|
2010
|
|
|
Bestetik, populazioen tamaina egonkor mantentzen da denboran zehar, salbu eta urteko fluktuazioetan. Ezin
|
dugu
ahaztu, hirugarrenik, mugatuak direla baliagai eskuragarriak. Hiru egitate horietatik, Darwinek lehen inferentzia bat egin zuen:
|
|
|
Testuinguru horretan, ezin
|
dugu
ahaztu Frantzian sortu zela positibismoa eta eragin sakona zuela bertako inguru zientifikoetan, hau da, datu enpiriko zehatzak hobesten ziren edozein espekulazioren aurretik. Alde horretatik, jatorri ei buruzko kontuak lekuz kanpokotzat jotzen ziren zenbait zirkulu akademikotan.
|
|
|
Artxipelagoaren kokapena, bestetik, balio estrategiko apartekoa bihurtu zen, Panamako kanalaren proiektuak aurrera egin zuen neurrian. Gaur egun kanala estatubatuarren menpe dago, baina ezin
|
dugu
ahaztu lehenago Frantziak ekin ziola lanari Ferdinand de Lesseps ospetsuaren eskutik, alegia, Suez kanala arrakasta ikaragarriz gauzatu zuen ingeniariaren ardurapean. Beraz, Frantziak irla horiek bereganatu gura zituen, baina Ekuadorren erresistentzia ikusita aitzakia diplomatiko xelebre batez baliatu zen:
|
|
|
Aipagarria da, bestalde, Barandiaranen pasarte hori, kronologiaren aldetik eliza katolikoaren arorik antieboluzionistenari dagokiola. Ziurrenez, planteamendu zientifikoez landara, elizaren ortodoxiak ere bere pisua edukiko zuen apaiz ataundarraren idazlan horretan, zeren, ezin
|
dugu
ahaztu, une horretan Gasteizko apaizgaitegiko zuzendaria baitzen Jose Migel Barandiaran. Edozelan ere, bere diarioetan eta egiazta daitekeenez, urte horietan prentsako polemiketan endredatu zen, eta hainbat eskutitz antieboluzionista bidali zituen Heraldo Alaves egunkarira.
|
|
2011
|
|
|
Zuberoan gordetzen dira gure kulturaren zenbait altxor, baina ez
|
dugu
ahaztu behar ekialdearen beste betekizun hori ere Said pentsalari palestinarraren hitzak aintzat hartuta," Ekialdea ez da soilik imaginarioa", alegia. Zeren joko edo ezinbesteko bilaketa den beste horren araketan, bada exotismo kutsu hutsa ez den zerbait, mitifikazioak ahal den neurrian alde batera utzi eta imaginaziozko hutsa ez den zerbait.47 Eta gure kasuan ere hemen egiten ari garen izen propioen indusketan, fenomeno horrek izen propioa du:
|
|
|
Ahalegin hori eginen dut, behintzat. Dena den, hitza hartu zuen Marcok, gurekin despistaturik badaude ere, ezin
|
dugu
ahaztu ekintzak lehenbailehen egin behar ditugula, faxisten planak indargabetuko baditugu. Gainera, esan nizuen moduan, Noraren laguntzaz, Chuck Norrisengana errazago hurbilduko gara.
|
|
2015
|
|
|
Baina sistema horrek estatuaren identitate kategoria gainordenatuarekin bat egiten du, erabat. Bestaldetik ezin
|
dugu
ahaztu joan diren bi mende modernoak, nazionalizazioaren mendeak, lana eta kapitalaren mendeak izan direla. Eta bi indar horien arteko tentsioan bizi izan direla identitate borrokak.
|
|
|
Gurean baditugu zenbait adibide ezberdin. Lehenik eta behin, ezin
|
dugu
ahaztu Jose Antonio Ardanza, Josu Jon Imaz, Nicolas Redondo Terreros eta beste askok non amaitu duten politikagintzarekin bukatu eta berehala. Egun ere, jada estatu mailan, bestelako hamaika kasu topatu ditzakegu.
