" (hori ere idatzi zuen euskaldun jakintsu batek) itzulpenak ez dira orain ohiko.
|
|
|
Ez zituen oraingo eta oraintsuko jendeak ongi ezagutzen: Bergson en  kutsua eta eragina aurkitzen zuen,
|
esate
baterako, Txillardegigan. Eta zer?
|
|
|
Beste norbaiten laguntza behar izaten baita bakunindarrei beti falta izan zitzaien azken bultzada emateko. Eta astoarena egitea da, zerriarena egin ondoan, uste izatea azken bultzadako horiek prest daudela beregana dutena besteri, Frei eta bere adiskideei
|
esate
baterako, eskualdatzeko.
|
|
|
Aspaldidanik esana dago, eta itxuraz esana,
|
esate
baterako, ez dela inor gauza izango gaurko hizkuntza batean, eta gurea gaurko hizkuntza berrietako bat da, zorionez. Lauda, Sion, Salvatorem zehazkiro emateko neurri berean.
|
|
|
Halaz guztiz, beharrezko du jakintza ere, eta jakintza ezin daiteke bestetan bihurtu, jakintza izango baldin bada. Jakintzarentzat,
|
esate
baterako, hizkuntza bat besterik ez da euskara, bere nortasun eta historia bereziaren jabea, noski, baina beste edozein hizkuntzaren kidea, halaz ere, funtsez eta muinez.
|
|
|
Eta oraindik orain,
|
esate
baterako, hasia baldin badugu ere, ez zaigu, ez hurrik eman ere, esku hutsik azaltzen. Hor dugu hiru liburu lodi eta aberatsen (tesia barne dela) lekukotasuna, lekukorik behar bagenu, bata bestearen lehian bezala plazaratuak:
|
|
|
Gogoko ez izate hori ez zitzaidan noski gertatzen erlijio gaiak tratatu zituelako Mendiburuk, horrela izatekotan Mendibururekin batean ia euskal literatura osoa erabat zapuztu bainuen. Ez zait hori gertatzen,
|
esate
baterako, Axularrekin. " Argizaleagoa" dirudielako, pentsa dezake agian norbaitek.
|
|
|
Giputz nafarreraren arteko neurria eta erdi aldeko bidea asmatzeaz eta segitzeaz gainera, behartsuago eta eskasago aurkitzen zen, noski, bigarrenari dagokionez. Otxoa de Arin,
|
esate
baterako, ez da berebizikoa, baina nolabait ere, Biz  kai kutsuari eskerrak agian, moldatzen da, trakeski bederen. Nafarroan, zoritxarrez, eta arrazoi bila hasi dugu noizbait, ez ikasien arimen probetxuari begira zegoenik izan arren, ez zuten, halaz guztiz, hizkuntza jasotzeko lehia sutsurik agertu:
|
|
|
Ez da erraz, laurehun urteren buruan, liburu honen pasarte bakoi  tzaren zentzuari buruz bat etortzea. Idatzi izan dut,
|
esate
baterako, eta lehengoan nago oraindik, Lafonen iritziaren kontra," Amorosen partitzia" deritzan poemaren bertso batean(" Haren irudi ederrori begietan ehoki"), ehoren forma dugula aurrean, ez egonena. Baina horrelako zenbait huskeriatan ari gintezke eztabaika atertu gabe, eta deus gutxi axola du liburu osoa, oro har, ederki adi genezakeenez gero, euskalariek egin duten lanari eskerrak.
|
|
|
18 Ordutik hona dagoen aldea ikusteko ez duzu,
|
esate
baterako, Geroren XXXIV. kapitulua irakurtzea besterik (K.M.O.).
|
|
|
Ez diete ez zure haurrei ez besterenei ikastolan" amaren  hizkuntza" irakasten, baizik eta mintzaera horretarik hurbilagoa edo urrutiagoa, baina bestelakoa, halaz guztiz. Zuk,
|
esate
baterako, semiana esango duzu eta zure haurrei semearena irakasten diote.
