|
2010
|
|
|
Euskararen 1975 inguruko egoera soziolinguistikoa azaltzeko orduan hiru atal ditugu, batez ere, kontuan hartzekoak: batetik euskara erdaren erabilera gizarte bizitzan; bestetik EAEko hiritarren euskara erdarei buruzko iritziak eta jokabideak; azkenik,
|
bertako
hiztunen konfigurazio linguistikoa.
|
|
2011
|
|
|
...go diglosia, ez adiera popularrak (eta ez hain popularrak, baina maiz lauso zehazkabeak) aditzera ematen duena. errezilen eta zerainen, goizuetan eta Markina aldean dago gaur euskara erdaren arteko diglosia, inon egotekotan. horietan ere ez diglosia tradizional betea, baina bai menderik mendeko diglosiaren eskema nagusitik hain hain urrundurik ez dagoen moldaera. euskara L1 gisa transmititzen dute
|
bertako
hiztunek etxean eta auzoan, ia erabat. kalean eta soziedadean, tabernan eta elizkizunetan euskara da nagusi hitzezko jarduera arruntetan, aldiz gaztelania da jaun eta jabe eguneroko periodikoa erosterakoan. hori da XXI. mende hasiera honetara arte bizirik iritsi den euskal/ erdal diglosiaren eszenarioa: eszenario nagusia eta ia bakarra.
|
|
|
Intergroup social dependency harreman moldeak bere bidea egiten du eta, ordainsarieta zigor debekuen sistema biak hain desorekatuak izanik indar ahalmenez, kanpotik etorritako hiztun taldea ateratzen da horrelakoetan garaile. Berak ezarritako ordainsarieta zigor sistema sozialak erasan egiten du, lehentxeago edo beranduxeago,
|
bertako
hiztun elkartea. B elkarte horretako kide ona, azkarra, gizarte berrian gora egiteko kapaza argi dago handik aurrera zein den:
|
|
|
Gero ikasten da H, gehienetan eskolan edo sozializazio ajente formal jasoagoen bidez. e) erabilerari dagokionez eten argia dago h ren eta L ren artean: ...do oso nagusiki; ahozko jarduera formal jasoa ere bai, oro har. gainerako jarduna, eguneroko mintzajardun eta berba egikera arrunta, informala eta intimoa, L aldaeraz egiten da beti edo nagusiki. hots, Lren eta h ren konpartimentazio funtzionala dago hiztun elkarte horretan (konkretukiago, hiztun elkarte horrek konpartimentazio arau hori indarrean daukan esparru territorialean eta, horren barnean,
|
bertako
hiztunen arteko agerbide, jardun gune, harreman sare eta situazioetan. hots: hiztun elkartearen lurralde esparru osoan (hiztun herrian) edo bertako eskualde eremu jakinean kontestuak agintzen du, normalean, noiz h erabili eta noiz L. Mintzajardunaren situazio markatzaileek, norknorekin noiz non zertaz diharduen azaltzen duten elementuek, esplikatzen eta, parte on batez, determinatzen dute kasu bateko eta besteko jardunaren berezitasuna. f) Konpartimentazio soziofuntzional (eta, dagokion neurrian, territorial) hori egonkorra da. hots, ez da urtetik urtera (ez eta hamarkadatik hamarkadara edo belaunaldi batetik hurrengora) nabarmenki aldatzen. hizkuntza egoera guztiak (guzti guztiak) aldatu egiten direnez gutxi edo (normalean) asko, berehala agertzen da galdera:
|
|
|
(a)(+ diglosia,+ elebitasuna): hiztun elkartea diglosia giroan bizi da eta
|
bertako
hiztun guztiak elebidun dira67; (b)(+ diglosia, elebitasuna): hiztun elkartea diglosia giroan bizi da eta bertako hiztunak (guztiak edo gehienak) elebakar dira:
|
|
|
hiztun elkartea diglosia giroan bizi da eta bertako hiztun guztiak elebidun dira67; (b)(+ diglosia, elebitasuna): hiztun elkartea diglosia giroan bizi da eta
|
bertako
hiztunak (guztiak edo gehienak) elebakar dira: h hiztun elebakar batzuk, eta Lhiztun elebakar besteak68; (c) (diglosia,+ elebitasuna):
|
|
|
a) Konpartimentazio soziofuntzionala: ...bere rol harremanak eta bere interakzio esparru propioak ditu. diglosiazko gizarte horretan normal ikusten da" gauza batzuk" L bidez egitea, eta" besteak" h bidez. hots, L ren eta h ren konpartimentazio funtzionala dago indarrean hiztun elkarte horretan. konkretukiago, hiztun elkarte horrek konpartimentazio arau hori indarrean daukan esparru territorialean eta, horren barnean,
|
bertako
hiztunen arteko agerbide, jardun gune, harreman sare eta situazioetan. Nolakoak izan litezke konpartimentazio bide horiek?
