|
2000
|
|
|
Arazoa handia da. Lehen esan
|
dizut
: kirol hau herrikoia egin behar bada trinketan egin behar da.
|
|
|
Lanarengandik ihesi ez ginen ibiltzen, eta gehiago esango
|
dizut
, urguilua izaten genuen lan asko egiteko: esaterako, nik azken urtetan makinarekin mendia zulatzen jardun nuen, eta egunean 30 metro baino 50 metro zulatzea nahiago izaten genuen!
|
|
|
Bai, baina Arrospideren hatsa ere hor izan dut. Mindegiaz, zer esango
|
dizut
, ba, aizkolari mundiala da, mendian jaioa, Nafarroan aizkora berezkoa baitute. Ni aldiz, itsaso aldekoa.
|
|
|
Ni txapelketak jokatzen hasi nintzenean, oraingo sistema bera izaten zen, taldeka. Baina arestian esan
|
dizut
8 pilotari zeudela aukera zutenak txapeldun ateratzeko; orduan lau talde egiten ziren (laugarrenean txapelduna bakarrik) eta txapelduna finalaurrekoetan hasten zen jokatzen (lehen hiru taldeetan pilotari bana sailkatzen zen finalaurreetarako eta bestea txapelduna). Oraingo txapeldunak, aldiz, gehinez ere hiru partida jokatzen ditu.
|
|
|
Ezin
|
dizut
esan. Inork ezin du hori esan bere arteaz.
|
|
|
EA, EAJ etaEH hiru alderdi nazionalisten txosten politikoei buruz nire iritzia eman dezadaneskatu zait, eta erronka onartzea erabaki dut, nahiz eta badakidan jakin, gaia guztizkorapilatsua dela eta, hartaz, aukera guztiak dauzkadala bat baino gehiago mintzeko. Horregatik, aldez aurretik barkamena eskatzen
|
dizut
zuri, irakurle horri; kontuan har ezazu ondorengoa nire iritzi pertsonala dela, nirea bakarrik.
|
|
|
Ez dakit, ba, nik. Garai batean jende asko bizi ginen hemeneta, ez
|
dizut
nik esango inoiz inor ezkutatu ez zenik baina, nik behintzat ez dakit ezerhorretaz. Ezertxo ere ez.
|
|
|
Bistakoa da zuk ez duzula sekula bidaiatu Australiara!?. . Australiaz hitz egiten didazunez, kapitain, esango
|
dizut
bertara igorritako mezu bat New York tik emititzeaz batera helduko dela?. –Gutaz trufatzen ari al zara, lagun?
|
|
|
Begiak zabal zabalik ditut Galway atzean utzi eta lurralde zoragarri honetan murgildu ginenetik. Geroago kontatuko
|
dizut
, baita ere, Dingletik honainoko bidaia nolakoa izan zen.
|
|
|
–Lasai, egon lasai. Badakit kolpe handia izan dela, baina lehen ere esan
|
dizut
hutsetik hasteko aukera ere badela. Zatoz lagunengana.
|
|
|
Bestea, aurpegi alaiko beltzaran hura, Rocío zen dudarik gabe. Ez, erantzun zion neskak, ezin
|
dizut
eman. Argazki hauek gure bisitaririk jatorrenen oroigarriak dira.
|
|
|
Eta alde batetik barkamena eskatuko nizuke, behar zenuena baino gehiago eman nizulako. Eta sentitzen dudala ere esango
|
dizut
. Zure heriotzarena, noski, sentitzen dudala.
|
|
|
Ez dakizu, ezta? Ba neuk esango
|
dizut
: gogoratzea da inmentsitatea.
|
|
|
Arren. Azalpenik eman gabe eraman zenuen, ez duzu eskubiderik, zer egin
|
dizut
nik, e. Ze eskubide duzu nik maite dudana lapurtzeko?
|
|
|
Eta horrela besterik ez
|
dizut
eskatuko, azken minutu hauetako maskara kendu eta ez dut berriro jantziko, zin degizut. Betiko ateoa izaten jarraituko dut, lasai alde horretatik.
|
|
|
Eta nik erantzun oihuka: Dingle ra, ez al
|
dizut
lehenago esan. Eta berak:
|
|
|
–Esan
|
dizut
ez nagoela ziur, baina zuk ez zenuen arraro sumatu?
|
|
|
–Hitza hartzen
|
dizut
. Baina utzidazu aholku bat ematen:
|
|
|
" Swift logela" eskatu zuen harreran. " Betetzen den azkena da beti, eta nahi eta nahi ez eman
|
dizut
logela hori, beste denak hartuta baitaude", erantzun zion aterpetxeko jabeak, giltza luzatzen zion bitartean. " Kasualitatea", pentsatu zuen Txemak bere kasa," oraingoan zortea izan dut".
|
|
|
Erran
|
dizut
, hasteko, nola aitak igorri ninduen" kondenatuen ziegarat", baina ez dizut erran nola, ni han sarturik nengoenean, osaba Joanikot etorri zitzaidan, isilpean, bisita egiterat...
|
|
|
Erran dizut, hasteko, nola aitak igorri ninduen" kondenatuen ziegarat", baina ez
|
dizut
erran nola, ni han sarturik nengoenean, osaba Joanikot etorri zitzaidan, isilpean, bisita egiterat...
|
|
|
Baina, oker ez banago, jauregiari buruz egin dizudan deskripzionean, ez
|
dizut
ziega haren berri ere eman, zer zen eta nolakoa zen, ezta nondik zetorkion izen hura ere, eta hori ere ez genuke kontakizun honetan sobera, jakin dezazun zein zen ene beldurra eta ene izu ikara harat sartu aitzin.
