|
2001
|
|
|
Hasteko, testua osatzen duten 22 hitzetatik erdia baino gehiago, 12, gureartean bizi den edozein ikaslek erraz identifikatzeko modukoak dira (hitz arruntguztiak gardenak dira), bi galderak zuzenean eta birformulaziorik gabe egiten dira, eta egitura molde bera erabiltzen da galderetan eta erantzunetan. Erantzuten duenhiztuna galdera egiteko erabili
|
den
aditzaz baliatzen da, elipsia eginez. Hizkuntzaren erabilera honek hainbat uste uzten ditu agerian.
|
|
|
Lehenbizikoa, egiazkoa, ez da Gipuzkoa osoan egiten, bi bazterretako mintzairak bestelakoak direlako; gainezka egiten du, haatik, Gipuzkoako eremuetarik kanpora Sakana eta Ergoien aldera. Bestea, Kintanaren dizkigute gipuzkera, Gipuzkoarra bezainbatean Nafarra
|
den
aditza besterik ez da. Eta Gipuzkoaz, gipuzkeraz eta giputzez aho betean ari garelarik, nori berea eman behar diogu eta zertaz ari garen aldez aurretik garbitu.
|
|
2002
|
|
|
Adi jarraitu eta zaindu egiten ditu begirada, aurpegiko keinuak, gorputzaren jarrerak, keinuak eta irribarrea, ahotsaren bolumena, inflexioa eta intonazioa, hitz jarioa, argitasuna eta abiadura, hitz egiterakoan erabiltzen
|
den
aditz forma, etenaldiak, isiluneak...
|
|
2005
|
|
|
Dibarrartek, aldiz, iragana enplegatzen du bertsoan
|
den
aditz bakarrean:
|
|
2006
|
|
|
Eta gaurko erabilerak? Azken urteotan euskaldunen artean berritu den eztabaida da, eta hizpide
|
den
aditzak berak ere hitza hartu nahi izan du, kontuan hartu beharrekoa delakoan. Honatx aditzaren iritzia:
|
|
|
dokumentuak Kataluniara itzultzeak Espainiatik ateratzen direla esan nahiko luke. Horrela, auzia" erabakita" geratu zen, Francoren miresleentzat bereziki erakargarria
|
den
aditza erabiliz. Mirespen sekretu zein nabarmenekoentzat.
|
|
|
Atenaren ahoan jartzen
|
den
aditza upotiei da116, eta adiera hauek dauzka: oinarriak jarri, proposatu, aholkatu edo irakatsi.
|
|
2007
|
|
|
Zuhur non kokatzen
|
den
aditz osteko informazioa.[][]
|
|
|
Perpausetan seinalatu egingo dut zein
|
den
aditza eta zein galdegaia. Lehenengoa adieraziko dut kortxete bidez, eta, bigarrena, beltzez.
|
|
|
Argi dago ere perpaus nagusiaren ostean erabiltzen direla. Nik esango nuke, eta hurrengo batean frogatuko dut, aditz ostean dutela ohiko lekua ahozkoan zein idazle klasikoetan, gaurko euskara idatzian ez legez, non itsu itsu erabili ohi
|
den
aditz nagusiaren aitzinean.
|
|
2008
|
|
|
Beste batzuetan ez dago hain argi lehen begiratuan nola sailkatu behar dugun buru den izen eratorriaren oin
|
den
aditza, ez akusatiboa den, ala balio arazlea duena:
|
|
|
Euskararen muin horri dagozkio deklinabide mugagabea,, a? organikoz bukatutako hitzak, euskalki guztietan legezko
|
den
aditz jokoa, euskal hitzurrena eta abar.
|
|
|
deklinabide mugagabea,, a? organikoaz bukatutako hitzak, euskalki guztietan legezko
|
den
aditz jokoa eta euskal hitzurrena.