|
|
2017
|
|
|
Eta, nahiz eta aldika dorreen eta trenen irudiak burura etortzen zaizkidan, leku ezin hobea iruditzen zait hau bertara daitezen, hegan egiteko gero, musika eta dantzaren indar huts honetan deseginik, trantzean bezala. Ez
|
dugu
ahazten. Nola ahaztuko dugu bada?
|
|
|
Traizioa zen nagusi Penintsulako liberalen artean. Ezin
|
dugu
ahaztu Mariano Renovales bizkaitarrarena: Mina hil ondoren, 1818an, beste espedizio bat antolatu zuen Ingalaterratik Ameriketako insurjenteekin bat egiteko.
|
|
|
Hala, Mina heldu bat eta ideologia sendoz jantzita erakusten digu, bere egoeraren jakinaren gainean dagoena, esperantzak eta mugak ezagutzen dituena. Baina ez
|
dugu
ahaztu behar proklama bat dela, hots, besteentzat idatzita dagoela. Horren bidez saiatu zen bere borrokaren aldeko argudioak goresten, eta, horiek publikoki argitaratzean, irakurleari eragin nahi izan zion iraultzarekin bat egin zezan haren kontzientzia inarrosiz.
|
|
|
Liñanen kuartelean preso zegoelarik, nola lortu zuen Minak euskarazko eskutitz hura Remedios gotorlekura sartzea? Ez
|
dugu
ahaztu behar une horretan Navarra Erregimentuak jagoten zuela Mina eta, ziurrenik, han izango ziren Mina ezagutu zuten hainbat soldadu nafar, Frantzestadan ibilitakoak.
|
|
2018
|
|
|
Haritxelharren azalpenean, inplizituki, Arxu da Etxepare zentsuratu horren erantzulea. Hala ere, ezin
|
dugu
ahaztu argitaletxearen presioz egin zukeela.
|
|
|
" Soilik ahoskera da idazkera erabaki behar duena, edo, bestela adierazita, beharrezkoa da idazkera ez dadila izan ahoskeraren argazkia baino"" C’est la prononciation seule qui doit decider de l' ecriture, ou en d’autres termes, il faut que l' ecriture ne soit que la photographie de la prononciation". Ezin
|
dugu
ahaztu oraindik ez zegoela teknologiarik soinuak grabatzeko (Thomas Edisonek 1877an asmatu zuen lehen fonografoa), eta, hortaz, ez zegoela baliabide mekanikorik giza ahotsa atzemateko. Gabezia horren argitan ulertu genuke menturaz printzearen tema herri hizkera bakoitzaren idatzizko erregistro ahalik eta exakto eta prezisoena lortzeko.
|
|
|
Aldi berean, Arabatik eta Nafarroa Garaitik zuzendutako erasoak 1936ko uztaila eta 1937ko ekaina bitartean burutu ziren, Hego Euskal Herrian gerrak iraun bitartean. Ezin
|
dugu
ahaztu, ordea, Errepublikaren alde borrokatu ziren 3.000 nafarrak, gehienak Eusko Gudarostean (Vargas, 1994, 185). Ekainaren 19an, falangisten eta erreketeen tertzioek Bilboko itsasadarraren ondoan desfilatu zuten.
|
|
2019
|
|
|
23. Ezin
|
dugu
ahaztu liberalismoa, produktu doktrinario gisa, XIX. mendean sortu zela errepublikanismo klasiko eta modernoaren inguruko zenbait ideia birpentsatuz; eta betiere boterea eskuratzen zebilen burgesiaren interesei erantzuteko. Liberalismoak jabetza ulertzeko modu berri hori Kode Napoleonikoetan aurkitu zuen.
