|
2013
|
|
|
Elkartruke batera joan aurretik, badira eskuratu beharreko hainbat informazio,
|
esate
baterako, maletan zer sartu behar duzun jakiteko, hartuko zaituen familiaren etxean zer aurkituko duzun aurreikusteko, edota zenbat diru eramango duzun erabakitzeko. Hori guztia jakiteko, zer galdera egingo zenuke?
|
|
|
a) Idatzi zenituzten helburuen artean, aukera itzazue bi edo hiru;
|
esate
baterako," toki eta herri berriak ezagutzeko"," lagun berriak egiteko" eta" beste hizkera bat ezagutzeko" helburuak.
|
|
|
Pertsona bat deskribatzeko, nolakoa den adierazteko, hainbat modu dago. Gogoratu,
|
esate
baterako, Xabier Payak bere buruari buruz dioena 13 jardueran irakurri dugun elkarrizketan: " Ni oso ezkorra naiz, eta akatsa besterik ez dut ikusten".
|
|
|
Izenak era askotara sailka daitezke;
|
esate
baterako, esan daiteke izen bat arrunta ala berezia den, biziduna ala bizigabea, konkretua ala abstraktua.
|
|
|
3 Zuhaitz bakoitzak istorio ezkutu bat ez ezik, dohain bereziak ere baditu; gaztainondoa,
|
esate
baterako, etorkizuna iragartzeko baliagarria zela uste zuten.
|
|
|
,
|
esate
baterako, & fandangoa, arin arina, porrusalda alaiak
|
|
|
a) Hitz teknikoaren ondoren, hau da, alegia, kasu,
|
esate
baterako, hain zuzen ere, hots& eta horien gisako antolatzailea erabili, koma artean, eta, haren ondoren, hitz teknikoaren esanahia azaldu.
|
|
|
Gaur egun, ordea, ahozko tradiziotik zetorren familia transmisioa eten egin da, eta, hura berreskuratzeko helburuarekin, bilketa lan handiak egin dira. Bilduma klasiko handi batzuk dauzkagu gure artean; kontuan hartzekoak dira,
|
esate
baterako, Joxe Miel Barandiaranek, Resurrección Maria de Azkuek eta Manuel Lekuonak egindakoak.
|
|
|
Testuek, laburrak ala luzeak izan, atalak izaten dituzte. Atal horiek testu motaren araberakoak dira; ez dituzte atal berak,
|
esate
baterako, eskutitz batek, errezeta batek, leku deskribapen batek, ipuin batek& Baina guztiek izan ohi dute testuaren gaia adierazten duen izenburua, eta haren ondoren doa testua eta, kasuan kasuan, testu atalak.
|
|
|
Zenbaitetan, beste datu batzuk ere jarri ohi dira diagramaren informazioa osatzeko;
|
esate
baterako: leku horretako koordenatu geografikoak, altitudea, tenperatura bitartea (tenperatua beroenaren eta hotzenaren arteko aldea), urteko prezipitazio kopurua
|
|
|
Paleolitoko gizakiak ibiltariak ziren; hau da(
|
esate
baterako, adibidez&), ez zuten etxebizitza finkorik.
|
|
|
Unitatean aurreratu ahala ikusiko duzu prozesu hori egitea zeinen garrantzitsua den. Izan ere, baliagarria izango da hainbat lanetarako;
|
esate
baterako, zatikiak konparatzeko, eragiketak egiteko
|
|
|
Horien artean Unitateen Sistema Internazionala da ezagunena, izan ere, ia mundu osoan erabiltzen da. Horrekin batera, beste hainbat unitate sistema ere erabiltzen dira gaur egun;
|
esate
baterako, unitateen sistema.
|
|
|
Bata bezain garrantzitsua da bestea, eta, neurri bat egoki adierazteko, biak izan behar dituzu kontuan. Horrez gain, unitatea aukeratzerakoan ere tentuz jokatu behar duzu;
|
esate
baterako, kalkulatuko al zenuke arroz ale baten luzera kilometrotan. Edo, Bilbotik Baionarako distantzia milimetrotan?
