|
2004
|
|
|
Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen. Etena, gogorra izan zen, ez baitugu ahaztu behar, euskal liberalek, lau urteren buruan gogor eta irmo borrokatu zutela karlisten kontra eta azkenean Espainiako Parlamentuak garaituen pareko pagua
|
eman
zien. Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil soilik, bereziki liberalena baizik.
|
|
|
1902an Busturiko maisua zenaren, Víctor Bilbaoren aurka idatzi zuen, eraztuna erabiltzen zuelako, mutikoeak erdaraz egin zezaten kalean ere. Mutikoari eraztuna kendu eta zigorraren ordez dirua
|
eman
zien bere gurasoei opa
|
|
|
Normalizazio hori, bistan da, oro hartzailea da, eta Euskal Herriari nortasun berria
|
eman
nahi dio, egundoko iraultza gauzatuz. Leku eta esparru askotara iritsi beharra dakar horrek, eta anitz puntu aldatzeko premia, lehen esan legez.
|
|
|
Zer ba? Unamunori arrazoin
|
eman
beharrez. Horrelako gauzak ingeles batí edo aleman batí esan baginetzaio sekulako barreak egingo lituzke, haientzat naturaren ezagutza kulturaren oinarri bat delako.
|
|
|
1.2 Garrantzitsua da, arestian esan bezala, euskalaritzaren alorrean eginda ko ikerketak testuinguru historikoan kokatzea eta horren barruan aroak bereiztea. Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa
|
eman
den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da.
|
|
|
Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu. Beste maila bateko ara zoa da, arras desberdina, nazio proiektu horren barruan euskarari noJako ga rrantzia
|
eman
zion, boterearekiko harramenean hizkuntzari noJako autonomía aitortu zion eta, azkenik, euskaJari gisa aritu zenean bere irudi politikoak zen baterainoko eragina izan zuen jakitea. Horregatik, Arana poJitikari abertzaJe az, euskaltzaJeaz eta euskaJariaz jardutean, Jau maiJa bederen bereizi beharra dago, hots:
|
|
|
L. F. Cava lli Sforzak kontuan hartu beharreko datu genetiko bitxitzat dauka bere azter ketan agertzen den fenomeno hau, jadanik M. A Etcheverry medikuak bere garaian egindako aurkikuntza egiaztatzera datorrena. Eman ohi den azalpena da, aro neolitikoan Europan zehar
|
eman
ziren inbasio gune desberdinen uhi nek eta zehazki ekialdetik (Anatoliatik) abiatutako populazio mugimenduek ez zutela erabat harrapatu euskal lurraldea (274). Badirudi, beraz, adituen artean hedatuena den isolamendu erlatibo horri zor zaiola odol mota horren maizta sun tasa garaia, genetistentzat berezia gertatzen dena.
|
|
|
Baita J.M. Barandiaran antropologoak ere «euskal gizakia» deitu ohi zaionaren jatorriaz jardutean, zei naren eboluzio abiapuntua 7.000 urte inguruan finkatzen baitu (277). Honekin adierazi nahi duguna da, bat, arrazaren kontzeptua Sabino Aranaren garaian, eta oraindik geroago ere, diskurtso zientifikoan erabiltzen zen ohiko terminoa zela, eta bi, lan honen hasieran esan bezala, komunitate etnikoaren edo nazio aren edukia
|
eman
ziola Sabinok arrazari.
|
|
|
Baina zertan du lotsatzekorik Abandokoak, bere hirikide Unamuno baskofobo de klaratua izanda? Gure oroimen historikoa hain ahula al da, ez gogoan izate ko, oraindik atzo, alderdi estatalistek ezkerrekoek zein eskuinekoek, eus kal munduari beti bizkar
|
eman
izan diotela, 1936ko gerratekoan nahiago izan zutela Espainia gorria zatitua baino, eskubide demokratikoak aldarrikatzen di ren une honetan, eskubide oinarrizkoenetako bat autoderminazioarena ez dela onartzen. Eta abar.
