|
2022
|
|
|
Hizkuntza moderno guztietan biziro azkar doa hitz sorkuntza, eta bid e beretik aditz sorkuntza ere. Anekdota gisa aipatuko
|
dut
, aurtengo uda hasie ran multinazional bateko Madrilgo lagun bati deitu niola, alabak bertan praktikak egiteko modurik zegoenentz galdetzeko. Erantzuna, zail izango zela, jenderik gehientsuena" teletrabajando" zegoela eta.
|
|
|
Sarri entzun
|
dut
Gernikaldean dirutu aditza, ‘aberastu, diruak egin’ adieraz: Saldu daigun etxe hori eta dirutu, eta geu ondo bizi.
|
|
|
Goren aginte karguko emazteki baten senarraren titulutzat, ez
|
dut
egoki ikusten gizon lagun tipoko hitzik, gazteentzat mutil lagun edo neska lagun sortu diren bidetik.
|
|
|
Hitz zahar hori egoki biziberriturik ikusi
|
dut
, irakurri dudanean, elurra gatzatu delakoa.
|
|
|
Batetik, AEBko gizartea, edo Ameriketan bizi den jen dea, populua, dibertsitate handikoa dela esateari ez diogu beldurrik izan beFaktoriako geziak [2021 urteko testu bilduma] 124 har, batez ere izen abstraktu bezala erabiltzeko. Nahi eta nahi ez, geuregandu beharreko mailegutzat jotzen
|
dut
.
|
|
|
Baina zergatik bidea ireki ez, euskal hiztegian tradizioan sustraituago dagoen hitz bati? Ontzia entzun
|
dut
hainbat aldiz, eta zilegi da. Agian oroko rregia dela; horixe du izen horrek muga.
|
|
|
Baina errege etxea erabilita ere, ez genuke hutsik egingo, zeren izen neutro tzat erabil daiteke kasu honetan errege. Alemanierazko prentsan zalaparta ho nen gorabeheran erreginaren etxe hori izendatzeko Königshaus irakurri
|
dut
be hin eta berriro, eta ez* Königinshaus.
|
|
|
—Gazteen artean behin eta berriz entzuten den aditza: " Flipatu egiten
|
dut
"," Ez flipa!"..., hau edo hori entzunda edo ikusita. Onartzekoa dela, uste duzu, flipatu euskaraz?
|
|
|
" FLIPATU, FLIPA, FLIPATZEN du ad. (nor osagarririk gabe). Heg. Beh. ‘Zerbaitekin txunditurik edo miretsirik geratu’ Flipatu egin
|
dut
behiak ikustean bazter tropikal honetan. Ikusiko duzu, flipatu egingo duzue nire soinekoarekin!".
|
|
|
—Aditz deponente gisa sartu da: Nik flipatzen
|
dut
. Eta ez* flipatzen naiz gisa.
|
|
|
Baina estiloaren aldetik hobeto leudeke gure iritziz flipaturik egon, flipatuta egon edo flipaturik utzi ereduko aditz lokuzioak, mailegu aditz honen joko irregularra saihesteko, eta flipatzen
|
dut
esan ordez, holakook esatea kasurako: flipaturik nago, flipatuta nago edota flipaturik utzi nauzu.
|
|
|
—Susmoa
|
dut
, udaberrian etorri eta udazkenean joan doazen enaren antzera, etorri eta joaneko hitza bihurtuko dela flipatu. Euskal hiztunen gazte adineko jendearen artean irabazi duela arrakasta nabarmena, aldi batez super, hiper, mega bezalako graduatzaileek hartu zuten bezala.
|
|
|
Eta amaitzeko, azken proposamen bat esango
|
dut
: jarrera batzuk" te merario" tankerakoak direla adierazteko, zergatik ez perifrasi ezagun batera jo?
|
|
|
Xehetasun txiki bat egin gura
|
dut
, hala ere. Gaztelaniaz" renta" finkatu dela-eta, euskaraz behartuak al gaude testuinguru horretan ere, maileguz aspaldi geuretua dugun errenta hitza erabiltzera?
|
|
|
Euskaraz honela itzuli izan dira haren hitzak hedabideren batean: " Ezin
|
dut
arnastu!".
|
|
|
Orixe idazle eta maisu handiak ere ho nela itzuli zuen pasarte bat San Agustinen Aitorkizunak obran: " Ats egin duzu ta arnas artu
|
dut
, Zu zaitut arnasten". Latinez:
|
|
|
Negar eragiterainoko itolarrian zauden egoeraren inguruan, arnasarik hartu ezinik zaude, eta oihukatzen duzuna da: " Ezin
|
dut
arnasarik hartu!".
|
|
|
Hona hemen, EHHA dialektologia atlasak Bi darrain jasotako adibidea: " Nere etxeko zorrak pagatu ditut eta orain hatsa hartzen
|
dut
".
|
|
|
Baita lasaitu edo trankildu esateko ere: " Zu berriro aurrean ikustean arnasa hartu
|
dut
; gauza txarren bat pasatu ote zaizun beldurretan nengoen".
|
|
|
Egin aitaren, badaezpada! Aitaren egingo
|
dut
!
|
|
|
Horregatik uste
|
dut
, entzuleontzat ez dela batere bortxazkoa eslogan ho rren egitura.
|
|
|
Begi onez ikusten
|
dut
txertakuntza hori gaur egungo euskaran; adie razkor tasun aldetik plus bat eransten dio, eta freskotasun puntu bat eman gure eus kara jaikiari.
|
|
|
Hala, Benito Lertxundik kantatzen dituen Xalbadorren bertso ederrotan: " Ene deia amodioaren/ bidez zinuen entzun,/ eta gero oinazen erdian/ mundurat eman ninduzun;/ biziaren grazia le henik,/ gero hoin bertze maitasun,/ berant jakin
|
dut
, ama maitea,/ zendako eman dautazun".