|
|
|
ERRAN berri
|
dizut
ezen osaba Joanikotek etxeko historia haiek idealizatu zituela, baina ez ote zuen hark arrazoin apur bat ere, jaun André. Ez ote dugu aski, arrazoin horren frogatzeko, Nafarroako erregina Margaritaren Heptameron eta Axularren Gero elkarren ondoan ipintzea eta konparatzea, ikusteko zein denborak ziren batarenak eta zein bertzearenak?
|
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure etxeko ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure etxeko arbaso hark, eratxikitzen
|
dizut
nik orain, nola aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta nola Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten ziola, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta berri hura oinazturak hartua bezala zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
|
...formatzaile ezaguna Parisko unibertsitateko irakaslea izan zela, zuk zeure gutunetarik batean aditzerat eman zenidan bezala; jakinik, halaber, ezen hari esker eta hark bere inguruan bildu zuen taldeari esker hedatu zirela Lutheroren ideiak Frantzian; eta, jakinik, finean, ezen talde hartako kideak izan zirela bai Farel —Kalvinen lagun sonatua— eta bai Margarita Nafarroakoa ere; galdetzen
|
dizut
: Jacques Lefèvre d’Etaplesen ikasle izan ote zen Joseph Elizanburu delakoa han Parisko unibertsitatean, eta irakaslearen talderat bildu ote zen geroago han Méaux en, halako suertez, non Nafarroako erregina bera ere bertatik bertara ezagutzeko parada izan baitzezakeen?
|
|
|
Erran
|
dizut
ezen aitona Nikolas gero eta eriago eta gero eta desgogarago zegoela bere erreuma harekin, baina egia erran behar badut, uste dut ezen semearekin ere —gure aitarekin, alegia— jeloskor zegoela, eta jelosiak areagotu egiten zizkiola gaitzaren ondoreak eta sufrimenduak.
|
|
|
ERRAN
|
dizut
osaba eta biok elkargo sekeretu bat fundatu genuela, edo eliza bat —Zientziaren Eliza—, baina ez zenuke pentsatu behar ezen gurea, stricto sensu, eliza bat izan zela, bere arauak eta bere egunorozko errituak zituena, edo gure xedea eta helburua atergabeko lana eta azpilana egitea zela, urbiaindarren artean gure sinesteen eta gure ideien hedatzeko eta propagatzeko... zeren eta osaba ez b... gure elizak eta gure untzi tipiak, halatan, gehiago zuten, alde horretarik, izenetik izanetik baino...
|
|
|
Eta, bide haietan barrena, protestantismoaren inportantziaz baino areago, zientziarenaz aritzen zitzaidan behin eta berriro. Eta ikus dezazun halaxe izan zela, hatsarre hartako anekdota bat kontatuko
|
dizut
, arestian errana ilustra diezazukeena: osaba Joanikot, Pitagorasen teorema esplikatzen ari zitzaidan, noiz eta ohartu bainintzen bezperan hitz eman zidala ezen biharamunean kontatuko zidala nola sortu zen eta zergatik sortu zuen protestantismoa Lutherok; eta, bat batean, galdetu ere halaxe galdetzen niola, osabak ihardetsi zidan:
|
|
|
—Ongi da. Erranen
|
dizut
. Baina hitz emaiten badidazu ez didazula horrelako galdegite gehiagorik eginen...
|
|
|
—Hitz emaiten
|
dizut
.
|
|
|
Kontatu
|
dizut
orrialde batzuk lehenago nola egun batean ama, Mattin eta hirurok joan ginen osaba Joanikoten studiorat, ilargia teleskopiotik ikusi ahal izaiteko. Eta orain bertze egun hura oroitu nahi nuke, noiz eta habia hura ikusi baikenuen, lizar lerden baten gainean zegoena.
|
|
|
Eta haren ideia batzuk jakinarazten zenizkidan... eta zein izan zen ene ustekabea, ideia haien baitan nihaur ere baitaratua eta moldatua sentitu nintzenean! Eta sinets diezadazun ezen erraiten ari natzaizuna zinez eta minez erraiten ari natzaizula, anekdota bat kontatuko
|
dizut
.
|
|
|
ARESTIAN teleskopioaz mintzatu natzaizu... eta, ildo horretan sarturik, erran
|
dizut
nola memoria har dezakegun arimaren teleskopiotzat, zeren eta iraganeko kontuak oraingo orainerat hurbil baitiezazkiguke, denboran barrena. Baina, denboraz ari naizela, herenegun izan nuen ametsa kontatu nahi nizuke.
|
|
|
Eta lehenik kontatuko
|
dizut
, nola lehengoan, ez dakit eguraldi ezin hezeagoa izan genuelako edo, erreumaren seinaleak eta ondoreak areagotu zitzaizkidan, eta nola aitona Nikolasez oroitu nintzen oharkabean, baita gaitzak eragin zion dolorezko doloreaz ere. Eta, segidan, Publilio Siriarraren hitzak etorri zitzaizkidan gogorat:
|
|
|
Bigarrenik kontatuko
|
dizut
zure bertze gutunetarik batean eman zenidan berria, noiz eta jakinarazi baitzenidan —marrazki eta guzti— penduluaren aurkikuntza, jakintsu holandar baten trabailuei esker, zeinari jaun Christiaan Huygens baitzeritzan, eta zeina Leydengo Unibertsitatean ere egon baitzen aldi batez, bere studioen aitzinatzeko. Eta nola eraman ninduen zure berri hark, jaun An dré, osaba Joanikotenganat!, zeren, bertze nonbait erran dizudan bezala, osabak ere gogoan baitzituen Galileoren teoriak, eta hargatik zuen hormatik dilindan harri bat, cubitum bateko soka bati lotua zegoena... eta hargatik ere hartzen zuen soka mutur batetik eta ibiltzen zuen harria alde batetik bertzerat, erraiten zuela:
|
|
|
Erran
|
dizut
nola osaba eta biok fundatu genuen elkargo sekeretu hura: bada baldinba, jaun Marcel handik sei zazpi hilabeterat heldu zen, hamar urte betetzeko bidean nintzela.
