|
2021
|
|
|
Horrelako analisi batean genuke azaldu Miren argumentuak absolutibo kasua edukitzea goiko adibidean. Ildo berean, perifrasi horietan*
|
edun
aditz nagusia balitz, babaieztapen aurrizkia onartuko litzateke(* Mirenek badu hori ondo dagoela uste) 7,* edun kopula denean onartzen baitu: Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea.
|
|
|
Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea. Aurreko* Mirenek badu hori ondo dagoela uste adibidean, uste da predikatu nagusia eta*
|
edun
aditz laguntzailea. Ondorioz,* edun ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean.
|
|
|
Nahien, beharren eta maiteen superlatiboak*
|
edun
aditzaren objektu izan daitezke: Kendu da maiteen duguna ere (Mitxelena); Horixe dut nahien (Azkue); Zer da nik egin beharren nukeena?
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo*
|
edun
aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta* ezan aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe:
|
|
|
Subjektu gramatikal gisa azaltzen diren zu eta gu horiek alokutiboari dagozkio, ez dira benetan aditzak eskatutako argumentuak: lehenengo adibidean, ez da esan nahi ‘guk zerbait dugula’, ezta bigarrenean ‘guk Aitor dugula’ ere; adibide hauetako*
|
edun
aditza ez da bere ohiko esanahiarekin azaltzen, baizik eta lotura aditz gisa, absolutiboan doan ‘objektua’ eta dagokion predikatua lotuz. Eta alokutiboarekin lotura duten guztietan bezala, elkarrizketetan erabiltzen dira gehiena horrelakoak, eta ‘subjektua’ ezin da 3 pertsonakoa izan.
|
|
|
Igo egin laster, eze eurk dakusken erietan (Lazarraga); Demanak bizian berea besteri doke negarra beti (RS). Gaur egun, zuberera da erabilera horren arrastoak dituen bakarra; alabaina, izan eta*
|
edun
aditzei mugatua da: Han laster nizate, jauntsirik erregez, Lür hau düket pausagari, Asper egoxtiak, bestetan eginez (Rekalt); Gudarien familien sufrimena hor dateke beti (Borda).
|
|
|
/ la bella mal mariada (Lazarraga) ‘esango dizute’; Hogei urtetan eztena, hogei eta hamarretan eztakiena, eta berrogeietan eztuena, da jagoiti eztatena, eztakikena eta eztukeena (Oihenart). Gaur egun zuberera da delako usadioa mantendu duen bakarra; alabaina, gorde dituen sintetikoak ere izugarri urriak izanik, izan eta*
|
edun
aditzen geroaldiko sintetikoak baizik ez dira biltzen ahozko jardueran: etxen niz vs bihar mendian nizate; gaitzeko marranta dut vs hotz niz, bihar gaitzeko marranta duket.
|
|
|
Baina aspektuari dagokionez ere bereziak dira horietariko asko. Zehatzago, izen bat (beldur, nahi, behar, iduri, atseden, balio, uste) edo adjektibo bat (laket, sori, maite, bizi, ageri) eta izan edo*
|
edun
aditza oinarri dituzten predikatu konplexuei aspektua modu berezian ezartzen zaie (beldur izan, nahi izan, behar izan, iduri izan, laket izan, sori izan, maite izan, bizi izan, ageri izan, balio izan, uste izan...).
|
|
|
Besterik gabe zerbaiten berri eman nahi dugunean, indikatibo esaten zaion modua erabiltzen dugu. Izan eta*
|
edun
aditz laguntzaileek osatzen dituzte indikatiboko adizki analitikoak (perifrastikoak): etorri naiz, esan ziguten.
|
|
|
Izan ere, lehen perpausean, subjektu komunztadura zaurrizkiaren bitartez gauzatzen da (zu... egon zara) eta bigarrenean, zu atzizkiaren bidez (zuk... eskiatzen duzu). Horretaz gain, izan eta*
|
edun
aditz laguntzaileen arteko banaketa dago bi perpausen artean, eta bigarren perpausean ageri den laguntzailea da aditz trantsitibo arrunt batekin, ikusi aditzarekin adibidez, hautatzen dugun bera. Beraz, argumentu bakarra (hortaz, intrantsitiboa), baina kasu desberdina (absolutiboa batean, ergatiboa bestean).
|
|
|
datu morfologikoen arabera, berreraikitako forma da. Beraz, izan/*
|
edun
aditz laguntzaileen artean hautatzen du euskarak, aditz nagusia eta perpausa nolakoa den: Txakurra etorri da; Esan duena entzun dugu.
|
|
|
Azkenik, hautaketa hori are konplexuagoa gertatzen da: izan eta*
|
edun
aditz laguntzaile intrantsitibo eta trantsitiboaz gain,* edin eta* ezan aditz laguntzaileak ere erabiltzen baitira euskaraz, denbora eta modua zein den, geroago (ikus 26 kapitulua) xehetasunez azalduko dugun bezala13.
|