|
|
|
XX. mende hasieran gainbehera hasia zen euskararen aldeko sustaketari serio heldu zion Aranak. Ez da zalantzarik garrantzi handia
|
eman
ziola euska rari, adin helduan ikasi eta, segidan zehaztuko dugun bezala, haren azterketa ri eskaini baitzizkion saiorik sendoenak.
|
|
|
Gaurko hizkuntzalariek ez daukate Arana gramatikalaritzat, ez bederen honi
|
eman
ohi zaion adiera zabalean hartuta, nahiz eta hilondoko eskuizkribu batean agertu izan haren bizkaierazko aditzaren sailkapen bat, «clasificación del verbo bizkaino» izenekoa (51). Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak.
|
|
|
Ordura ko, beraz, finkatua zeukan bere sistema grafikoa. Denbora luzez desagertutzat joa izan da Gramatika hori eta, Itziar Lakaren ustez (52), ez da inoiz argita ratua izan; geroztik, ordea, Blanca Urgell-ek jakitera
|
eman
du, baietz, hala izan zela, eta berrikitan argitaratua duela J. M. Aldayk (53).
|
|
|
(52) < <... ausartuko nintzateke esatera agian Gramatika hori ez zela zinez argitaratu inoiz, eta argitaratu bazen galeradatan izan zela: eta urteen buruan Lecciones de Ortografía bizkaino idazlanean
|
eman
zuela Aranak argitara gramatika asmo hortatik buruturik zuen ataJa> > (< < Sabino Arana Goiri eta Hiperbizkaiera (Hiperbizkaieraren historiaz. III) > >, Annuario del Seminario de Fi lología Vasca Juio de Urquijo», XXI I, Donostia, 1987,20 or., 15 oin oharrean).
|
|
|
Bere sistema grafikoa proposatu baino lehen, bada, hor zegokion bere aurreko beste guztiekin egiten duen bezala, berea ere ezez tatzea, zergatik ezeztatzen duen arrazonatuz; baina aipatu ere ez bide du egi ten, nahiz zenbait puntutan irizkide diren (57). Bigarren parada bere Proyecto de Ortografía (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara
|
eman
baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala. Zalantzarik ez da Azkuek azken hau ere oso ongi ezagutzen zuela, baina hemen ere haren aipurik ez.
|
|
|
Arestian esandakoaren harian, guztiz ulergarri gertatzen da Aranak bere biziko garantzia
|
eman
izana etimologiaren alorrari, idatzizko literaturatik ha rago finkatzen baitu bere abiapuntua, beti ere, hainbat kasutan ezin egiazta dai tekeen hitzen jatorri hipotetiko batean. Lehen premisa hori ontzat emanez gero, ondorioa logikaren emaitza hutsa da.
|
|
|
Litekeena. Horrelako hitzen zerrenda begi kliska batean
|
eman
daiteke: gotuts (espíritu puro, ángel), Gogo Deuna edo Goteuna (Espíritu San to), agaka (abecedario), agintz (mandamiento), gaizkatu (salvar), Donoki (cie lo de los santos), Donabatz (Iglesia), deun (santo santa), done Gusto, fiel), txadon (iglesia, templo), txauno (capilla), Ziñeskitz (Credo), izkitegi (alfabe to), izkindegi (silabario), izpijakera (fonética), gedin (vocal), igidin (consonan te), ingoski (página), ingurti (folleto), ingurrazti (cuaderno), ingi (papel), itxor kun (etimología), basatxono (ermita), gaudi (universo), ugutz (bautismo),
|
|
|
Bestalde, kasu jakin honetara etorrita, harentzat poesiak bere baitan ez du baliorik, hemen Arzaken kontra; hori batetik, eta, bestetik, oraingoan Kanpio nen kontra, aberrigintzako ez da bide eragingarria (94). Poesiak aberrigintzan izan dezakeen zeregina goraipatzen dutenei ihardesten die esanez, horretan denbora
|
eman
ordez, hobe dela giza kapitala hezkuntzan inbertitzea, euskal historia, legeak eta hizkuntza irakasten saiatuz (95).