|
|
|
Euskararen muin horri dagozkio deklinabide mugagabea,, a? organikoz bukatutako hitzak, euskalki guztietan legezko
|
den
aditz jokoa, euskal hitzurrena eta abar.
|
|
|
5 Batasunerako erabaki
|
den
aditz jokoa derrigorrezkotzat jo zuen, baina euskalkiko forma batutzat har daitezkeenak ere ontzat emanez.
|
|
2009
|
|
|
M5 estrategia: Modua adierazten duen aditz bat mugimenduzkoa ez
|
den
aditz batez ordezkatzea. Adb.:
|
|
|
P7 estrategia: Bideari buruzko aditz bat mugimenduzkoa ez
|
den
aditz batez ordezkatzea. Adb.:
|
|
|
Agotha Kristof en Koaderno handia. Bertan ageri
|
den
aditz ereduaren araberakoa da nire liburuko aditz aspektua, esaten dio, etortzen da, ixten du, janzten da...?, batek baino gehiagok euskararen kontatzeko moduaren kontrakotzat joko duena. Grazia egiten dit:
|
|
2010
|
|
|
Beste aipu harrobian, A multzokoan, kontara, zein erraz eta ugaritan agertzen
|
den
aditza posizio parentetikoan. Eta, berriz diogu, aditzaren kokagunearen auzia ez da erretorika edo erritmo kontua soilik, izango den arren.
|
|
2012
|
|
|
Adibideen maiztasunak erakusten digunez, ordea, gehien agertzen
|
den
aditza IZAN aditz kopulatiboa da, eta badu bere arrazoia: lehen esana dugu eta buruan daraman enuntziatu parentetikoari esker esatariak E1 enuntziatuan esan duenari buruz, bere iritzia, bere balorazioa gehitzen duela (modalizazio mailako informazioa), eta horretarako. IS NOR+ Izena/ Izenondoa
|
|
|
aditzaren mendekoa ez bada. Hau da, hor, harreman horretan, isilpean edo estarian beste aditz bat badelako ustea dugu, esanen kidekoa edo
|
den
aditz abstraktu bat, hain zuzen ere; eta enuntziatu parentetikoa esan aditz horren mendekoa da, ez E1 oinarrizko enuntziatuko aditzarena. Alde horretatik, esan genezake atal honetan bilduko ditugun enuntziatu parentetiko guztiek makroegiturako enuntziazio mailan eragingo dutela.
|
|
|
bezala parafrasea genezake. Eta, beraz, ESAN edo kidekoa
|
den
aditz baten mendeko genuke.
|
|
|
idatziaren herexarik ez da. Bat bai, haatik, harrigarriko oritgarria, bakoitxa, ezinago zaharra eta beti bizi dena, kültür beste sail güzien erroa, Hérellek ez zakiana, gütiesten ere beitzüan, gure mintzoa eta honen ardatza
|
den
aditz baldegabekoa. Ez daiteke asma holako ütürri batetik ez direla sortü errekak eta errekak, geroztik galdü direnak herexa güti baizik ez üztez.
|
|
|
Horrelakoetan fraseologiak diosku esangura «sendokoa»
|
den
aditz «lexiko» batekin batera, hain esangura garbia ez duten ki (atzizki adberbiala) edo z (esanahi instrumentaleko postposizioa) atzizkiak ere, esanahi zehatza ez dutenak, azaltzen direla kolokazioan.
|
|
2013
|
|
|
Erabiltzeko, ez da beharrezkoa sarera konektatuta egotea eta gramatika atal bat du. Aditz automatikoen jokalariak Baliabide hau erabilgarria da aditz baten jokaldi osoa. Edozein zalantza argitzeko balio dute, nahikoa baita ezagutu nahi
|
den
aditza tekleatzea, eta, automatikoki, aditz forma guztiak agertzen dira pantailan. Espainiako Errege Akademia.