|
|
2012
|
|
|
Azken urte eta erdian, Ibaizabal Mendebalde kultur elkarteko kideak lanean dabiltza liburuaren izen bereko dokumental sorta batean. Lan berriak Xamarren liburua du oinarri, eta Euskal Herriaren historia, hizkuntza eta
|
bertako
hiztun komunitatearen historia kontatzen ditu. «Ezinezkoa litzateke Euskal Herriaren historia aztertzea euskal hiztunen historia aztertu gabe, eta alderantziz», dio Mikel Arredondok, egileetako batek.
|
|
2013
|
|
|
Hizkuntza baten bizirik irauteko ahalmena, belaunez belauneko transmisiobermea eta jarraipena batetik, eta hiztun elkarte horren(
|
bertako
hiztun talde jakinen) erabilera bestetik, gauza bera dira funtsean. hizkuntza horren bizirik irauteko ahalmena, belaunez belauneko transmisio bermea eta jarraipena, hartzen dugu erreferentziatzat erabileraren azterketa egiteko. Honako oinarri hau hartzen dugu abiaburu, maila operatiboan:
|
|
|
Honako oinarri hau hartzen dugu abiaburu, maila operatiboan: hizkuntza baten bizirik irauteko ahalmena, belaunez belauneko transmisio bermea eta jarraipena batetik, eta hiztun elkarte horren(
|
bertako
hiztun talde jakinen) erabilera bestetik, gauza bera dira funtsean. Ikuspegi teoriko honen nondik norakoak duela hamabost bat urte garatu eta argitaratu ziren, Hizkuntza biziaren euskarriak izeneko eredu teoriko baten proposamenaz (Mart� nez de Luna 2001).
|
|
|
Aurreko urtean, antzeko harrak bultzatutako hitzaldi solasak izatea tokatu zait Elgoibarren, Azkoitian, Balmasedan, Orion, Bergaran... Sarakoaren aste berean, eta haiekiko loturarik gabe, Hendaiatik etorrita taberna batean hitzordu bat jarri dit Ametsek,
|
bertako
hiztun komunitatea artikulatzen hasteko pista bila. Eta gero deiak Urepeletik, Gasteiztik, Arratiatik, Mauletik.
|
|
2015
|
|
|
Alde horretatik, gogotik proposatuko nuke antropologiaren eremutik hainbat lan egitea, esaterako, herritar berriek nola ikusi duten hartu dituen inguru linguistiko euskalduna, nola bertako instituzioen mezu eta programak, esaterako. Berdin aztertu litzateke nola bizi izan duten aldaketa
|
bertako
hiztunek, belaunaldi bakoitzak bizipen bereziak izango dituela kontua hartuz.
|
|
|
Errazegi utzi da alde batera. Egia da berezia eta desberdina dela, eta gainerako hiztunendako urruna eta arrotza, baina hazia da
|
bertako
hiztunen kopurua. Herri handi samar zenbaitetan, gainera, euskarak badu indarra:
|
|
|
Badakigu hizkuntza aldaketek inoiz gizarte motibazioa ukan dezaketela. William Labov soziolinguistaren 1972ko ikerlanagatik ospetsu bihurtu da ekialdeko Ipar Amerikako Massachusettsen Martha, s Vineyard uhartea;
|
bertako
hiztunek/ ay/ eta/ aw/ diptongoen ahoskera arras zentralizatua egitera jo zuten, bereziki 31 urte bitarteko jendeek, betiere aldea azpifonemikoa izanik. Lehenago ondu ingelesaren hizkuntza atlasetan uharteko emaitzak islaturik baitzeuden, aitzineko belaunaldiei bildu emaitzak 1961eko ahoskerarekin alderatu zituen Labov ek.
|
|
2016
|
|
|
Orain dela gutxira arte euskararen aski erabilera bizia ageri zuen hainbat eskualde389 atzerabide larrian ageri da. Hots, etxe auzo kale lantegi lagunarte sailean eta herrigiro zabalean
|
bertako
hiztun gehienen eguneroko hizketa ordu gehienak estaltzen dituen aurrez aurreko (zenbaitetan talde giroko) jardun xumean, euskararen eguneroko erabilera arruntean alegia, hizkera molde informal gatz piperduna ez da (maiztasun kopuruz eta mami bizitasunez) bere buruari eusten ari, edota nekez eusten dio bere buruari. Hizkuntzaren jardungune formal jasoetan egiten ari garen aurrerabide ukaezina ez da gai, jardungune informal intimoetako atzerabide hori frenatzeko.