|
|
|
Baina, deusetan hasi aitzin, derradan, justuki eta zuzentki, bertze zerbait: izan ere, bertze nonbait kontatu
|
dizut
, jaun André, nola egin zuen ene arimak Felisak kontatzen zizkidan ipuinen aterbetik zientziaren aterberat; baina hirugarren aterbe bat ere izan nuen, bertze biak bezain inportanta, bederatzi hamalau urte bitartean bere babesa eman zidana eta alborat utzi ezin dudana, eta aterbe hura izan zen jaun Marcel Dibarsorok bere irakaspenekin eta bere bihotz liberaltasunarekin eskaini zidana. Zeren eta, bertzenaz, ez baitago endelegatzerik handik urte gutirat izan nuen haustura, ene nortasuna eta ene izatasuna bi partetan partitu zituena.
|
|
|
Baina Axularren Gero z ari nintzaizun. Eta erran
|
dizut
ezen, jaun Marcelek utzi zizkidan liburuen artean, Sarako maisuarena zegoela. Eta, hala, hura Baionarat itzuli zelarik —non, derradan bide batez, handik gutirat hil baitzen—, liburua gainetik behatzen hasi eta... ikusi ez nituen, bada, bat batean, ohar haiek, hainbat orritan eginak!
|
|
|
Zeren eta, ge hienbat, Gero n azaltzen diren anekdota bitxiak baitzizkigun irakurtzen eta diktatzen... edo jaun Marcelek berak euskararat traduzitu edo moldatu bertze hainbat, berak hango eta hemengo liburuetarik ikasiak. Horrekin ez
|
dizut
erran nahi ezen jaun Marcel ere isilpeko eta ezkutuko protestant bat zela edo izan zela, zeren katolikoa baitzen, baina bai gehiago sinesten zuela Jainko miserikordios bat Jain ko mendekos bat baino, eta sineste horrek gehiago bulkatzen zuela eskuaren luzatzerat, bertzeen eskuen hersteko, hatzaren luzatzerat baino, bertzeen seinalatzeko eta haien baztertzeko, nola luzatzen baitzuen gure aitak noi...
|
|
|
Erran
|
dizut
ezen osaba eta biok geure elkargo sekeretu hura fundatu eta handik sei zazpi hilabeterat heldu zela jaun Marcel: prezeptore berria heldu zenean, beraz, guztiz nengoen osabarekin liluraturik, baina jaun Marcelek ere berdin liluratuko ninduen handik aitzina.
|
|
|
Kontatu
|
dizut
nola osaba Joanikoten kasuan ez zitzaidan kontzientzia alhatu, hura salatu ez nuelako, zeren aitzinekoa bainuen harekin egin nuen zina, hura ez salatzerat behartzen ninduena; ordea, zurekin nuen kontua guztiz bertzelakoa zen, zuganat deusek ere lotzen ez ninduelako... eta hala bururatu zitzaidan orduan ezen salatu egin behar zintudala, baldin, igurikitzen nuen bezala, luthertarra zinela demostrat...
|
|
|
—Ez nuen ezagutu, baina entzun izan dut, bai, merkatari argi eta bizkorra zela... Baina ez
|
dizut
erran: Bidarraikoa nauzu, eta Bidarrai ez dago Urbiaindik hain urrun, nahiz eta Urbiain Nafarroa Garaian dagoen, eta Bidarrai Nafarroa Be herean...
|
|
|
—Zerua eskaintzen didazu, etxeko andere, eta eskertzen
|
dizut
, baina badakizu ezen, obligazinoak hertsatzen gaituenean, lurreko zeru guztiak bazterrerat utzi behar izaiten ditugula, betikoaren igurikitzan —eta, eneganat jiraturik, segitu zuen—: Horrek, bertzalde, nik baino behar handiagoa du, bistan da...
|
|
|
—Jakina, ama, baina deituko
|
dizut
nik...
|
|
|
—Bekatu egin duzu, eta, nola ene aurka egin duzun, nik jarriko
|
dizut
penitentzia: gaurdanik ez duzu zeure burua nehoiz ere zigorrez zafratuko...
|
|
|
—Barkatzen
|
dizut
, Joanes —erran zenidan, irritsu—, eta penitentzia ere eman berri dizut... baina ez ahantz ezen bizitza osorako duzula hoben ordaina.
|
|
|
—Barkatzen dizut, Joanes —erran zenidan, irritsu—, eta penitentzia ere eman berri
|
dizut
... baina ez ahantz ezen bizitza osorako duzula hoben ordaina.
|
|
|
—Lehen erran
|
dizut
ezen zerbait utzi dugula bertze egun baterako... Zeren zinez ikusi nahi baitzintuzket bertze egunen batean, horrela, buruz buru, lasai, edo gehiagotan ere bai, zergatik ez... eta zeren neure egitekoak baititut orain, biharko eta aste osoko eskolak prestatu behar ditudanez gero —eta, aulkitik altxatzen zinela, kontsolamenduzko bertze hitz haiek xuxendu zenizkidan, erraiten zenidala—:
|
|
|
—Ulertzen
|
dizut
, bai. Izan ere, bizia bertzerik ez dugu eta hura hain da hauskorra, non bitarteko guztiez baliatzen baikara, sendo eta segur gerta dakigun.