|
|
|
Nahikoa da aditza bilatzailean sartzea. Hala ere, kasu horretan, ez du beti eskatzen
|
den
aditza konbinatzen, aukera gisa berdin berdin jokatzen den aditza eskaintzen du. . Miguel de Cervantes Liburutegi Birtuala jokalari automatikoen zerrenda biltzen du, pertsona bakoitzaren interesetara hobekien egokitzen dena aurkitzen laguntzeko.
|
|
|
Nahikoa da aditza bilatzailean sartzea. Hala ere, kasu horretan, ez du beti eskatzen den aditza konbinatzen, aukera gisa berdin berdin jokatzen
|
den
aditza eskaintzen du. . Miguel de Cervantes Liburutegi Birtuala jokalari automatikoen zerrenda biltzen du, pertsona bakoitzaren interesetara hobekien egokitzen dena aurkitzen laguntzeko.
|
|
2014
|
|
|
Ezabatuko den elementua, berriz, menderagailuaizango da. Hau da,
|
den
aditza eta menderagailua da aditza bihurtuko da.
|
|
2015
|
|
|
Izen sintagma honen barruan dagoen aditz sintagma (phrase verb) aktibatu (ACTIVE) egiten da etaatzeranzko norabidea (DIRECTION #direction & backward) hartzen du; izen sintagmarekin batzeko.Biak batzearen ondorioz (RESULT), beste aditz sintagma bat (phrase verb) sortzen da eta kategoria (CAT), azpikategoria (S. UBCAT), balentzia (VAL) eta norabidea (NORA) balioak heredatzen ditu. Aipatzekoa da, baterakuntzaz sortu
|
den
aditz sintagma honek balentzia berria (#valnew) duela.
|
|
|
Bienarteko baterakuntzaren ondorioz, beste aditz sintagma bat sortzen da kategoria (CAT), azpikategoria (SUBCAT), balentzia (VAL) eta norabidea (NORA) balioak heredatzen dituena. Aurreko erregela sintaktikoa bezala, hemen balentziak balio berria (#valnew) hartzen du, sortzen
|
den
aditz sintagma berriadelako.
|
|
2016
|
|
|
Atsegin du trenaren hotsa pixkanaka gerturatzen sentitzea; orain ere, ahal balu, txikitan bezala trenbidera joko luke, makurtu eta belarria errail baten gainean jarriko luke trenaren lehen zantzuak noiz entzungo, baina urrutitik begira egonda konformatu beharra dauka orain. Umetan bezalaxe gozatzen du trenaren urruneko hots xumea ezarian nola ozenagotzen
|
den
aditzen; gertu dagoela sentitzen duenean, industrialdeko pabilioien artetik ikusten duen trenbide zatira begira geratzen da, eta pozarren ikusten ditu bagoiak bata bestearen atzetik pasatzen.
|
|
2017
|
|
|
471. Testubarrenotan maiz ageri
|
den
aditz honek, gaurko" asistir, hacer frente" zentzua zuen latinetik hartua, eta ez gaurko" bururatu, okurritu" zentzua, lehen esan bezala.
|
|
|
432. Testubarrenotan maiz ageri
|
den
aditz honek, gaurko" asistir, hacer frente" zentzua zuen latinetik hartua, eta ez gaurko" bururatu, okurritu" zentzua.
|
|
2019
|
|
|
Magdalenaren pasarte berean, igurikatu, euskal testuetan apenas agertzen
|
den
aditz bat, darabil Arrietak: " usainak eta zaporeak eusten diote oraindik luzaro, arimek bezala, oroitzeari, itxaroteari, igurikatzeari, gainerako guztiaren aurrien gainean".
|
|
|
Hauxe da aldaketa guztiak kendu ondoren geratzen zaiguna eta guk aipatutako oinarrizko tratamenduan erabiltzen
|
den
aditza.
