|
2008
|
|
|
Egin diren lanek hilarriei buruz edo lexikoari buruz, orain arte dakigunez, Euskal Herrian eta baita inguruko lekuetan ere, komunikabide besterik ez
|
didate
era kusten. Eta dena dela, esan bezala, susmatzen dut nafar erromantzea laguntza handi ko izango dugula zentzu horretan aztertzen irauteko.
|
|
|
Denok dakigunez,. Euskalgintza XXI. mendeari buruz? gai duen Biltzar hau, bereziki lehen hiru egunok, Euskaltzaindiaren sortzaile izan ziren bi euskaltzain erraldoiren, Azkueren eta Urkixoren omenez antolatu da; eta hemen hiztegigintzaz zerbait esatea agindu
|
didate
. Gaia batetik eta omenduak bestetik kontuan hartuaz, berehala nabarmentzen da hiztegigintza gaiei dagokienez, ezin hobeto uztartzen direla Azkueren eta Urkixoren lana, euskararen normalkuntzarekin eta euskara XXI. menderako prestatzearekin.
|
|
|
Izan ere, bi euskaltzale handien lana uztartzea izan da, nire iritziz, euskal lexikoaren normalkuntzan egin den oinarrizko lana, Mitxelenaren Orotariko> egiak> dagoeneko iragartzen zuena. Hitz batean, aipatu ditudan ardatz horiek, aukera ematen
|
didate
azaltzeko zein gogoeta modu egin zen hiztegi auzietan joan den mendean zehar eta non gauden mende berriaren hasieran.
|
|
|
(72) a.* Oso liburu eder hau ekarri
|
didate
(cf. Oso liburu ederra ekarri didate)
|
|
|
(72) a.* Oso liburu eder hau ekarri didate (cf. Oso liburu ederra ekarri
|
didate
)
|
|
|
(73)* Zu baino bi zentimetro neska altuagoa aurkeztu
|
didate
. (cf.) Aurkeztu didaten neska zu baino bi zentimetro altuagoa da.
|
|
|
(75) a.Gurea bezain ederrak diren liburu hauek daude salgai. b. Hain ederra den liburu hau opari egin
|
didate
.
|
|
|
Bere literaturaren eta bokazioaren iturburu mitologikoa den hirira heltzean biluzturik sentitzen da eta azterketa bat pasatzera joango balitz bezala sentitzen da betiereko idazle gaia: « Mesfidantzaz begiratuko ote
|
didate
nire ibilera sosegatua ez delako, edo sosegatuegia delako. Nire editoreak egindako kontratu faltsu bati esker, urtebeteko bisa lortu dut.
|
|
|
Ez ahal
|
didate
beltzuri eginen literatura historiaren ikertzaileek, ni eremu horretako noiz behinkako ikusliarra izanki, hartan behar baino barnago menturatzen banaiz, eta kontu zahar batzuetara itzulirik, euskal literaturaren his toriografia hunkitzen duten zenbait gogoeta plazaratzen baditut. Aspaldi gogoa alhan naukan paradoxa honetaz ariko naiz:
|
|
2010
|
|
|
Hitzaurre koxkor bat idaztea eskatu
|
didate
. Atsegin handiz egingo dut.
|
|
2011
|
|
|
ta eta tdira: üdüizitazüt, iduritzenzait? (Ainharbe), tormentüzminegin ditaziet?
|
didate
–(Elixagarai, 119). 21
|
|
2014
|
|
|
nahasmendu pizar bat eragiten
|
didate
ostatudun liburu dendek. Kafetegia jendez mukuru zegoen abuztuko arratsalde behingoz eguzkitsuan.