|
|
|
Zeren eta esperantza bertze zalantza bat baita. Eta gehiago erranen
|
dizut
, zeren, gauzak dauden bezala, zalantza baita gure esperantza bakarra. Zalantza guztion baitan errotzen den egunean, ez baita nehor ere, pentsatzen duenagatik, sutarat eramana izanen, Giordano Bruno eraman zuten bezala.
|
|
|
Kontatu
|
dizut
bertze nonbait ezen jaun Marcel gaztetan alargundu zela, eta ez dakit, bada, ez ote zuen bere emazte hura gogoan mementu haietan... eta ez ote zitzaion hari deika ari, argi egin ziezaion bertze mundutik.
|
|
|
Ber tzenaz, gure aurkientza hartako anitz apez ez bezala, gizon jantzia zen... baina jantzi bakarrekoa. Horrekin ez
|
dizut
erran nahi, jaun André, ezen sotanaren azpian deus ere ez zeramala, nahiz eta kontrakorik ere ezin afirma diezazukedan, baina Erromatik Erromarat bizi zela, erromatarra ez zen arren. " Erromak erran du...", erraiten zuen ezin ex cathedra go bertze arrazoinik ez zuenean, arrazoin falta hura arrazoinik arrazointsuentzat hartzen zuela bide batez.
|
|
|
Aita Bartolomek oso ongi zerabilen euskara, baina gazteleniaz mintzatzeko ohitura zuen, eta gurekin ere halaxe aritu zen bazkari osoan. Honekin ez
|
dizut
erran nahi, jaun André, ezen jesuita guztien jokabidea halakoa izan zela, zeren eta ezagutu izan baititut nik euskararen alde mintzatu izan diren jesuita sutsuak ere. Baina aita Bartolomek bai, ohitura hura zuen, eta aitortu beharra dut ezen ez zela hartan bakarra, zeren, urrunagorat joan gabe, aztura eta ohitura bera zabaltzen ari baitzen, bertzenaz ere, jauregian, batik bat aita Villagrandeko dukearekin harremanetan jarri zenetik eta gure prezeptore jaun Marcelek jauregitik alde egin zuenetik.
|
|
|
euskaraz, eta bizpahiru hitz gaztelaniaz. Halarik ere, erran behar
|
dizut
guztiz sinetsia nagoela ezen Nafarroa osoa apurka gaztelaniaren alde jarri genukeela, nola egin baitute jada Nafarroako handikiek eta noble gehienek, guztiek ez erraiteagatik, zeren eta gaztelania baita Espainiako inperioaren hizkuntza, mundu zaharra eta mundu berria uztartzen dituena. Berdinzki erran diezazuket ezen Kristok manatu zigula mundu zabalerat eraman behar genuela haren dotrina, eta, nola gaur egun gaztelaniaz den mundu zabala, eta gaztelania bera ere den mundu zabala, ez euskara, hala, gaztelaniaren alde egoitea da Jainkoaren alde egoitea, mundu osoaren ebanjelizatzeko.
|
|
|
Zeren bada gaztelania eta latina ere baino hizkuntza ederragorik, eta hori geometria da. Eta aitortzen
|
dizut
ezen euskara gaztelania baino tipiagoa eta apalagoa izan daitekeela, baina ikusi al duzu sekula loreren bat luparen batekin. Ez?
|
|
|
HAUR tipia nintzelarik, jauregia zaintzen eta begiratzen geratu behar izaiten zutèn sehiak salbu, herrirat jaisten ginen igande goizetan gainerako bizilagunok, meza entzuterat, baina gero, noiz eta amaren eraginagatik aitak jauregian kapera egin baitzuen eta aita jesuita jauregirat ekartzea erdietsi —erran behar
|
dizut
, arestian aipatuaren alderakotzat, ezen, gauzak hala gerta zitezen, erabakigarria izan zela, nik uste, aitak hartu zuen deliberamendua, karitatezko obrei esleiturik zizkièn ondasunen parterik handiena Iruñako jesuiten esku uztekoa—, jauregian berean geratzen hasi ginen, aita Bartolome izaiten genuela meza emaile.
|
|
|
—Baina harrien etsenplua zentzuz kontrakoa iduritu bazaizu, aita Bartolome —segitu zuen osaba Joanikotek—, bertze bat jarriko
|
dizut
, guztiz zentzuzkoa, ea orain ulertzen didazun. Idurika itzazu, mementu batez, bi gizon, bikiak direnak eta berdin berdinak bai azalez eta bai mamiz ere, baina bata katoliko eta bertzea protestant.
|
|
|
Eta, hasi aitzin, labur erranen
|
dizut
: ez nintzen, oro har, dohatsu izan.
|
|
|
Zeren nik uste bainuen erlijionean eta teologian adituak ziren maisuak ediren, eta haiek erakutsi eta irakatsiko zidatela zinezko eta egiazko bidea, argirako bidean jarriko ninduena, zalantza orotarik urrun. Eta ediren nituen maisuak, baita bideak ere, ez
|
dizut
ezetzik erranen, eta ez naiz horretaz kexu ez arrangura. Eta maisu haien bidez ezagutu nituen maisuen maisu ziren Elizako jakintsu eta doktoreak —jondone Agustin Hiponakoa, edo jondone Tomas Akinokoa, konparazione, aitzinetik ere zertxobait ezagutzen nituenak, batik bat aita Bartolo me ren irakaspenei esker—, baita haien hainbat liburu ere, zeren liburu haien argitan edirenen bainuen, itxuraz, iturri zaharra, zeinari baitzerion, nonahi den eta noiznahi den, betiko ur berri gardena.