|
|
|
Mailak jadanik begien bistan dauzkagu: aditzoinari motako hizki bat gehitu eta partizipioa lortu zuten; eta honi saileko hizki bat gehituz, geroaldian erabiltzen
|
den
aditz nagusia eskuratu zuten:
|
|
|
Horren adibidea hartu aditza da: gehien erabiltzen
|
den
aditzak trinko jokorik ez izatea; eta, amore emanez eta Lafoni jarraituz, asmatu berria izanik ere, aditz honi joko trinkoak osatzeko erabiltzen den prozedura ezin aplikatzea oso adierazgarria da.
|
|
|
Zernahi ere den, buru elean oinarritu egitura (1a) ez da euskarak bihurkaritasuna adierazteko daukan baliabide bakarra: anitzetan xede bera iragankorra izan ohi
|
den
aditza iragangaiztearen bidez, hau da, osagarri zuzena adierazteari utziaz lor daiteke (1b), eta hau, hortaz, aditzezko estrategia dela erran daiteke. Honetaz landa, zehar osagarria kasu guti batzuetan bere horretan utz daiteke (i) aldi berean subjektuaren erreferentziakidea eta pertsona izenordaina bada, eta (ii) destinatibo marka badarama (1c) 2 Hau, beraz, izenordainezko estrategia da:
|
|
2020
|
|
|
Burugabekeria honen aurrean, alderdi politikoek hausnartu lukete azterketa horiek egokiak diren edota zenbakiak koadratzen ote duten. Eta egun horretan AHT defendatzen duten alderdien aldetik jaso genituen erantzunak, ordea, betikoak izan ziren, langarra nola erortzen
|
den
aditzen egonen balira bezala. Auzitan jarri genituen arloak ez zituzten aipatu nahi izan, gure zalantzak erantzuteke utzi zituzten eta gaur egungo egoera sozio-ekonomikoa ez zuten aintzat hartu nahi izan.
|
|
|
• Bi hitzez osatua
|
den
aditz bakoitzaren azpian idatz aditz nagusia eta aditz laguntzailea zer diren.
|
|
2021
|
|
|
Horretarako, oztopo bat da Beloinarriak ez dirudiela, adibidez, Andereedo Semero-ren sail berekoa. Beste azalbidea izan daiteke pentsatzea EHHE biltzen
|
den
aditz izenetako te dagoela, zenbait hitzetan denbora tartea adierazten duena, nolabait esan, Belteoinarria iluntze ren parekoa dela. Zailtasun nagusia, eta ez nolanahikoa, aditz izen bat jende izen baten osagaitako erabiltzea arrunta ez izatean datza.
|
|
|
5.5.2e Oinarri
|
den
aditzaren nolakotasuna eta atzizkiak lotzen duen argumentua aztertzean argi ikusten da kor (§ 5.4.6) eta garri atzizkien arteko desberdintasuna (zehazkiago esanda, kor eta garri aktibo edo arazlearen artekoa). Biak eransten zaizkie da/ du motako aditzei; lehena, ordea, da baliokoari, inkoatiboari eta bigarrena du motakoari, arazleari.
|
|
|
Bestetik, aditzek hedatzen dituzten argumentu sareak, nolakoa
|
den
aditza, era askotakoak dira: gizondu, nekatu, harritu, ospatu edo eskolatu (batzuk bakarrik aipatzeagatik) aski desberdinak dira alde horretatik, denak izen batetik sortu baditugu ere.
|
|
|
Baina Azkaratek (1995) defendatu du horrelako formak ihartuak daudela eta ez dutela emankortasunik, joale ren ondoan* etorle ezinezkoa baita, orobat* ibiltzaile ere, egoile izan arren; hau da, aditz intrantsitiboetan salbuespenak dira le/ tzaile har dezaketenak. Bustitzaile, erretzaile, gibelatzaile, hiltzaile, sendatzaile edo zuritzaile eratorrien oinarri
|
den
aditza ez da intrantsitiboa (busti da, erre da, gibelatu da, hil da, sendatu da edo zuritu da), baizik busti du, erre du edo hil du laguntzailea eskatzen duen aditza (aditz trantsitiboa, alegia): Giro esnetsu eta bustitzaile horretan beste isla batzuk agertuko dira (Sarrionandia); Beraz etzara zu ere, zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile izatu (Axular).