|
|
|
Teknika estatistikoek aplikazio ugari dituzte;
|
esate
baterako, merkatuen azterketan, kontabilitatean, kalitate kontrolean, kontsumo ikerketetan, kiroletako emaitzen azterketan, erakundeen kudeaketan, hezkuntzan, politikan, medikuntzan, ingeniaritzan, biologian eta, oro har, erabakiak hartzeko beharra duen edozein alorretan.
|
|
|
Aldagai kuantitatiboak zenbakien bidez adieraz daitezke, hots, neur edo konta daitezke;
|
esate
baterako: adina, seme alaba kopurua, altuera, etab. Era berean, honelakoak izan daitezke:
|
|
|
Oinarrizkoak dira,
|
esate
baterako, luzera, masa, denbora eta tenperatura. Eratorriak dira, adibidez, dentsitatea, abiadura eta azalera.
|
|
|
Antzinako zibilizazioetan eguneroko beharrek eragin zuten naturako objektuak behatu eta neurtu behar izatea. Egiptoarrak,
|
esate
baterako, maisu ziren neurketan, urtero Nilo ibaiak lurren mugak ezabatzen baitzituen. Egiptoarrek bezalaxe, guk geuk ere, horrelako zenbat egoera bizi ote ditugu!
|
|
|
Nolanahi ere, lan horiek egiteaz gain, askotan egokituko zaizu irudi horiek sortutako eremuak banatzea, neurtzea eta neurrien arteko erlazioak aztertzea ere. Horiek ongi eginez gero, erraza izango da,
|
esate
baterako lur eremu bat inguratzeko edo gelako hormak margotzeko behar duzun hesiedo pintura kantitatea eta haiengatik ordaindu beharrekoa kalkulatzea.
|
|
|
Bai liburuetan, bai Interneteko sarean, unibertsoari buruzko hainbat eta hainbat informazio aurki dezakezu. Hona hemen,
|
esate
baterako, blog batean aurkitutako berria.
|
|
|
Seguru gaude unitate honetan aztertuko duzun gaia (unibertsoa) ez dela erabat ezezaguna zuretzat. Oinak lurrean zenituela, inora joan gabe eta zerura begira jarri gabe, liburuetan, telebistan edota zineman informazio ugari jasoko zenuen gaiari buruz;
|
esate
baterako, zientzia fikzioko filmak ikusi zenituenean, Star Wars, adibidez, edo antzekoak.
|
|
|
Hori dela eta, interesgarriak izan zitezkeen hainbat artikulu edo webgune topatuko ditugu maiz, baina horien balioa eta fidagarritasuna ez da erabatekoa izango beren garaian idatzi ziren bezala jarraitzen badute, edota azken urteetan egindako aurrerapenak kontuan hartzen ez badituzte; hau da, eguneratu gabe baldin badaude. Eguneratzeak garrantzi berezia izan ohi du zientziako gaietan, batez ere azken urteetako aurrerapen eta asmakizunei dagokien kasuetan, eta ez hainbeste gai historikoetan,
|
esate
baterako.
|
|
|
Zer esan nahi du horrek? Aiako Harria eta Kapadozia,
|
esate
baterako, une honetan eta etengabe aldatzen ari direla. Nola esplikatuko zenuke hori?
|
|
|
Eukariotoak. Nukleoa duten zelulak dira, eta ezagutzen ditugun ohiko bizidun gehienek izaten dituzte, onddoek, landareek eta animaliek,
|
esate
baterako.
|
|
|
Horiek bizidunen deskonposaketa eta desegitea eragiten dute, hau da, hildako izakiak ustelarazten dituzte, eta hori onuragarria da gainerako bizidunentzat. Gizakiak, bestalde, aspalditik jakin du bakterioen eragina baliatzen,
|
esate
baterako, esnekietan (jogurta, gazta&). Gaur egun araztegietako bakterioek hondakin urak garbitzen dituzte.