|
|
|
Eta lohitzen eta lokazten zen, nola itzarririk hala lotan nengoela. Etsenplu bat kontatuko
|
dizut
eta haren ondoreak ere kontatuko dizkizut, ikus dezazun norainokoa zen ene ezinegona eta larritasuna.
|
|
|
—Behin baino gehiagotan aipatu izan
|
dizut
, Joanes, Sapientia ko liburuko erran hura, zeinak dioen: Clara est, et quae numquam marcescit, sapientia; et facile vi de tur ab his qui diligunt eam, et invenitur ab his qui quaerunt illam —eta, amari be ha tradukzionea egiten zuela, erran zuen—:
|
|
|
Ai, jaun André, ez
|
dizut
kontatuko zein arrai eta alegera sentitu nintzen alabantza haiekin, zeren kontaezina bailitzateke, baina jakizu, halarik ere, ezen tipi geratuko nintzatekeela, baldin erranen banizu ezen, nola oiloak, arrautza errunez gero, kakaraka eta zalapartaka aldarrikatu behar izaiten duen bere balentria lau haizeetarat, hala sentitu nintzela ni ere, munduari nor nintzen edo nor izan nintekeen erakusteko go... Eta guztiz konbentzitu nintzen orduan, nobizio maisuari adituz gero, ezen studioak bihurtu behar nituela neure bizitzako ardatz, baita neure begi bihotzen aitzineko eta gibeleko muga ere, lehen urrats eta azken.
|
|
|
Eta, halatan, zure memoriak harritu ninduen lehenik, zeren baitzirudien ezen biblioteka oso bat zeneukala zeure buruan, eta bibilioteka hartarik beharrezko errana beharrezko mementuan hautatzen eta zeureganatzen zenuela, zeure arrazoinbideetan aitzina egiteko. Baina erran behar
|
dizut
ezen zure memoriak baino areago harritu eta zurtu ninduela aipu eta anekdota haien lotzeko erakutsi zenuen antzeak eta trebetasunak, zeren, hainbertze pilatu eta juntatu arren, ez baitzirudien bihirik ere soberan zegoela, bakoitzak baitzuen han bere intentzionea eta erranahia, bere tokia eta bere lekua. Eta, aipu eta anekdota haiekin eta haien arteko loturekin, sare bat osatuz joan zinen hitzez hitz eta elez ele, eta ni sare hartan atrapaturik eta liluraturik sentitu nintzen, halako suertez, non ez bainintzen ohartu ere enekin egiten ari zinenaz.
|
|
|
Erran
|
dizut
, jaun André, zer erranahi berezia izan duten enetzat elizetako kanpaiek, eta nola haien soinu arraiek arraitu izan nauten betidanik eta haien errepika tristeek tristetu eta goibeldu. Eta, hala, jauregiko lizarpean bakarrik nengoèn bertze egun hartan Kempis a irakurtzen ari nintzela, Ur biaingo elizatik zetorren hil kanpai urrunaren hotsak aditu nituen, urbiaindar hil berriren baten heriotzaren aieru eta seinale:
|
|
|
—Oroitzen al zara, ama, nola han sagastian erran nizun lehenengo aldiz ezen uste nuela apez izan nahi nuela? Bada baldinba, orain fintki erraiten
|
dizut
eta zintki sinesten ezen segur nagoela... eta, neuregatik, bihar bertan joanen nintzatekeela Iruñako jesuiten kolejiorat, ez nehoren bortxaz, baina bolondreski, neure burua hertsi ahal izaiteko, halatan, bertuterat eta ontasunerat.
|
|
|
Kontatu
|
dizut
bertze nonbait zer pena hartu zuten aitak eta Mattinek, tigreak oihanerat egin zuenean, eta kontatu dizut, halaber, nola sortu zen leienda. Zeren, udazkenak aitzina egiten zuela eta neguan sartzen ginela, piztiek eta bertzelako animalia harrapariek urtero akabatzen baitzituzten abereak, etxe batekoak ez baziren bertzekoak, eta, hala, noiznahi den entzun zitekeen ezen mendian galdurik zebilen behiren bat hil zuela hartzak, edo otso talderen batek ardi batzuk, edo azeriak oiloak; urte hartan, baina, tigrea izan zen, zeinari herritarrek jauregiko tigrea deitzen baitzioten, gaitz ororen iturri; eta harat eta honat zabaldu zen ezen tigre hura deabrua zela, Pagabasoko leizean bizi zela eta oihanetik gauero iltkitzen zela, eta orduan egiten zituela bere makurkeriak eta maltzurkeriak, eta herritar batek baino gehiagok zin ere egin zuen ezen suzko begi bi ikusi izan zituela baso bazterrean, eta begi haiek tigrearenak baizik ezin zitezkeela izan.
|
|
|
Kontatu dizut bertze nonbait zer pena hartu zuten aitak eta Mattinek, tigreak oihanerat egin zuenean, eta kontatu
|
dizut
, halaber, nola sortu zen leienda. Zeren, udazkenak aitzina egiten zuela eta neguan sartzen ginela, piztiek eta bertzelako animalia harrapariek urtero akabatzen baitzituzten abereak, etxe batekoak ez baziren bertzekoak, eta, hala, noiznahi den entzun zitekeen ezen mendian galdurik zebilen behiren bat hil zuela hartzak, edo otso talderen batek ardi batzuk, edo azeriak oiloak; urte hartan, baina, tigrea izan zen, zeinari herritarrek jauregiko tigrea deitzen baitzioten, gaitz ororen iturri; eta harat eta honat zabaldu zen ezen tigre hura deabrua zela, Pagabasoko leizean bizi zela eta oihanetik gauero iltkitzen zela, eta orduan egiten zituela bere makurkeriak eta maltzurkeriak, eta herritar batek baino gehiagok zin ere egin zuen ezen suzko begi bi ikusi izan zituela baso bazterrean, eta begi haiek tigrearenak baizik ezin zitezkeela izan.