|
|
|
Perpauseko osagai bati buruzko bigarren mailako predikazioa dugu hor: [Andoni — burua altxatuta]; ez dugu esaten nola jazo
|
den
aditz nagusiak adierazitako gertaera (ikustea), baizik nola zegoen perpausaren osagaietako bat; Andoniri buruz egiten du predikazioa. Objektuari begirako predikazioa dagoenean, objektu hori une horretan zer egoeratan dagoen azaldu ohi da.
|
|
|
Donostiara joanez gero, hondartzara joango naiz/ nintzateke/ nintzen. Ondore perpauserako hautatzen
|
den
aditzaren arabera, nabarmena da esaleak gertakortasun maila desberdinak dituela buruan, baina hala ere baldintzazko perpausa guztietan bera da (Donostiara joanez gero): baldintzazko perpaus jokatugabeetan(+/ alegialdia) izatearen edo oraina/ iragana den informaziorik ez dugu mendeko perpausean, eta aspektu markarik ere ez zaigu azaltzen.
|
|
|
32.1.3.4d Zenbaitetan, hala ere, anbiguotasuna sortzen da, mendekoan isilpean
|
den
aditza bitara uler baitaiteke, perpaus nagusian ere isilpean den izan aditzari nahiz agerian denari dagokiola. Subjektu biak absolutiboan direnean gertatzen da hori.
|
|
|
Ardatz izena agerian ez duen erlatiboa da hori, testuinguruari esker eskuratzen dena: Zure konputagailua nik erosi dudan (konputagailu) a (den) baino garestiagoa da da azpian dagoen esaldia, mendeko perpauseko
|
den
aditza isilpean duena. Beste zenbaitetan izen generikoa izan daiteke erlatiboan adierazi gabe uzten dena; hala, Azken orduan mugitzen dena baino lasaiago ibiltzen da garaiz abiatzen dena esaldian mugitzen dena erlatiboaren izen ardatza generikoa da, eta Azken orduan mugitzen dena (ibiltzen den) baino lasaiago ibiltzen da garaiz abiatzen dena da azpian dagoena.
|
|
|
– aditz modala, adizki jokatua gabe gehienetan: Ahal (dugun) bezain ondo egiten dugu lana; Behar (zen) bezain goiz jaiki dira; Nahi (duten) bezain ondo bizi dira; aditz modalen objektua perpaus nagusian ageri
|
den
aditza da (‘bizi nahi duten bezain ondo bizi dira’, alegia, azken adibidean);
|
|
|
Isildutako aditz hori berreskuratzen erraza denean gertatzen da normalean: perpaus nagusiko aditz berbera delako, edo, bestela, izan aditza edo, testuinguruak lagunduta, hori bezain berreskuraerraza
|
den
aditz bat delako.
|
|
|
" Bainan ez duk beraz sekulan deusik ongi eginen?" (Barbier). Aldiberekotasuna adierazteko, batera/ batean postposizioa gehitzen zaio soziatiboan
|
den
aditz izenari: Tontorra ikustearekin batera mendizalea zorabiatu zen; Eta madarizione hoi erraitearekin batean, itsusi itsusia, farrandaka, Laminhandi bat joan zitzaioten su phizkiari goiti (Barbier).