|
|
|
atzetik edo ostetik bat egin edo elkar hartu. Biko egin edo bikoa egin lokuzioa ere entzun
|
dut
inoiz, antzeko esanguraz.
|
|
|
—Lehenago ere ezagutu
|
dut
nik, euskarak bere barruan zaharberritze fenomeno hau izatea. Iharri edo jaurri aditz berezia da, ‘isuri’ esan nahi duena:
|
|
|
—Erreserba hitza natura gaietarako ez
|
dut
gustuko. Petrolio erreserbak, indioen erreser bak...
|
|
|
Darrai adizkia gaur egun ere irakurtzen da idatziz noizbehinka; ahoz, al diz, ez hainbeste entzuten. Aspaldi ez dela egunkari batean irakurria
|
dut
esaldi barregarri hau: " Ba sauri zurrumurruen kontra lanean darrai".
|
|
|
Nik neurez ez nituzke taxu berriko adizkiok, darrai tipokoak, bultzatuko. Nahiago
|
dut
: aurrera goaz, lanean dihardugu, ibilian ari gara edo beste esapideren bat.
|
|
|
—Entzule baten mezua dugu: " Gaur, goizeko sei eta erdietan, informazio berean, bi aldiz entzun
|
dut
gaztelaniazko kalko oker bat: itzuli izanagatik eta ekarri izanagatik".
|
|
|
Nik berez egokiago ikusten
|
dut
sexu izenarekin, edota matxismo izenarekin jokatzea hitz elkartua eraikitzeko, bigarren osagaitzat indarkeria dela. Eta hala eraiki sexu indarkeria edo, gizasemeei zuzendua denean, matxismo indarkeria.
|
|
|
· Klitori xurgatzaileak hitzaz ez
|
dut
zeresan handirik: ondo eraikia dela gramatikaren aldetik.
|
|
|
Laztan izan aditza, maite izan aditzaren baliokide modura ageri da: laztan zaitut, laztan nauzu edo laztan
|
dut
dena delakoa, esateko. Erlijio giroan, al diz, amatu eta horrelako maileguetara gehiago jo izan da, beste izenen konno tazioak uxatzeko.
|
|
|
Etxepare poetak ere, XVI. mende goiztiarrean honako galdera idatzi zuen amodioa dela-eta: " Zeren, bada, hon deritzat hon ezteriztanari?" (‘Zergatik maite
|
dut
, maite ez nauena? ’).
|
|
|
Baina, jakina, ez dute biek indar bera. Odol gosearekin lotzen
|
dut
nik... Zeuk?
|
|
|
Neurez, gehiago joko nuke lagun izenaz baliatzera, eta oin horri tira eginez, lagunarte hautatzera. Edo nahi izanez gero, lagunartekotasun luzeagoa, baina ez
|
dut
azken honen beharrik ikusten.
|
|
|
Norbaitek edo norbaitzuek musukoa proposatu dute, eta, egia esan, gus tukoa
|
dut
, geure hitza eta adierazkorra dugulako. Baditugu beste soineko edo apain gai batzuk ere.
|
|
|
Telefonoa dugu ezagunena. Aitor
|
dut
, euskaldunok ere aspalditxo eho genduela urrutizkin hitza, alemanek" Fernsprecher" sortu zuten bide beretik, urrundik hitz egitea errazten duen aparatu horri deitzeko. Lehenagotik ere bagenuen telegrafia, eta telegramak, urru netiko idatzia bizkor batean helarazteko dagokionarentzat.
|
|
|
—Hizkera landuan sarrera ematea, hiztun naturalen artean maiztasun handikoak diren hitz eta esapideei. Bizkaiera hitza ez
|
dut
gogokoegi. Nahiago izaten dut gure euskal hizkera nagusiak izendatzeko sartaldea, erdialdea eta ekialdea erabili, azken batean euskararen hiru hizkera multzo nagusiak horiek direlako, eta gaurko errealitateari hobeto doazkionak.
|
|
|
Bizkaiera hitza ez dut gogokoegi. Nahiago izaten
|
dut
gure euskal hizkera nagusiak izendatzeko sartaldea, erdialdea eta ekialdea erabili, azken batean euskararen hiru hizkera multzo nagusiak horiek direlako, eta gaurko errealitateari hobeto doazkionak.
|
|
|
Badira kazetari eta idazleak gaur egun, euskara molde diferenteen ardura eta kezka bere gain hartua dutenak, eta euren jardunean sartaldeko hitzak erabiltzen ahalegintzen direnak. Ez
|
dut
izenik emango, baina txalotzekoa da egiten duten ahalegina.
|
|
|
Izango dira beste izenen batzuk ere, baina pauso mailegu izenaz aipatu izan da, batez ere. Hiztegiren baten irakurri
|
dut
: Pasio irudiak deitzen zaiela ere, baina tradizio laburreko izena da, nolanahi ere.
|
|
|
EITBren Zuzendari Orokorra naizen aldetik, begi onez ikusi
|
dut
eta bat egin dut zinez ahalegin honekin.
|
|
|
EITBren Zuzendari Orokorra naizen aldetik, begi onez ikusi dut eta bat egin
|
dut
zinez ahalegin honekin.
|
|
|
Oñatiko esaera bat idoro
|
dut
Arantzazu inguruko lexikoa biltzen duen monografia batean, emakumeek esaten ei zutena lehenago: " Denbora ona, Faktoriako geziak [2019 urteko testu bilduma] 4 bera fraka ta bera gona –andren esaera zaharra–" (Kandido Izagirre, El voca bulario vasco de Aránzazu Oñate...).
|