|
|
|
1985ean aranazaleen setakeriari botatzen baitio errua (109). Berrikitan, Hen daia eta Hondarribiako Batzarren berri
|
eman
izan denean, J. Javier Granja Pas cual en lanean bezala, honek ere, ia hitzez hitz, Viiiasante eta Kintanaren ber tsio bera ematen du (110). Azken honengan, gainera, geroago ikusi dugun bezala, Sabino Aranaren jarrera intelektuala politikeriaren aitzakiaz satanitze ko joera nabarmentzen da, haren hizkuntzari buruzko ikuspegi estu eta politi zatuari Azkue edota Kanpionen jarrera zabal eta zientifikoa kontrajarriz.
|
|
|
(112) Hitzaldi hau
|
eman
eta gero jakin dugu Mikel Zalbidek burutua duela gai honetaz lan bat arras argigarria dena. Ahalegindu garen arren, ez dugu eskuratzerik ahal izan.
|
|
|
Arestian esan bezala, Arana ez zen joan Batzar horretara, gaixorik zego elako, baina idatziz bidali zituen bere proposamenak, jadanik aipatuak, zeine tan zehatz mehatz azaltzen baititu Hendaiako Batzarrekoan gertatuak eta esan dakoak, orduko aktak jasoz. Helburuez zehaztasunik ez zela
|
eman
dio: «Se trató con mucho detenimiento del objeto de la Federación, no pudiendo yo tampoco entonces hacer prosperar mi opinión de que esos congresos sólo de ben ocuparse en estudiar y perfeccionar el euzkera, dejando el conservarlo en el uso y propagarlo (que no es ya un objeto puramente científico, sino más bien social) a entitades políticas o corporaciones populares.
|
|
|
Kontua Ara nari bideak oro ixtea zen. Honela, batzordekoa zen Aranaren kontrako eraso ari
|
eman
zioten hasiera, erabakiak hari bizkar hartuz. Idazkariaren txostenean, batez ere, euskaltzaleak ere gomitatuak izatea jartzen zen auzitan.
|
|
|
(138) Hain zuzen ere, Daranatzek deituta, bi lehendakariordeak, Kanpion eta Arana, Guil beau idazkaria eta bera Iehendakaria bera elkartu ziren Donostian, laurak Bátzorde Zuzendaritza koak. Hango berri Bilbaoko La Patria ko erredakzioak
|
eman
zuen, 1902ko martxoaren 16ko da
|
|
|
tarekin. Ez zen adostasunik
|
eman
batzartuen artean, baina Aranak bere azalpenak ematerakoan, zenbait puntutan Kanpion eta bera bat etorri zirela esaten da (< < Los Congresos Ortográficos> >, La Patria, 21,; OC, III, 214I.orr.).
|
|
|
Txostena egin, egin zuen Aranak, baina txosten hori ez zi tzaien batzarkideei heldu. Hendaiako Batzarreko kide garrantzitsu batzuek or tografiaren arazoa bizpahiru urtez atzeratzea komeni zela argudiatu baitzuen, Ademak txostenari ez zion segidarik
|
eman
. Sabino Aranak, noski, begi txarrez hartu zuen erabakia, salatzeko modukoa iruditzen zaiona:
|
|
|
Kanpionen artikulu luze honi beste luzeago batekin
|
eman
zion arrapos tua aita Manuel Arriandiagak aldizkari bereko iraileko zenbakian (166), eta ez, berak espero bezala, Jose Arriandiaga laikoak, hau baitzen berarekin eztabai dan sartu zena eta berak bere aurreko artikuluan espreski aipatzen zuena. Kla retiarra puntuz puntu ezeztatzen ahalegintzen da nafarrak azaldutako argudio ak.
|
|
|
Hiru: era edo ara atzizkiari dagokionez, dio, Azkuek esanahi bat baino gehiago
|
eman
dizkiola, lau bederen bai; hori batetik, eta bes tetik, Aranaren defentsan euzk era hitz konposatua edo elkartua dela frogatze ko, baieztatuko du era hitzak, ele tik datorrenez gero, berez duela esanahia, ez baita bere esanahia ez duen hitz osatzailerik. Eta nola era hitza ele tik da torrela frogatu ezinik ez dagoen metatesi fenomenoaren bidez, zeinaren arabe ra euskaraz sarritan gertatzen baita l hizkia r bihurtzea, zuzena logikoa da, horri lege etimologikoa aplikatuz, era (ele) kasu honetan hizkuntza dela on dorioztatzea.