|
|
|
—eta, ikusirik ezen aitak ez zuela ezetzik erraiten, segitu zuen—: Jar zaitez, bada, belauniko, erakutsi zeure damua eta zeure urrikimendua Jainkoari bekatu guztiengatik, labur baina bihotz bihotzetik, eta nik absolbazinoa emanen
|
dizut
.
|
|
|
—Lagunduko
|
dizut
nik, aita...
|
|
|
ERRAN
|
dizut
nola Madrilek liluratu zuen Mattin. Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago.
|
|
|
Halaxe erran nion, bai, eta esplikazionea ere eman
|
dizut
, baina badakit ezen nik eman esplikazionea motza eta laburra geratzen dela. Anitzetan galdetzen diot neure buruari nola atera zitzaizkidan hitz haiek, eta oraino ere neke eta gaitz egiten zait bertze argibide baten edireitea... baina bai erraiten ahal dizudala ezen, hitz haiek trenkatu orduko, bi sentimendu errotu zitzaizkidala, biak ere kontrakarrean zeudenak, zeren sentitu bainuen, batetik, halako kezka bat, osabari modu hartan trufa egiteagatik eta zor nion begirunearen hausteagatik, berak napolitarrari zor ziona hautsi zuen bezala, bertzalde; baina baita halako alegrantzia eta halako satisfazionea ere, bertzetik, ene kezkaren gainetik zegoena mementu hartan, zeren bidaia oso hartan osabaren erranetarat egon bainintzen, sekula erabaki bat hartu gabe, eta zeren hura baitzen, hain zuzen ere, ene lehen deliberamendua, adierazten zidana ezen gizon egiten ari nintzela, zinez... eta zeren noiznahi den etortzen baitzitzaidan bururat osabaren iduri hura, hark Bolognan ukabila jaso zuenekoa eta nik mehatxu bat bezala sentitu nuena, nik irri egin niolako, lohitan blai ikusi nuenean; izan ere, hargatik atera ote zitzaizkidan hitz haiek, zeren lege naturala baitzen mendekuari mendekuarekin ihardetsi nahi izaitea?
|
|
|
ETA, don Frantziskorekin akabatzeko, kontatuko
|
dizut
nola eta noiz utzi zuen bere prezeptore kargua. Nik bederatzi urte nituela izan zen, eta Mattinek hamabi.
|
|
|
Eta, gauzak hala badira, ez al zaizu iduritzen ezen bertze bi hitz horiekin ere —galtzaile eta garaile—, antzeko zerbait gerta litekeela...? Edo jada Salamancan erran nizuna erran behar ote
|
dizut
berriro, eta oroitarazi behar ote dizut, halatan, nola akabatu zuen gure aitak, bere burua beti garailetzat izan zuenak...?
|
|
|
Eta, gauzak hala badira, ez al zaizu iduritzen ezen bertze bi hitz horiekin ere —galtzaile eta garaile—, antzeko zerbait gerta litekeela...? Edo jada Salamancan erran nizuna erran behar ote dizut berriro, eta oroitarazi behar ote
|
dizut
, halatan, nola akabatu zuen gure aitak, bere burua beti garailetzat izan zuenak...?
|
|
|
HATSARREAN kontatu
|
dizut
nola bai aitak eta bai aitona Nikolasek ere erraiten ziguten ezen urbiaindar guztiok ginela noble, baina batzuk bertzeak baino nobleago, eta halakoak ginela etxegoiendarrak. Ordea, bataren nobletasuna, edo nobletasunari buruz zuen kontzeptua, ez zen bertzearena, zeren eta aitarena marra zurrun eta mugiezin bat zen —marra eta azpimarra—, goikoen eta behekoen munduak bereizten zituena eta batzuen eta bertzeen arteko harremanak fintkatzen, halako suertez, non, goiti beheitikoak baitziren manuak eta desaireak ezinbertzez, eta beheiti goitikoak begirunea eta obligazinoak; aitonak, bere aldetik, ez zuen ukatzen marra hura, ezta manuen emaitea goikoei zegokiela ere, baina berez hala zena ez zuen azpimarratzen ibili beharrik, eta uste zuen, bertzalde, ezen begirunea eta obligazinoak bi aldeetarat zeudela, eta goiti beheitikoak zirela beheiti goitikoak bezainbat; eta desaireak beti zeudela, edo gehienetan, soberan.
|
|
|
pobrearen seme langileari, edo handikiaren seme alfer lantsuari...? Erran behar ote
|
dizut
ezen talentuek eta merituek baino gehiago sehaskak erabakiko lukeela auzia, sehaska delako talentuen talentua, bertze talentu guztiak baino hagitzez gehiago balio duena, nahiz eta, bertzalde, ez duen nehongo meriturik?
|
|
|
ETENALDIAREN aitzinetik aitonaren erabakiaz mintzatu natzaizu, baina, hartaz baino lehenago, aitaren bertze erabaki hartaz mintzatuko natzaizu, noiz eta etxeko ziegetarat gaztigatu baininduen, berehala erranen
|
dizut
zergatik, zeren eta erabaki hark zinez erabaki baitzuen ene etorkizuna.
|
|
|
Eta galdetzen
|
dizut
: zinez izan ote zen hura amets bat, jauregian geunden guztiak harrapatu gintuena, jaun André...?