|
|
|
Ni baino miresle zintzoagorik ez du Oñatibiak gure hizkuntzaren alde egin duen eta atertu gabe egiten ari den lanagatik. Baina, nola esango dit oiartzuar horrek errenteriar honi batarentzat eta bestearentzat" arrotz"  direnik,
|
esate
baterako, beta" asti", ede" uhal" (ere esaten duzue zeuok!), erein eta iñozo" ergel". Nondik atera daiteke idor, Oiartzungo mugetan bertan hasirik ipar sortalderantz hedatzen den hitza, Bizkaikoa denik?
|
|
|
Lizardi bera ere hizkera eta neurri erraz eta herrikoiagoen atze  tik zebilen azken aldera: zortziko txikitan ondu zituen" Etxeko sagastia" eta" Egamin" olerkietan,
|
esate
baterako. Nahiago nukeen honako hauek ere jaso izan balitu Labayen jaunak bilduma honetan, ezinbestean" Etxeko keea" kentzen zuelarik ere.
|
|
|
Herrikoiagoa eta jatorragoa ote horrenbestez? " Illargiaren jira",
|
esate
baterako, ez da zailago gure jendearentzat hemen (8 orrialdean) eta bigarrenean irakur daitekeen" Illargiaren baranoa" baino.
|
|
|
Ez dakit bada, handik urruti xamar baikaude. Ez dut uste,
|
esate
baterako, egia denik, Europaz ari bagara," Sorkaldearen anditasuna eta goratasuna orain asi geranik ezagutzen". Friedrich von Schlegel-en Sprache und Weisheit der Inder 1808koa da.
|
|
|
Irakurri,
|
esate
baterako, han maizago egin da eta neurri zabalagoan hemen baino. Axular eta Etxeberri Ziburukoa, adibidez, ez daude, ezta alderatzeko ere, Beriain, Kapanaga edo Otxoa de Arinen parean.
|
|
|
erdaratik euskarara izan beharrean, usuenik gertatu denez, alda ditzagun euskaratik erdarara. Alabantza,
|
esate
baterako, alaba antza da, bistan dagoen arabera. Bidea, gezurraz baliatzea zilegi baldin bada (probetxugarri den gezurraz, jakina), ez da gaitzerakoa.
|
|
|
Zein hizkuntzatan agertu dira gure antzinako eta beranduagoko balentriak  zabaldu zituzten irakurgaiak? Zenbat aldiz izan da euskara erdararen mirabe horrelakoak iraultzean, teatro lanetan
|
esate
baterako. Ez da Altabiz  karko kantua, gero Hiribarrenek ere jasoa, erdal jantziz estreina egin zuen bakarra; hor dago, beste bat aipatu behar bada, Ateka gaitzeko oihartzunaken itzulinguruka bihurria.
|
|
|
Nolanahi ere, Lapurdiko kutsua ez zuen estaltzen Ubillosek; aitzitik, erakutsi egiten zuen era zetorkion guztian. " Hitz eguiteco mihia", 148, idazten duenean,
|
esate
baterako, edota Hamar mandamenduak" versutan, Franciaco guisan"," bai ta bestela ere", 170 s., ematen dituenean. Orobat" becatuaren narrioa, edo manchà ¡", 190, aipatzen duenean.
|
|
|
Habent sua fata libelli, esan ohi zuten inoiz" Poeta" ren gisan, eta baita beren irakurleek ere, irakurleek, entzuleek edota buruz ikasten  dituztenek, apurka eta zatika behinik behin. Ez zen hala behar eta, ustekabeko mirakuluz XVII. mendeko Lapurdin, Donibane eta Ziburuko kostaldean, bai ere halaber hinterland modura zuen Sara aldeko lur barrenetan, euskal literaturari, kristau eta katoliko, dakigun loraldia eman zion jende ikasi samalda, latinezko bertsoak(
|
esate
baterako) hutsik gabe neurtzen zekiena, ehun urtez geroago Larramendik neurtitz zuzenik sortzen ez zuelarik.