|
|
|
Horrezaz gainera, eskala handiko industriaren garapena baino askoz gehiago behar da Marxek Kapitala ren I. liburukiaren amaieran irudikatutako ekoizle askeen konbinazio eta elkarte iraultzailea eratzeko.65 Kapitalak eta eskala handiko industriak areagotu egin ditzakete" produkzio bideen kontzentrazioa" eta lan banaketaren ondorio den lan prozesuko lankidetza, 66 baina prozesu iraultzaile baterako behar den lankidetza eta Marxek (zientziarekin eta teknologiarekin batera)" produkzio molde kapitalistaren forma funtsezkotzat" daukan faktore teknikoa ez dira berdinak nolakotasunari dagokionean.67 Are gehiago, zalantzan jar dezakegu lankidetzaz hitz egin ote dezakegun langileek berek kontrolatzen ez dituzten lan harremanez ari garenean —hau da, erabakitze ekintza independenterik sortzen ez duten lan harremanak—, ez bada erresistentzia unean, lan prozesuaren antolamendu kapitalista hankaz gora jartzen denean. Ezin
|
dugu
ahaztu, gainera, Marxek lan antolamendu kapitalistaren ikurtzat daukan eta hainbeste miresten duen lankidetza langileen gaitasunen deuseztapenari eta langileek beren borroketan erakutsitako lankidetzari esker etorri dela historian zehar.68
|
|
|
Testu guztiak kontutan hartzen baditugu (eta ez
|
dugu
ahaztu behar 1946koa dela lehenengoa eta 2003koa azkena), konturatuko gara errimaren erabilera oso aberatsa denaz. Nekez errepikatzen ditu errimak, eta hizkuntzaren arauek batzuk beste batzuk baino gehiago errepikatzeko beta ematen badiote (atzizkiak direla medio), orduan ere egilea errepikapena saihesten eta errima bereziak bilatzen saiatu da.
|
|
|
Ez
|
dugu
ahaztu behar gure aztarnategiko hondoko geruzetan, baztertu ditugun esaldi guztiez gain, interjekzioak eta oihuak ere, izan, badirela; mota desberdinetakoak, gainera. Gure kasuan, harridura adierazteko:
|
|
|
Ez
|
dugu
ahaztu behar natorke eta holakoak aztertu arte perifrastiko jokoekin osa daitekeenari buruz ari garela. Hori erran eta gero, bada garaia aipatzeko hasmentatik gure burutik pasatu zaiguna:
|
|
|
Hori erran eta gero, ez
|
dugu
ahaztu behar, adibide horietan ikus dezakegun bezala, baditugula joan eta egin aditzak, alde batetik, eta ahal izena, bertzetik. Beraz, beharrezkoa da aipatzea, holako esaldietara jo baino lehen, bere lekua eskatzen zuten bertze gauza batzuk zeudela jokoan:
|
|
|
Non kokatu behar dugu gure lehenengo bazterketa? Gure emaitzak giza historian kokatzeko ez
|
dugu
ahaztu behar" Onbaçendu" baldintza esaldia 1284 urtean dokumentatua dagoela.
|
|
|
Barneko aldera begira, zaila dirudi jakitea, ditu saileko aditzak eta horiekin osatzen ahal diren esaldiak euskararen historian noiz gauzatu ziren. Hala ere, ez
|
dugu
ahaztu behar askoz garrantzitsuagoa dena: oinarrian du adizkia dugu.
|
|
|
Horiekin eta erakusleekin hizkuntzaren jatorrira iritsi gara; eta, horiek eta pertsona izenordainak lagun, hasierako mami horretan sartzeko parada izan dugu. Baina, ez
|
dugu
ahazten gaurko pertsona izenordain, erakusle eta adberbioen formak direla maneiatzen ari garenak. Horrek kapituluaren hasieran planteatu dugun galdera honetara eraman gaitu:
|
|
|
Aipamen hauek egin ondoren, eta latinarekiko hurbiltasunaz ari garelako, ez
|
dugu
ahaztu nahi Oihenart68, honetan ere aitzindari delako:
|
|
|
Hasi baino lehen ez
|
dugu
ahaztu behar gure aztarnategian kanpoko geruza baino ez dugula ikusten. Bertan XXI. mendeko euskara daukagu; baina, beldurrik gabe geruza berean sar dezakegu XV. eta XVI. mendeetakoa eta ordutik hona erabili izan dena.