|
|
|
Baina ez da bakarra. Beste espezie asko ere egoera berdintsuan daude, Euskal Herrian,
|
esate
baterako, ugatza, eguzki arranoa, zuhaitz igela, Pirinioetako hartza, bisoi europarra, ibai kabuxa, apoarmatu istilzalea... Gogoratu:
|
|
2014
|
|
|
|
esate
baterako, Euskal Herrian 102 hektarea lur gutxiago erabili ahal izango dira nekazaritzarako.
|
|
|
Hor zehazten dira eskainitako pribilegioak:
|
esate
baterako, merkataritzari mesede egiten zion zerga salbuespena, gerrara ateratzeko derrigortasunik eza, hainbat zerga salbuespen, lurralde mugak, alokairuak, herentziak
|
|
|
Espainiarrek bakea ezarri zuten Amerikako herrien artean; aztekek,
|
esate
baterako, milaka arerio hil zituzten haiek iritsi aurretik.
|
|
|
Ugalkortasun tasa, lurralde garatuetan, 1 artekoa izaten da; hau da, batez beste emakume bakoitzak 1 ume artean izaten ditu bizitza osoan. Aldiz, garapen bidean dauden herrietan zazpi arteraino igo daiteke datua,
|
esate
baterako Nigerren.
|
|
|
b) Lantegi eta tailer askotan, kalibrea deituriko neurketatresna erabiltzen da neurketa oso zehatzak egiteko;
|
esate
baterako, zentimetrotik hasi eta milimetroaren hamarrenera arteko piezak neurtzeko.
|
|
|
Gogoratu denbora magnitudearentzat erabiltzen dugun unitate sistema ez dela hamartarra, hirurogeitarra baizik. Horrek traba batzuk sortzen ditu zenbaitetan;
|
esate
baterako, ordu eta laurden edo 1,25 ordu ez da 1 ordu eta 25 minuturen baliokide.
|
|
|
Eskola Pitagorikoaren sortzailea izan zen. Eskola horrek, matematikan, musikan eta astronomian ez ezik, bestelako alorretan ere lan egin zuen;
|
esate
baterako, medikuntzan, kosmologian, filosofian, etikan eta politikan. Eskola horrek eragin handia izan zuen ondorengo matematikaren eta filosofiaren garapenean.
|
|
|
2 Igeltserotzan eta zurgintzan,
|
esate
baterako, gainazalak eskuairatu egin behar izaten dira maiz, hau da, lerro perpendikularrak erabili behar izaten dira. Igeltseroak lurzoruak eskuairatu nahi dituenean, 60 cm eta 80 cm-ko aldeak dituzten triangeluetatik abiatzen da.
|
|
|
Kutsadura hau ekiditeko, modu egokian erabili behar da gaueko argiztatzea, zona ez aktiboak argitu gabe uzteko (zerua
|
esate
baterako)
|
|
|
Marrazki zehatzak lortzeko, papera eta arkatzaz gain, ezinbestekoa da tresna egokiak erabiltzea;
|
esate
baterako, konpasa eta erregelak.
|
|
2016
|
|
|
elikatu, harremanak izan eta ugaldu. Zelulek bere forma alda dezakete, zelula horma zurrunik ez badute,
|
esate
baterako aldameneko zelulekin elkartzeko. Bestalde, zelulen tamaina ere aldakorra izaten da.
|
|
|
Makroskopikoak (begiekin ikus daitezkeenak),
|
esate
baterako hegaztien arrautzak (gorringoak). Galeperraren arrautzaren diametroa 1 cm-koa da, eta ostruka batena 7 cm-koa.
|
|
|
Bizidun guztiek energia ez ezik materia ere lortzen dute elikaduraren bidez. Bizitzan zehar, izaki bizidunen itxura aldatu egiten da, zelula berriak sortzen dituzte eta zelulak hil egiten dira, eta horiek ordeztu eta berritu ahal izateko ezinbestekoak dira materia eta energia. Beraz, edozein prozesu egin ahal izateko behar beharrezkoa dute energia eskuratzea;
|
esate
baterako, lore bat zabaltzeko energia behar da, edo, lo gaudela ere, energia gastatzen dugu.