|
|
|
alferlana litzateke, beraz, eta ez batere erraza, beregana zenbat aldiz eta nolako estuasunetan jo dugun bana banaka kontatzea. Hizkuntza gaietan ohi baino eskuzabalagoa zelarik (Salamancan agertu zen bera buru zenean,
|
esate
baterako, Carles Ribaren Salvatge cor, ez izena ez izana itxuraldatu gabe), bazuen haurtzarotik gurekiko lotura eta gureganako joera, hizkuntza gaietan bizi zeino bizirik iraun zuena.
|
|
|
Hedabideek berezko interesak eta dinamikak dituzte, baita beren ikuspegiak behin eta berriro Estatuen tesien ondoan lerrokatzen direnean ere, eta horrelakoa da aztergai dugun kasua. Berezko interes eta dinamika horiek kontuan hartu gabe, ezin ulertuko genuke,
|
esate
baterako, hedabideek euskal gatazkari hain hertsiki loturik dagoen gai batean, GAL kasuan hain zuzen ere, jokatu duten paper guztiz erabakigarria Estatuaren legitimitatea ahultzerakoan.
|
|
|
Badira, jakina, beste modu batzuk garaiak banatu eta zehazteko. Hauteskunde daten arabera,
|
esate
baterako. Harturiko ereduak baditu, ordea, bere abantailak, era egokienean bereizten baititu hedabideen une desberdinak.
|
|
|
Euskadiko Autonomia Erkidegoan,
|
esate
baterako, prentsa irakurle gehienek irakurtzen dute El Correo edo El Diario Vasco, eta entzule gehienak biltzen dituzte, oro har, Madrildik ari diren irratiek 4 Kasu bietan, hedabide horietako bezero egonkorrak ditugu alderdi nazionalisten boto emaile asko eta asko. Hedabide horien jokabide editoriala eta berri-emailea oso urrun dago euskal nazionalismotik, honen buruz buruko etsaia ez denean.
|
|
|
Nazionalismoaren kriminalizazioa izan zen aurreran  tzean beren leitmotive. Adibidez, Ardanza Lehendakariak baketzerako aurkeztu zuen agiriaren aurreko portaera, azaldu ziren guztietan gogorrena eta negatiboena izan zen (askoz erradikalagoa,
|
esate
baterako, PSOErena baino eta PPrenaren antz handikoa); eta zera zen arbuio horren ardatz nagusia, dokumentuak ETAk armen indarrez aldarrikaturiko printzipio eta helburu batzuk instituzioen bitartez zehaztu eta erdiesteko aukera planteatu izana.
|
|
|
ETAren jarduera jende guztiaren zuzeneko arriskutzat azaltzen dute sistematikoki (Hipercorrekoa bezalako atentatuek lagundu egiten dute honetan, zalantzarik gabe); ustezko berrien bidez bideratzen da informazioa eta uste horiek faltsuak gertatzen dira askotan, egiaztatu ezean; exajeratu edo, areago, asmatu egiten da jendeak gizartean sentitzen duen mehatxua; eta poliziaren ekimena gizarte zerbitzu positiboa da beti. Egoera honek, jakina, erdi egiak, gertaeren ezkutatzea eta exajerazioak (ETAren hondamendiaren gainean,
|
esate
baterako; zatiketek eta barne kontestazioak eraginiko hondamendia izan ohi da, baina poliziaren irmotasun eta arrakasten edo gizartearen arbuioaren ondorioz) justifikatzen ditu.