|
|
|
Liburuaren bigarren parteko A poema, kasu: . Beti> esanen> dut> > egia.>/ > Nire> ahotik> ezta> hitzik> aterako>/ egia> eztena.>/ > Ezpainak> apurtuko> zaizkit, >/ > hortzak> eroriko> zai > >/ > mihina> ebakiko>
|
didate
, >/ > baina> nik>/ > eztut>/ > gezurrik>/ esanen>(?)?. Edo bigarren parte bereko W poema:
|
|
2016
|
|
|
«benetan uste duzue jendeak pasarte honekin irri egingo duela?». Eta baietz, eta gogotik gainera, erantzuten
|
didate
. Ni saiatu naiz testuak dakarren irria eta jokaldi fisiko eta ekintzaren irria lotzen.
|
|
2021
|
|
|
Hona ezer tartekatu ez den zenbait adibide, non, halaz ere, adizkiak ez baitu aurrizkirik ez atzizkirik hartu: Neure obligazino handiek ez
|
didate
uzten zutzaz oroitzapen egin gabe, liburutto honen, kanporat ateratzeko ausartziaren hartzera. Zeren iduritzen zait ezen oraino bizi zarela (Axular); Aitzitik badirudi ezen Etxausko etxearen arropa gorriaz beztitzeko bideetan izan zarela.
|
|
|
Gehienetan dedukzio bat adierazten du, burua gehiegi nekatu gabe esanetik edonork aise atera dezakeena: Konpondu
|
didate
autoa. Beraz, etorriko zara.
|
|
|
Nola" beraz"? Bai, loteriak irten dizula esan
|
didate
.
|
|
|
Perpaus osagarrietako osagaiak ere fokaliza daitezke horrela. Esan
|
didate
oraingoan BISIGUA jango dugula eta ez legatza. Zubizarretak (1999) galdegai neutroak eta kontrastegaldegaiak bereizten ditu:
|
|
|
Perpaus osagarrietan, adibidez, ez da horrelakorik izaten: Esan
|
didate
ez duela ezer ulertzen.
|
|
|
Hona adibide gehiago: Guztiz hondatuta itzuli zenidan liburua; Begiak malkotan zituela eraman nuen Eneritz ospitalera; Iragazita edaten dut esnea; Pantaila pitzatuta igorri
|
didate
Internet bidez erositako telefonoa; Mozorrotuta ikusi zintudan herriko jaietan. Eta moduzko perpausekin bezala, adberbio soilen bidez (Burumakur/ gaizki ikusi nuen Ane) edo postposizio sintagmekin (Egoera negargarrian itzuli zenidan liburua) ere gauzatu daiteke objektuari begirako bigarren mailako predikazioa5.
|
|
|
P [P [Gaizki zabiltzala] esan
|
didate
]
|
|
|
Hau perpaus mailan ere gertatzen da: Egunkarian bi eta bi lau direla uste dudala idatzi dutela esan
|
didate
.
|
|
|
Pertsona aldatuz gero, marka egokitu behar dugu: Opari bat egin
|
didate
niri.
|
|
|
– zenbaitetan, aipamenak abiarazten dituzten esan bezalako aditzak izaten dira gobernatzaile, aginte perpausak mendean hartzen dituztenak: liburua itzul dezadala esan
|
didate
, hitzik esan ez dezagula adierazi digute;
|
|
|
Ikusi dugu perpaus osagarri izan daitezkeela: Esan
|
didate
, berandu joanez gero ez dugula tokirik izango; Amore ematen ez badugu zer gertatuko zaigun galdetu digute. Baina beste perpaus mota batzuetarako aukera ere badago, adibidez, perpaus erlatiboa izateko:
|
|
|
– Aditz eta guztikoa: Eskatu dudan baino gehiago eman
|
didate
.
|
|
|
Baina gobernatzailea esan, uste izan edo egia izan bezalako predikatua bada, ezinezkoa da baithorrela erabiltzea: * uste dut/ esan
|
didate
/ egia da [bakarrik etorriko baita].