|
|
|
Bertze aldetik, ez
|
dugu
ahaztu behar argitaratu zituzten testurik gehienak erlijio gaien itzulpenak zirela.
|
|
|
Bukatzeko ez
|
dugu
ahaztu behar esaldiak hitz bakar batekin osatzen ahal ditugula:
|
|
2020
|
|
|
Azaldu egin dut orain zergatik gertatzen den hori Frantzian. Aurrena, ez
|
dugu
ahaztu behar Frantzian XVIII. mendearen bukaeran egin zen Iraultzan sortu zela Estatu Modernoa: lege berberak lurraldean bizi ziren guztientzat, Administrazio berbera, erakunde berberak.
|
|
2021
|
|
|
Hizkuntza koofizialtasunaren eta eleaniztasun proiektuen iruzurraz gain, ez
|
dugu
ahaztu behar ere ikasmaterialak direla estatuaren zentralismoaren bestelako tentakulu bat. Iztuetak ikertu zuen bezala, EAEko ikastetxeetan erabiltzen diren testuliburuen artean nagusitzen dira kanpokoak(% 58,7).
|
|
|
Logikoa denez, horren guztiaren aurka argudiatu zezakeen baten batek ikerlan zaharkituak direla, beste mundu edo kultura batekoak, bizi dugun kultura eta mundu berri honetan, paradigma pedagogiko berriarekin atzean geratu baitira kritika horiek guztiak. Eta, neurri batean, arrazoi izango luke, bestelako kultura bat bizi baitugu egun. Haatik, ezin
|
dugu
ahaztu, aipatu ikerlan etnografiko gehienak AEBn 80 eta 90 hamarkadetan egindakoak diren arren, gurean emandako azken urratsak eta azaleko aldaketa asko eta asko konpetentziak, STEAM, proiektuak... berandu heldu zaizkigula bertatik, batzuetan bizpahiru hamarkadetako atzerapenaz. Azken urteetan atzerritik gurera ustezko aldaketa ugari ekarri ditu eskolara paradigma berriak, benetan oso berriak ez diren arren:
|
|
2022
|
|
|
Zeharo da pertinente aldaketa hori, baina seguru egon zaitezke onartezina burutanduko zitzaiola Kirikiñori bizirik egon izan balitz, eta, areago, segurutzat dut ortografia aldaketa horrek bihurdikarazi zuela hilobi barruan, esan ohi denez. Ezin
|
dugu
ahaztu, Madrileko unibertsitatean Fisika eta Matematika ikasi bazuen ere, Kirikiño laster topatuko dugula Bilbon Azkueren inguruan, 1902an, aurrena Ibaizabal astekari elebakarraren zuzendari eta erredaktore nagusi gisa" Bloa" ezizenpean, eta gero, 1903an, Kirikiñok berak ordeztu zuela Azkue Bilboko Institutuko euskararen katedran, Azkuek Frantzia aldera jo zuenean bere hiztegiaren arg...
|
|
2023
|
|
|
Gainera, Galeanori jarraituz, ez
|
dugu
ahaztu behar, gerrarako teknologiaz eta apaizez gain, inbaditzaileek beste" lagun" batzuk eraman zituztela berekin, baztanga, tifusa, txantxarra eta legen beltza izena zutenak: " A tiros de arcabuz, golpes de espada y soplos de peste, avanzaban los mplacables y cscasos conquistadores".
|