|
|
|
Halatan, hedabideek gatazkari buruz zabaldu zuten ikuspegiak kontrako iritzirik onartzen ez duen berezko zerbai  tzat jo zen bide demokratiko baten (Ajuria Enea) eta bide antidemokratiko baten (ETAk negoziaziorako egin zituen proposamenak) existentzia. Kontzepzio horietatik abiatuta, jokabide normala balitz bezala inposatu zen informazio aniztasunaren baztertzea (Herri Batasunari hedabideen eztabaidetarako gonbitea ukatzea,
|
esate
baterako), hedabideetarako sarbidean egon beharreko demokraziari buruz polemikarik ia egon gabe.
|
|
|
Urrunetik zetorren irudi horren terrorismoarekiko lotura. 1985ean,
|
esate
baterako, 568 albiste eman ziren" terrorismoari" buruz TVE telebistaren albistegietan... Autonomia Erkidegoei buruz guztira eman ziren albisteen kopurua, berriz, 582koa izan 17 1987ko urteari buruzko beste ikerketa baten arabera 18, Euskal Herriari buruzko kazetari erreferentziek (estatu osoan hedatzen diren hedabideak aztertu ziren azterketa honetan) balantze global negatiboa eskaintzen dute.
|
|
|
Ageri ageriko kasuak aipa ditzakegu lehen mailan. Presoena,
|
esate
baterako. Informazioa egiaztatzeko dauden arau guztien gainetik igaroz, ETAren su etenak presoen" diziplina" hautsi eta haietako asko, kartzelaldiko hirugarren gradua lortzearren," erreintsertziorako" neurriak eskatzen hasiak zirelako albistea zabaldu zuten hedabideek 22 Era berean, aipagarria da hedabide horiek 1999ko urtarrilaren 9an Bilbon presoen hurbiltzea eskatuz eginiko manifestazio eskergari eskaini zioten informazioa; albisteari eskaini zitzaion denbora edo espazioa, Eibarren kale borrokak Guardia Zibilaren aurka ustez egin zuen atentatu baten zurrumurruaren aurrean PP eta PSE alderdiek azaldu zuten gaitzespenaren adinakoa izan zen, eta zurrumurru horrek ez zuen inolako funtsik (martxoaren 13an egin zen manifestazioaren ondoan modu beretsuan jokatu zuten hedabideek).
|
|
|
hedabide horiek askoz ere tinta gehiago edo hertz uhin gehiago, askoz ere gehiago, eskaini dizkiote kale borrokari bakearen aldeko ekimenei baino, ETAk berak atentatuei utzi izanarekin hasi eta eremu politikoan, elizaren munduan (topaketak, asteak, aldarriak, eta abar) eta bestelako instantzietan abiarazi diren ekimenekin buka. Otsailaren 13an,
|
esate
baterako, ehun bat kazetari bildu ziren Bilbon xede horri begira 23.
|
|
2002
|
|
|
Paulo eta Txantoi anaiak bai, haiek baziren Manuelen lagun min. Baina bera ez. Berak askoz lagunago zituen Trauko eta Kandido,
|
esate
baterako. Aitorpenari azalpen bat bilatu nahian, Manuel hiru urte zaharragoa zela argudiatu zuen.
|
|
|
Izan ere, lantegia herriaren kanpoko aldean, Beranoko mugan, egon arren, beharginek Ibarbeko kalera ekarria zuten beren  protesta. Hilabete ez zela,
|
esate
baterako, Precicontroleko zenbait behargin Ibarbeko parrokian zarratuta egonak ziren gose greban. Hura sonatua izan zen.
|
|
|
Besterik ere bazen, jakina. Julian Trekuren kasuan,
|
esate
baterako, ez zuela batere argi, nor zen on eta nor txar bahiketaren auzi hartan; edo bestela esanda, ez zekiela noraino ziren on eta noraino txar bahitzaileak eta bahitua. Zeren, alde batetik, Rikardoren aitaren zintzotasunari buruz dudarik egiten ez bazuen ere Julianen aita tailer txiki bateko ugazaba zen, bestetik, begi bistakoa baitzen, ETAk halako sinpatia sortzen zuela herriko jende askorengan.