|
|
|
Izaki bizidun guztiak mugitu egiten dira, era batera edo bestera. Batzuk beste batzuk baino gehiago; hegaztien migrazioetan,
|
esate
baterako, egun gutxian hegaztiek distantzia ikaragarriak egin behar izaten dituzte, eta, horretarako, ezinbestekoa dute energia. Beste bizidun batzuek, onddoek edo landareek, hazteko mugimenduak edo barneko garraio mugimenduak bakarrik egiten dituzte, baina horretarako ere energia behar dute.
|
|
|
Aurreko jardueran, izaki bizidunek nutrizioa, ugalketa eta erlazio funtzioak egiteko energia ekarpena behar dutela aztertu duzu. Bizidun ugarik, landareek eta algek
|
esate
baterako, zertarako erabiltzen dute argi energia. Azter dezagun fotosintesia zer den!
|
|
|
Animalia mota askok aldatu egiten dute beren habitata bizitzan zehar, bilakaera mailaren arabera. Eltxoaren larbak,
|
esate
baterako, uretan bizi dira eta partikula organiko txikiak jaten dituzte; eltxo helduak, aldiz, airean bizi dira, eta odola jaten dute emeek eta belar zukua arrek.
|
|
|
Ekosistema batzuetan, aintziretan eta itsasoetan
|
esate
baterako, elika kateko zatirik garrantzitsuena plankton mikroskopikoa da. Fitoplanktonak (planktoneko algak) materia ez organikoa materia organiko bihurtzen du; zooplanktona (planktoneko animaliak), berriz, landare horiek janaz bizi da, eta animalia handiagoen elikagai da, aldi berean.
|
|
|
Gogoratu Bizidun ugari, naturaren opari unitatea landu zenuenean, ezaugarrien arabera identifikatu eta sailkatu zenituela izaki bizidunak,
|
esate
baterako, narrastiak eta anfibioak bereizi zenituen, biek hegatsak izan arren batek ezkatak baititu eta besteak ez. Baina badira beste zenbait oinarrizko ezaugarri mikroskopikoaren bidez soilik azter daitezkeenak, eta, horretarako, mikroskopioaren bidez aztertu zenuen izaki bizidunen osaera.
|
|
|
Maila molekularra: molekulek osatzen dutena, hau da, bi atomo edo gehiagoren lotura kimikoen bidez eratutako substantziak,
|
esate
baterako oxigenoa (OE) edo kaltzio karbonatoa (CaCOF). Materia biziaren osagai diren molekulei biomolekula edo berehalako printzipio esaten zaie, adibidez glukosa (CIHDEOI).
|
|
|
Behin baino gehiagotan edukiko zenituzten esku artean sendagaien kaxak eta ontziak. Horrelakoetan,
|
esate
baterako, botika kutxa baten aurrean zaudenean, ziurrenik hainbat galdera edo zalantza bururatuko zaizkizu bertan topatzen dituzun produktuei buruz.
|
|
|
Oso erabilia da elikagaien industrian, autoetan, espazioko simulazioetan edota botikagintzan. Elikagaiak deshidratatzeko, hau da, ura kentzeko, edo metalurgian erabilitako metalak ez oxidatzeko erabiltzen da,
|
esate
baterako.
|
|
|
aila guztietako bizia,
|
esate
baterako, zuhaitzak, baleak, bakterioak& zeluletan oinarrituta dago. Bai zelulak eta bai gainerako
|
|
|
Zenbaitetan, eroaleak jasaten duen tenperatura igoera oso handia izaten denez, material eroalea goritu egiten da, eta argia ematen du. Hori gertatzen da,
|
esate
baterako, dagoeneko Europan ekoizten ez diren goritasun bonbillen hariekin. Kasu horretan ere, eroalea berotu egiten da, noski, baina argi igorpenak bero efektuak baino garrantzi handiagoa du.