|
|
|
Hasteko, erran
|
dizut
lehenago ezen gure jauregia apaingarriz eta edergarriz josi zutela, bai barrendik, bai kanpotik... baina jauregitik zezen plazarako desfilea are ikusgarriagoa izan zen. Izan ere, zezen bana toreatzeko asmoa zutenez gero, beren beztimenda berezi haiek soineratu zituzten Villagrandeko dukeak eta Mantillanako kondeak:
|
|
|
Juvenalek anitzetan satirizatzen zituen Erromako herritarrak, mesprezatzen eta gutiesten, halako moldez, non harenak baitira gerorat ezagun egin diren erran batzuk, hala nola Panem et circenses delakoa. Eta, korrida hura gogoan dudala, nik galdetzen
|
dizut
: zer erranen zuen Juvenalek, baldin aitak eta bertze handiki haiek organizatu zuten zezen ikuskizunean egon izan balitz?
|
|
|
Eta zezen hilari so egin nion, eta zalantzan egon nintzen sagarroi jigant bat ez ote zen, hain ziren ugariak gainean zituen burtziak eta hagatxoak. Arestian sainduak eta martiriak aipatu dizkizut, eta orain galdetzen
|
dizut
, jaun André, ez ote ziren bai zezen hura eta bai bertze guztiak ere jondone Sebastianen abeldegikoak, haiek guztiek pretoriar guardiako kapitain sainduak baino sastatuago eta zulatuago akabatu zutenez gero...
|
|
|
Eta, supituki eta deblauki, narda eta higuina nagusitu zitzaidan. Erran
|
dizut
ezen hamaika urteko umea nintzela artean, eta ordu arteko ikuskizunak liluraturik utzi ninduela, baina, handik harat, barrendik gauzak guztiz aldatu eta zezenaren aldeko halako sentimendu bat errotu zitzaidan, arratsalde hartan lehen aldikotz, bi urte lehenago oreinaren alde errotu zitzaidanaren gisarat. Eta zezenaren aldeko sentimendua han zegoèn jende multzoaren kontrako bihurtu zitzaidan, halako suertez, non baitzirudien ezen nihaurk skribatua izan zitekeela Ko heleten harako erran hura:
|
|
|
Borzgarren zezena eta azkena Villagrandeko dukeari berari egokitu zitzaion, eta ez naiz honetan luzatuko, ez bainituzke zure pazientzia eta pairua agortu nahi. Soilik erranen
|
dizut
ezen, burtziak sartu ondoren, izter zainak ebaki zizkiola, dagaz, eta horrela paralizatu eta hebaindu zuela dukeak zezen hura. Eta, aitzinekoan bezala, deitu zituen ikusleak, baina ni gogaiturik eta urgoiturik nengoen orduko eta tribunatik alde egin nuen.
|
|
|
Zeren, gogoan dudalarik aitak arkabuzez akabatu zezena eta zezenaren burua —edo burezurra eta adarrak, hobeki, zeinak urtebete gabe sala nagusiko apal batean ipini baitzituen—, bertze zerbait komentatu nahi bainizuke, aitzina egin baino lehen. Izan ere, erran
|
dizut
arestian nolakoa zen edo nolakoa izan zitekeen gure aita, eta orain zerbait eratxiki nahi nuke, haren nortasunari eta haren nolakotasunari buruz. Zeren eta, ez al zaizu iduritzen, jaun André, ezen erosten ditugun edo geure ingururat biltzen ditugun objektuak, geure arimaren isla izan daitezkeela eta halatan lagun diezaguketela aipatu nortasun nolakotasunen mugatzen eta definitzen?
|
|
|
Lehen erran
|
dizut
ezen aitari guztia sinetsi niola, noiz eta afirmatu baitzidan ezen hain zirela dukeak, kondeak eta gainerako handikiak arraza berezikoak eta ohiz kanpokoak, non kaka ere urrezkoa egiten baitzuten... baina ez dakit, bada, hamaika urterekin hain inozent ote nintzen... Baina ene haurtzain izan zenari ipuin sinestezinagoak sinetsi izan nizkion, bertzalde, baita sasoin hartan ere —nahiz eta Platonen ideien edo Aristotelesen teoria hilemorfikoaren aitzin gibelak buruz nekizkien orduko—, eta itsu sinesten segituko nuen, baldin osaba Joanikotekin inkontratu izan ez banintz...
|
|
|
ERRAN
|
dizut
lehenago gizon originala zela osaba Joanikot, eta uste dut ezen frogarik aski ere eman dizudala orainokoan, kontu horri buruz.
|
|
|
Zer erranen
|
dizut
nik obra hartaz, ez bada ezen anitz ibili izan naizela ni harat eta honat, baina ez ditudala haiek bezalako kakategiak munduan ikusi?
|
|
|
HOR nonbait erran
|
dizut
ezen osabak superstizionearen eta sineskeriaren landarea zimendutik eta erroetarik erauztea zuela amets eta, xede hari buruzkoan, egitekorik egitekotsuenetan sartu zela; eta erran dizut, halaber, ezen gure Zientziaren Eliza hura gure isilpeko adiskidetasunari izena emaiteko modu bat izan zela, bertze deus ere baino gehiago... nahiz eta horrek ere ez zigun eragotzi egite guti batzuen aitzinatzea, ... lehena, ondotik doakizuna duzu, jaun André.
|
|
|
HOR nonbait erran dizut ezen osabak superstizionearen eta sineskeriaren landarea zimendutik eta erroetarik erauztea zuela amets eta, xede hari buruzkoan, egitekorik egitekotsuenetan sartu zela; eta erran
|
dizut
, halaber, ezen gure Zientziaren Eliza hura gure isilpeko adiskidetasunari izena emaiteko modu bat izan zela, bertze deus ere baino gehiago... nahiz eta horrek ere ez zigun eragotzi egite guti batzuen aitzinatzea, zeinetarik pare bat bederen sonatuak baino sonatuagoak izan baitziren: lehena, ondotik doakizuna duzu, jaun André.