|
|
|
Eta ez hori bakarrik. Sasoiko gizon batek,
|
esate
baterako, ukondoaz saihetsean eman zion aldamenean zeukan lagun oharkabeari, Mikelen presentziaz kontura zedin. Honek, ordea, ez zezakeen deus ikus, mostradorean zela, jendeari bizkar ematen ziolako.
|
|
|
Pentsalari batek baino gehiagok" gure paradisu galdua" deitu izan duen haurtzaroak helduon hainbat jokabide ulertzeko aukera  eskaintzen du sarritan. Ezkutaketara jolastea,
|
esate
baterako, ez da jolas egite soila, ez da jolas hutsa, edo beste modura esanda denbora pasarekin zerikusirik ez duen beste zerbait ere izan daiteke. Ezkutaketak filosofia oso bat biltzen du bere baitan, norberak besteak ikusi eta besteek norbera ez ikustearen gainean oinarritua.
|
|
|
Guk sekula entzun gabeko izen hark gure irudimena pizten zuen bere apalean. Eta beste argudiorik ezean, errotuluan betetzen zuen puska handia ikusita, haren garrantzia beste nonbait agian antzinako denboretan, trenbidea zabaldu zuten garaian kasu, edota lehenago, garraioak gurdietan egiten zirenean,
|
esate
baterako bilatu behar zela otuko zitzaigun... Estazioaz aski harantzago, altura eta tamaina askotako eraikuntzen gainetik, Banco de Vizcayaren goialdea, hiriaren begirale eta zaindaria.
|
|
|
Hauekiko solasak oso bestelako hizpidea hartuko zuen beti. Harriturik utziko gintuzten,
|
esate
baterako, Bilboko gaua hain ondo ezagutzeaz. Behin baino gehiagotan sortuko zitzaigun galdera hau egiteko gogoa:
|
|
|
Eta neurri politikoak hartu, bide batez, Euskaltzaindiak emandako arauak errespeta daitezen. Gustatu nahiz ez, neurri politikoak hartu,
|
esate
baterako, jendeak" pneumatiko" hitz landu eta dotorea, eta ez" neumatiko" herriko hitz kaxkarra, erabil dezan, azken honek, aurrekoak ez bezala, euskararen fonetika legeak askoz ere hobeki betetzen baldin baditu ere. Baina horretaz, hitz horien kontuaz esan nahi dut, lehenago mintzatua naiz, aitortu behar badut ere zenbatenaz irakurriago hanbatenaz ederrago atzematen ditudala holako hitzak.
|
|
|
Lertxundik, Epaltzak, Saizarbitoriak, Atxagak... eta datozen zenbait gazte berrik orrialde ederrak eman dituzte argitara, eta denak arroila berrira begira jarri gaituzte. Egun inoiz baino hobeki idazten da, nire ustez, euskaraz. Baina, diodan berriz ere, anitz gelditzen zaigu ikasteko oraindik Axular batengandik,
|
esate
baterako, nahiz hau esatea ez dakidan nik oso zuzena den politikoki, hemen ere denetarik baita. Euskaldun peto peto diren batzuek ez dute aparteko gogorik gure klasikoengana jotzeko.
|
|
|
Hori zen arrazoietako bat, nahiz ez bakarra, eta ez menturaz garrantzizkoena, aspaldiko kontua baldin bada ere. Hautsa beste erabaki batzuek harrotu zuten," h" letraren erabilerak,
|
esate
baterako. Gezurra dirudi hain deuseza den zerbaitek holako zarata ateratzea.
|
|
|
Haragijale deitu nahi ditugun animalia horiek ez direlako guztiak haragijale. Panda hartza,
|
esate
baterako, karniboroa da baina ez omen da haragijalea, landare batekin elikatzen delako, banbuarekin hain zuzen ere. Horregatik ezin deitu haragijale.