|
|
|
Arau horrek, hain zuzen, algoritmo bat eskaintzen du edozein polinomioren eta (x a) erako binomio baten arteko zatiketa erraz egiteko. Matematikan, bestelako aurkikuntzak ere egin zituen;
|
esate
baterako, 4 mailatik gorako ekuazioen ebazpena aztertu zuen. Haren lanak ondorengo matematikarien ekarpenen iturri izan dira hainbatetan.
|
|
|
Matematikan, gehienetan, x eta y letrak erabiltzen dira aldagai horientzat, baina posible da ideia hori orokortu eta aldagaiak beste letra batzuen bidez adieraztea. Hori gertatzen da,
|
esate
baterako, fisikan posizioa eta denbora (s eta t) erlazionatzen direnean. Kasu horretan, t da aldagai askea eta s mendekoa, eta bi letra
|
|
|
Ordenakontuanhartugabe, n elementukomulhartuta, 9 8 7 6= 3.024 aukera izango dira. Horietako bat hartuta, ABCD
|
esate
baterako, ordenazio horrek
|
|
2017
|
|
|
Gorputz elastiko batek bere oreka posiziotik ateratzen denean duen energia motari deitzen zaio energia potentzial elastikoa, hain zuzen ere. Ohe elastikoan jauzi egiten dugunean,
|
esate
baterako, ohea ukitzen dugunean aldatu egiten da ohearen oreka posizioa (guztiz horizontalean dagoenean dago oreka posizioan) eta energia potentzial elastikoa bereganatzen du.
|
|
|
XVII. mendean zientzialariek atmosferarekin loturiko zenbait gertakizun. zituzten. Galileoren garaian,
|
esate
baterako, zientzialarien artean guztiz ezaguna zen meategietako fenomeno hau: ur putzu sakon batetik ponpa xurgatzaile bidez ura atera nahi izanez gero, ura ez zen gora igotzen.
|
|
|
Zenbat oxigeno dugu,
|
esate
baterako, 48 g metano erretzeko. Proportzioen erregela erabilita:
|
|
|
Solutua ez denean ionikoa (azukrea,
|
esate
baterako), solutuaren molekulak aldendu egiten dira, eta ur molekulaz inguraturik geratzen dira.
|
|
|
a) Binaka, zehaztu irizpide batzuk ondorioak sailkatzeko. Hainbat aukera daude,
|
esate
baterako:
|
|
|
Funtzioetan badira aurreko ikasturtean landu zenituen beste batzuk:
|
esate
baterako, alderantzizko proportzionaltasun funtzioek osatutako familia. Ideia zabalduz, familia hori handitu daiteke.
|
|
|
2 Ispiluak transformazio geometrikoak sortzeko iturri dira. Honako irudi honetan,
|
esate
baterako, Orson Welles zinema zuzendariaren The Lady from Shanghai filmeko sekuentzia baten irudia duzu. Irudian ikus daitekeenez, ispiluen bidez sortutako simetriekin jolastuz, zuzendariak eszenari tentsio handiagoa ematea lortu zuen.
|
|
|
Poliedro baten eta plano baten arteko ebaketetatik,
|
esate
baterako, gorputz berriak sortzen dira. Poliedro baten eta plano baten arteko ebaketari ebaketa planoa esaten zaio.
|
|
|
2 Aurreko zereginean triangelu zuzen bakarrarekin lan egin duzue, baina zenbait egoeratan irudikapen konplexuagoak ager daitezke:
|
esate
baterako, bi triangeluz osatutakoak. Halakoetan, maiz, triangelu bakoitzarekin ekuazio bat sortzen da; hori dela eta, ohikoa bilakatzen da ekuazio sistemekin lan egitea.
|
|
|
Unitate hori zirkunferentzia 400 zati berdinetan zatituta sortzen den angelu zentraletako bakoitza da, eta adierazteko g letra erabiltzen da goi indize gisa: 12, 4574g,
|
esate
baterako. Sistema horretan, angelu zuzenak 100g neurtzen du.
|