|
|
|
34.5.3c [t (z) en+ izan/* edun] duten oraineko baldintzazko perpausek (ibiltzen bada, ekartzen badu), denboraren aldetik, solas uneari eta geroaldiari dagozkion denborazko kokapenak adieraz ditzakete. Solas unean bururatuak izan gabe hasiak diren (Zuk hortxe ikusten baduzu, hor dago noski; Euskal Herriko hirien historia idazten ari bazara, ez ahaztu jatorri askotako jendea biltzen zela haietara), edo oraino hasi gabeak diren egoerak, gertakariak edo gertakari segidak (Zure esanetara makurtzen banaiz, herritarrek ez
|
didate
barkatuko) aipa daitezke haietan, bai eta, balio generikoa edo gnomikoa izanik (Lehoi ar berriak taldea menderatzen badu, aurreko kumeak hiltzen ditu) denborazko kokapen zehatzik ez dutenak ere. Hauetan guztietan, hipotesia solas unean edo geroaldian jartzean, ez da guztiz ziurra hipotesi hori gauzatuko denik; baina(+ alegialdia) motako adizkera erabilita baino gertakortasun handiagoa aitortzen zaie.
|
|
|
Zenbaitetan, hala ere, osagai bikoitz horren lehen elementua falta denean —inor/ ezer/ deus edo horrelakorik ez dagoenean, alegia—, agerian dagoen elementuarekin ere egin dezake aditzak komunztadura. Nori osagaia duen adibidean, esate baterako, badirudi lehen elementua agerian dagoenean harekiko komunztadura egiten dela (ez diote inori eman, niri baizik), edo bestela bigarren elementuarekin egingo duela aditzak komunztadura (niri baizik ez
|
didate
eman).
|
|
|
Badira, hala ere, euskaldunak horrelako egiturak emateko arazorik ez dutenak: Noiz hilko naizen beldurra askotan sentitu dut; Madrilen zenbat aldiz izan naizen galdera hamaika bider egin
|
didate
; Zer esango digun kezkak hartu nau. Baina, berriro esan, esamolde hauen tankerakoak ez dira euskaldun gehienen gogobetekoak.
|
|
|
Askoz onargarriagoak egiten zaizkigu, ostera, beste hauek, nolabait" erdibituak": Galdera egin
|
didate
Madrilen zenbat aldiz izan naizen; Beldurra sentitu dut noiz hilko naizen; Kezka handia dut zer esango digun; Ikara sartu zaio gorputzean nola biziko den. Adibide horiek erakusten dutenez, ez dago eragozpenik zati galderak emateko ere horrelako egitura" erdibituetan".
|
|
|
Behin eta berriz esanagatik, ez
|
didate
kasurik egiten. TZEAGATIK → KAUSA/ HELBURUA
|
|
|
Hona agertu eta azaldu aditzekin osatutako egitura semikopulatibo batzuk: Langileak haserre agertu dira soldata murrizketen aurrean; Ikasleak proiektu horrekin interesaturik azaldu dira; Edozertan laguntzeko prest azaldu naiz, baina ez
|
didate
kasurik egin. Hauen nahiko parekoak dira ‘langileak haserre egotea’, ‘ikasleak proiektuarekin interesaturik egotea’ edo ‘edozertan laguntzeko prest egotea’, baina azaldu eta agertu aditzak erabiltzean, une bateko jarduera modura azaltzen ditugu, ekintza kutsu handiagoz; ibili aditzarekin, aldiz, izenki predikatuak adierazten duen ezaugarria une jakin bateko jarduera baino areago, denboran luzatzen ari den egoera modura aurkezten da.
|
|
|
Horrelakoak dira honako hauek: Urtsuegiak egin dituzu babarrunak; Ordenagailua hondatuta itzuli didazu; Inauterietan mozorrotuta ikusi zintudan; Ordulari bat eman
|
didate
opari (tzat).