|
|
|
Prolatiboa erabiltzen dugunean ere (Nire esker onaren erakusgarritzat ematen dizut opari hau; Laguntzailetzat Patxi jarri dizugu), uneko egoera adieraztearen kontuak baditu berezitasunak, eta erabiltzen
|
den
aditzak zeresan handia du horretan. Lehen adibidean, guk ezartzen diogu zerbaiti (oparia) ezaugarri edo egoera konkretu bat (esker onaren erakusgarri izatea); bigarrenean, Patxiri egoera edo une jakin baterako ezaugarri konkretu batzuk ezarri dizkiogu kanpotik, oraingoan era errealean.
|
|
|
26.5e Aditz predikatu konplexu gehiagok daukate haien kidea
|
den
aditz eratorria: adibidez, beldur izan eta beldurtu, iduri izan eta iduritu, maite izan eta maitatu, laket izan eta laketu...
|
|
|
etorri edo beste aditz intrantsitibo bat izanez gero, orduan subjektuak absolutiboa jasotzen du, zero marka morfologikoa (ø); aldiz, ikusi edo halako beste aditz trantsitibo (iragankor) bat izanez gero, orduan subjektuak ergatiboa erakusten du, k marka. Labur esanda, ergatiboa den hizkuntza batean, subjektuak bi kasu erakusten ditu, nolakoa
|
den
aditza. Baina ez da hori bakarrik gertatzen:
|
|
|
Izan ere, euskara hizkuntza ergatiboa izanik, printzipioz espero genezake lehen perpausean dagoen konfigurazio bera egotea baita bigarrenean ere, hots,* Zu Pirinioetan eskiatu zara bezalako zerbait gramatikala izatea, baina, jakina denez, perpaus hori ez gramatikala da. Eta horren antzeko zerbait gertatzen da jardun aditzarekin, nahiz egia
|
den
aditz horrek bi konfigurazioak onartzen dituela: Hamaikak arte jardun zuten/ ziren lanean.
|
|
|
Gehienetan jatorrizko egituran zuten aditzik gabe agertzen dira, nahiz batzuetan geratzen
|
den
aditza ere (nolanahi den):
|
|
2022
|
|
|
—Gazteen artean behin eta berriz entzuten
|
den
aditza: " Flipatu egiten dut"," Ez flipa!"..., hau edo hori entzunda edo ikusita.
|
|
|
—Flipatu aditz berria da euskaraz, guztiz berria, baina modan jarri eta indarberritu
|
den
aditza. Zer dela eta?
|
|
|
—Idatziz batez ere, sarritxo ageri
|
den
aditz bat dakargu gaur: darrai.
|
|
|
• Erranaldiak osa itzazu pluralean
|
den
aditz laguntzaile egokia hautatuz.
|
|
|
Hasia
|
den
aditzaren osatzea
|
|
|
Mugimendu zehatz bakoitzean errepikatzen
|
den
aditzik ba al dagoen ikusi da. Horretarako, erabilitako aditz nagusi guztiak identifikatu eta zerrendatu dira, eta aditz bakoitza erabili den maiztasuna kalkulatu da, mugimenduz mugimendu.
|
|
|
izena, aditza eta adjektiboa bezala ezagutzen ditugunak dira, eskuarki. Hauek ere ez daude inolaz ere modu bateratuan definituta, eta hizkuntzatik hizkuntzara zer
|
den
aditz, zer izen eta zer adjektibo bereiztea ez da beti lan erreza. Dena dela, lausoki bada ere, kategoria bakoitzak adierazten duen esanahia atzematen dugulako, era guztietako deskribapenetan erabili ohi diren kontzeptuak dira.
|
|
2023
|
|
|
Gramatika deskriptiboetan, historikoetan, ikusten da bidea zein den, baina erabakia hartu gabe dago: subordinatu bat datorrenean, subordinatua
|
den
aditz hori jar daiteke hika. Hor bizi den gizona nire aita dek. Oraingo gazteek, berriz, esaten dute:
|
|
|
Tabarra ematea ere, beraz, bada arrakastaren baitan biltzen
|
den
aditza. Alamena ematea, dar la tabarra, nondik datorren jakin nahi izan dut.
|