|
|
|
Eleizalderentzat ho rietatik inork ez bide du autoritate linguistikorik Alderdiak (177) proposatuta ko euskal izenak «mote» batzuk besterik ez direla esateko. Urkijori ez dio inork
|
eman
euskalari patenterik, Karmelo Etxegaraik ez du gai horretan ezagutzarik, Txomin Agirrek euskarazko bi nobela ditu. Autore hauek, azken batean, Ara naren euskara eredua, garbizalekeria, alegia, zen auzitan jartzen zutena, zeina islatzen baitzen, ez bakarrik izendegian, baita hiztegian bertan ere.
|
|
|
Ertzeko bi jarrera horiek euskara eta euskal kultura instrumentalizatu besterik ez dute egi ten, agian ohargabean, baina egiazki. Nolanahi ere, hitzaldiaz geroztik Jurgi Kintana historialariak gutun baten bidez jakinarazi digunez, izendegiaren kasu honetan, badirudi eztabaidan parte hartu zutenek beren iritzia motu propio
|
eman
zutela, alderdi jakin baten agindura jokatu gabe. Kanpion nahastu egin zen, an tza, Azkuek apezpikuaren esanetara ziharduela esatean (184).
|
|
|
«Amo perena»k ere salakuntza bera zekarren Argia n (221). Kalean zegoen kezka hori bere eginda, euskalaritzan itzal handikoa zen Sebero Altubek, gai ho rren inguruan hitzaldi sonatu bat
|
eman
zuen 1933an, Eusko Ikaskuntzak an tolatutako Udako Ikastaroetan. Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222).
|
|
|
Euzkerea tik lehen erantzuna «Nabarriztarra»k (223)
|
eman
zion Arrasate ko euskaltzainari. Euskararen gainbehera gertatu dela azken berrogei urte hai etan zenbait herritan?
|
|
|
bi eta txukunenean
|
eman
behar zaio, erdal hitzez beteta, sendotu ordez, ahul du besterik ez baita egingo. Hogeita bat ohar egin eta gero, honentzat garbi dago Sabino Aranarena dela euskara salbatzeko biderik egokiena:
|
|
|
Bere aurrekoek modu batera edo bestera esana ez duten gutxi dator honen 26 orrialdeko lanean. Neologis moen arazoan, berak dioenez, hiru jarrera mota
|
eman
daitezke: a) hitz arro
|
|
|
Harenean alderdi hau azpimarratzen gogotik saiatzen denik bada (252). Interpretazio honekin aditzera
|
eman
nahi bada Arana politikariak argudio soilki politikoak erabiltzen dituela Kanpion politikaria, euskalaria eta literatoa gutxietsi eta deskalifikatzeko, ez bide da erabat zuzena, ez bederen uste bezain ebidentea, zeren, polemika giroan arma politikoak ere erakutsi zituela egia bada ere, jakin baitzuen militantzia politikoa eta akademikoa garbiki bereizten ere, bai ta eztabaidaren sua euskaltzale...
|
|
|
(!) Eskerrak
|
eman
behar dizkiogu Begoña Amondaraini, Euskaltzaindiko gure lankideari, gutun hauek argitaratzeko eskainitako laguntzagatik.
|
|
|
Gutun bakoitzaren hasieran jarritako oharrean zehaztuko da jatorrizko dokumentua non den eta non argitaratua den orain arte. Halaber, Euskaltzain diaren idazkari den Xabier Kintana jaunak jatorrizko gutunen kopia digita lizatu bat Sabino Arana Fundazioaren buruorde den Jose Luis Aurtenetxe jaunari
|
eman
zion eskura, Sabino Aranaren omenez burutu ziren jardunal dien baitan.
|