|
|
|
Sinonimia —estua edo zabalxeagoa— dagoenean, adibidez, hirugarren pertsonako juntagaiak erabili ohi dira, eta juntagai horiek singularrekoak direnean, aditzarekiko komunztadura ere singularrekoa izan ohi da: Aurrez aur ifinten jako betirauna, edo eternidadea (Añibarro); Karta edo gutuna helarazi
|
didate
. Eta oro har, edozein baliorekin ari garelarik ere, juntadura hautakarian singularreko komunztadura da nagusi hirugarren pertsonarekin:
|
|
|
Numero komunztadurari dagokionez, emendioa batuketatzat edo gehiketatzat hartzen denez, eta juntagailuak nor, nori edo nork sintagmak juntatzen dituenean, ohikoena aditzak plural komunztadura hartzea izaten da, erreferentzia pluralekoa baita: Liburu bat eta aldizkari bat erosi nituen; Josunek eta Mirenek deitu
|
didate
; Zerbitzariari eta nagusiari barkamena eskatu zien. Bestalde, numero komunztaduraz gain pertsona komunztadura ere badago aditzean.
|
|
|
Kasu gramatikalekin (absolutiboa, ergatiboa eta datiboa) gertatzen da hori, ez besteekin: Nik neuk lehen esaten nuen moduan...; Nik neuk argitaratu nuen hori; Niri neuri ez
|
didate
holakorik kontatu; Hori niri neuri ez dagokit eta abar. Forma horiek maiz erabiltzen ditugun gizonak berak eta antzekoen parekoak direla esan daiteke:
|
|
|
Baina, batez ere perpaus osagarria edo predikatu nagusia bera luzeak direnean, ohikoa da aditzaren eskuinean ematea: Gizon horiek esan
|
didate
tren hau Orion gelditzen dela (§ 41.3f).
|
|
|
Lehen motakoak dira honako hauek: Laguna etorri dela esan
|
didate
; Ikusi dugu gazte hori zintzoa dena; Ez dut uste jende asko etorriko denik; Ikusiko duzue nola primeran ibiliko zareten; Domaia da hura ez baita etorriko. Jokatugabeak dira beste hauek:
|
|
|
Ikus ditzagun ondoko adibideak: Etxea saldu duela esan digu Josebak; Eskerrak ama etorri den; Ez dut uste Bilbora joango naizenik; Esan
|
didate
noiz izango den azterketa; Lan gehiago egin dezagun nahi dute ugazabek; Liburu hori liburutegira itzultzeko eskatzen dizut; Datorren urtean beste nobela bat idaztea espero dut; On da denok zerbait egitea; Lanera joatera behartuta zaude; Liburutegira etortzen ikusi zaitut; Badakit noiz hartu oporrak; Horrexek ematen dit barkatuko didazulako ustea; Gauez beste norbaitekin dabilelako susmoa dut.
|
|
|
Argiagoa da bereizketa beste bi adibide hauen artean: Liburu hau erosteko esan
|
didate
; Aitak dirua eman dit liburu hau erosteko. Lehen perpausean, mendeko perpaus osagarria dugu; bigarrenean, adjuntua (helburuzkoa).
|
|
|
* eta baina,* baina edo eta horrelakoak arruntean ezinak diren bezala, eta aldiz, eta ordea, baina halere, eta beraz, eta gisa horretakoak onargarriak dira guztiz: Mikel zintzoa dela esan
|
didate
. Zu, aldiz, bihurri samarra zarela mundu guztiak daki; Mikel zintzoa da eta zu, aldiz, bihurri samarra.
|
|
|
—Nik ere mendira joan nahi nuen. Ez
|
didate
, ordea, ezer esan.
|
|
|
—* Nik ere mendira joan nahi nuen. Ez
|
didate
, berriz, ezer esan.
|
|
2023
|
|
|
Galdetuko bazenit nondik ezagutzen zaitudan inoiz ikusi ez zaitu dalarik: iru dikatutako zure gorentasunaren imajinaren bidez ezaguna zatzaizkie zu ikus teko aukerarik izan ez duten askori; eta gizon prestu eta jakintsuek, beren gu tunetan, niri zure espiritua irudikatu
|
didate
era askozaz adierazgarriagoan edozein margolarik koloreen apaindurez zure gorputzaren
|
|
|
Hitz emanetan huts egiten
|
didate
, Amarissime, eta hau harrera!
|