|
|
|
Erran behar ote
|
dizut
, jaun André, ezen osaba Joanikotek ez zuela Alessandro de Novara bakean utzi, eta harekin aritu zela italianoz, hura jauregirat iritsi bezain fite, kalaka eta kalaka, nahiz eta gure ezusteko gonbidatua gaztelaniaz ere ongi baino hobeki moldatzen zen. Eta haiek elkarri hitz egiten zioten, eta ni haien ondoan aditzen eta aditzen egoiten nintzen, eta ulertzen nituen hitz urrietarik —zeren, alde batetik, italianoak latina baitu iturburu, eta nik aitzinatu samarra bainuen latina, halako moldez, non jaun Marcelekin latinez mintzatzeko gai bainintzen, geldi eta baratx bazen ere, eta, zeren, bertzetik, Alessandroren goait geundela, egunoroz ikasten bainituen hitz batzuk osabak Parisen eginikako dikzionario iduriko hartarik— haien solasa asmatzen eta idurikatzen...
|
|
|
Erran berri
|
dizut
ezen buruhauste handirik gabe heldu ginela Donibanerat, eta horrek bere esplikazione tipia luke. Izan ere, Alessandro de Novara jauregirat heldu zen egun berean, amesgaizto bat izan nuen gauez, eta amesgaizto hark iratzarri ninduen.
|
|
|
Erran
|
dizut
ezen Pedro Huizi osaba Joanikoten lagun hura zela, barrengo dei hark Italiaraino eraman zuena.
|
|
|
ez nikek bertze jauntxoen irrigarri izan nahi... ’ Eta Pedrok ihardetsi zion: ‘Hitz emaiten
|
dizut
ezen ez naizela itzuliko’ Nik, berriz, taroteko karten artean izar bat ikusi nuen Italiako zeruan... eta izar haren igurikitzan bizi izan naiz ordudanik. Baina ez dakit, ez dakit...
|
|
|
Izan ere, erran berri
|
dizut
ezen, gogoratzen dudan neurrian, sentitzen zuena erraiten zuela aitona Nikolasek eta erraiten zuena sentitzen: ez zuela deus ere gordetzen, alegia, eta zen bezalakoa onartzen zuela etxeko iragana... nahiz eta ez nagoen oso segur, zeren eta iragan hark bere kontradikzionea baitzuen, kontzientzian barrena itzal bat bezala luza zekiokeena, eta uste dut ezen itzal hark ere egitekorik aski eman ziola, ez dakit bizitza osoan, baina bai bizitzaren azken aldian.
|
|
|
Izan ere, zentzuak eta ebidentziak erraiten didate ezen ez dagoela meza itemisaest etik hasterik, zeren nihaur ere izana bainaiz nehoiz, mezazale ez ezik, mezajale ere, eta zeren baitakit, halatan, zertaz ari natzaizun: bada baldinba, nola liburuaren anitz orritan jauregiko jendeaz ariko bainatzaizu, eta nola batzuk eta bertzeak hemendik harat eta handik honat ikusteko parada izanen baitugu, jauregia eta jauregi ingurua zer nolakoa zen adieraziko
|
dizut
berant baino lehen.
|
|
|
Eta erranen
|
dizut
, gaiari xuxen natxekiola, ezen gure jauregia Urbiaindik iragaiten den errekaren edo latsaren albo batean zegoela, eta edifizioak hiru gorputz nagusi zituela, elkarri lotuak eta elkarrekin bat eginak, eta hala zituela jauregiak, aitzinaldeko erdialdean, ate printzipal bat, eta bertze bi, alboetan; gibelean, berriz, ate bakarra zuen, eta, atean barrena sartzeko, zubi tipi bat iragan behar izaiten z...
|
|
|
Jauregia, finean, talaia ezin hobea zen, nondik begizta baitzitekeen, han urrunean, urroztarren dorretxea, baita, legoa laurdenerat edo, Urbiaingo herria ere, zeinaz bi hitzen erraiterat obligaturik bainago, gure jauregiaren historia Urbiani guztiz loturik egon izan denez: " guztiz loturik" erran
|
dizut
, eta ez" guztiz nahasirik", zeren eta, liburuan barrena ikusiko duzun bezala, umetarik irakatsi baitziguten nor zen nor inguru haietan, jaunak beti jaun eta menekoak meneko.
|
|
|
Zeren eta santa Klara baikenuen Urbiaingo patroin eta begirale, kontatuko
|
dizut
nola.
|
|
|
Eta, ez dakit kolpe harengatik ote zen edo Jainkoak sortzez hala egin ninduelako, kontua da ezen memoria ere halakoa dudala, eta mila gertaki oroit dezakedala, baita aspaldi hartan gertatuak ere, xehetasun eta ñabardura osoz. Eta, hala, gezur erraiteko beldurrik gabe erran diezazuket ezen sasoineko hainbat pertsona bezain ongi mintzatzen nintzela ni sei urte baizik ez nituenean; baina berdinzki aitortu beharra
|
dizut
ezen, mintzairaz denaz bezainbatean halakoa banintzen ere, ez nintzela hargatik gizon adinetarat heldua, eta bertze edozein ume bezain heldugabe eta umogabe nintzela, hauskorra eta alditsua.
|
|
|
Halarik ere, erran behar
|
dizut
ezen jakintsutik guti zuela don Frantziskok, bihotz oneko gizona zen arren. Baina ez dakit jadaneko ongi ari naizen, zeren eta hitz ustez sagaratu eta ukiezin baten aitzinean baikaude, jaun André:
|