|
|
|
Ez dira hauek proposamen bakarrak, hizkuntza bera girbinera utzi nahi baitu, hiztun guztiak zangilixka: " on" preposizioa erabiltzea egoki ikusten du,
|
esate
baterako. Horrela" (r) en esku" jarri beharrean" esku on" esan liteke:
|
|
|
Unibertsitatean euskaraz irakasten ari den irakasleak maiz ez du talde handia, nahiz hau ere aldatzen ari den urteen poderioz, orain erdaldunen eta euskaldunen ikasle kopuruak aldatzen ari direlako. Kontuan izan behar da,
|
esate
baterako, 2001 urtean sarrera azterketa euskaraz egin zutenen kopurua %45 izan zela. Zazpi urte lehenago, 1994an, %25ekoa zen.
|
|
|
Baina aitortu behar dut adibide batzuek benetan barregura sortzen dutela. Ondoko hauek,
|
esate
baterako, Renoko hirian hartu nituen 1998ko uztailean, garraio publikoetako autobus batean, ea ulertzen dituzun:
|
|
|
Euskaldunok osatzen dugun komunitatea, gizartearen barnean, bigarren mailakoa da guztiz, esan dezagun argi eta garbi. Ohart zaitez,
|
esate
baterako, zer gertatzen den hiriburuetan kulturaren inguruan egiten diren inaugurazioekin. Batzuetan irakur daiteke egunkarietan ekitaldi hau edo hura egin dela, Guggenheimen inaugurazio bat, lekuko, edo beste gizarte jai horietako bat, eta han, besteak beste, kultura munduko jendea elkartu dela, gente de la cultura badakizu, eta ehunka inguratu direla.
|
|
|
Baina kontua da batzuentzat sinbolo izatetik ez dela pasatzen eta hiru egunetako kemena gainerako egunetan itzalia gelditzen dela berriz ere hurrengo urtean azokak ateak ireki arte. Idazle durangarraren liburu izoztua erosi duten milaka horietako milakako batzuei,
|
esate
baterako, gertatzen zaie hori, idazlana urtzen uzten dutenean etxeko apalategian. Edo gau pasa joaten diren zenbait autobusetako gazteei ere, behin Durangora iritsi eta ia ia ahaztu egiten baitzaie zertarako joan diren harat.
|
|
|
Hizkuntza serio guztiei gustatzen zaie" sukaldetara" aritzea: aski da ikustea zer nolako arau zehatzak, Euskaltzaindiak inoiz ere emango ez dituenak baino askoz ere zehatzagoak, dituzten aldizkariek zerbait ingelesez ateratzeko,
|
esate
baterako. Eta bai dela hizkuntza askea ingelesa!
|
|
|
Gai gara holako komunitateak identifikatzeko? Zer hizkera mota ibiliko dugu Bilbon,
|
esate
baterako, kontuan izanik hemendik gutxira hirigune euskaldunena izango dela. Eta behin erabakitzen bada tokiko hizkera hori ibili behar dela, nondik aterako ditugu liburuak?
|
|
|
Eta behin erabakitzen bada tokiko hizkera hori ibili behar dela, nondik aterako ditugu liburuak? Nondik atera liburuak,
|
esate
baterako, Arizkungo umeei erakusteko pentsatuak eta ez, esate baterako, Marurikoei edo Hondarribikoei. Zenbat eredutako liburuak eta materialak egin behar ditugu?
|
|
|
Eta behin erabakitzen bada tokiko hizkera hori ibili behar dela, nondik aterako ditugu liburuak? Nondik atera liburuak, esate baterako, Arizkungo umeei erakusteko pentsatuak eta ez,
|
esate
baterako, Marurikoei edo Hondarribikoei. Zenbat eredutako liburuak eta materialak egin behar ditugu?
|
|
|
Horrela, arrunt komenigarria izango litzateke euskararendako"... (r) en ordez" hori aurrera eramatea," baizik" eta" salbu" rekin gertatzen den gisa. Adibide honetan ikusten den bezala,
|
esate
baterako:
|