|
|
|
Jende asko da munduan zehar, bere buruari galdera hau egiten diona: " zergatik ari dira hainbat eta hainbat hiztun herri (hiztun herri osoak,
|
bertako
hiztun talde jakinak eta, bereziki, herri (zati) horien hizkuntza propioak) ahultzen, bakantzen eta galtzen. Zergatik gure hizkuntza, konkretuki?
|
|
|
Bere azpiatalak egoki kuantifikaturik ere, nola atera batez besteko balioa? Gauza bat da (besteaqk beste) ethnolinguistic group baten hiztun kopuru absolutua eta
|
bertako
hiztunen kontzentrazio maila zehaztea, eta beste bat dimentsio horiek egoki konbinatzea. Demagun batetik Euskal herria, bere (mintzajardunari dagokionez) ehunka mila hiztunekin baina gero eta kontzentrazio tasa ahulagoarekin, eta bestetik Feroe uhartea 50.000 hiztun ingururekin baina arras kontzentrazio tasa handiarekin.
|
|
|
Moriarty 2015, 45) oso lotua antza denez maila mikroan, oso maila pertsonaletan, oinarrituriko hizkuntza politika eta planifikazio ekimenetan, Errepublika zabalean aldiz maila makroan, egituretan, erakundeetan, goitik behera planifikaturiko politiketan oinarritu bide denaren aldean, pertsonatik urrun (eta era berean eta oro har, erabat urrun ere bai, politiko abertzaleen konpromiso pertsonaletatik, J. Albarezek (1990) ere behin eta berriz azpimarratzen duen moduan). Hizkuntza politika makro horien despertsonalizazioa maiz erakusten da Irlandako Errepublikako gaeleraren garapen arazo nagusietako bezala,
|
bertako
hiztunen/ hizkuntzaren garapen ez aktibo, hankamotzaren kausetako, bat, bederen? (besteak beste, baita aipatu ditugun autoreen lanetan ere:
|
|
2017
|
|
|
Hizkuntza bat ikastea erabaki duenari jatorrizko hiztunez inguratzeko eta oinarrizko berbak edo esaldietatik abiatzeko gomendatzen zaio. Izan ere,
|
bertako
hiztunek, hizkuntzaren barne arauetatik harago, mintzaira berriaren doinua eskaintzen dute ahapaldi bakoitzean, eta oinarrizko hitz horien bitartez, letrak jartzen zaizkio melodiari, konplikazio handirik gabeko hartu emanetan kantari moldatzen hasteko. Diosala egiteko, galderak egiteko, eskerrak emateko edota zerbait eskatzeko ez da hori baino askoz gehiago behar izaten, eta horretarako daude, hain justu, turistentzako propio argitaratzen diren gida mehe eta marrazkiz beteta dauden horietako edozeinetara.
|
|
|
Tokian tokiko mintzaira lokalaren konnotazioak ditu, nola zentzu linguistikoan hala kultura identitatean. Segur aski oso bizia eta naturala
|
bertako
hiztunentzat; haatik, nazio kultura eta kontzientzia taxutzeko estatus eta gaitasunik gabea. Euskaldunok dezente dakigu auzi horren gainean; izan ere, hor gabiltza noraezean euskara batuaren eta euskalkien arteko harremanak nola uztartu asmatu ezinik.
|
|
|
Aurretik deskribatutako erabileren nondik norakoak ezagutzekotan
|
bertako
hiztunei elkarrizketakegiteari ekin diot. Horretarako hainbat istorio4 sortu ditut ahalik eta modu kontrolatuenean partikuleneta galdera moten erabilera neurtzeko.
|
|
|
Era honetako egoeretan
|
bertako
hiztunak irrigarri bihurtzen dira gainerakoentzat. Mintzaira ofiziala makur eta trakets egiten dutenez, trufa, txantxa eta barre errazen helburu izaten dira, haien" hizkuntz gaitasun eza" agerian utziz bereziki.
|
|
2018
|
|
|
Orain gutxi arte, Uxue XVI. mendean herri euskalduna zela esateko ebidentzia zenbait bagenituen ere, ez genuen
|
bertako
hiztun batek ekoitzitako euskarazko testurik, 1581eko prozesu batean pasarte labur bat agertu zen arte (cf. Monteano, 2017, 178; Santazilia, 2019).
|
|
2019
|
|
|
20 hots: ahuldutako hiztun elkarteari eta
|
bertako
hiztun talde zein harreman sareei.
|
|
|
2 taula: Udalerriak,
|
bertako
hiztunen etxeko erabileran euskarak ageri duen ehunekoaren arabera. hegoaldeko udalerriak,
|
|
|
Nagusiki idatzitako materialean oinarrituko garenez, garrantzi berezia du bereizteak webeko agerpen pasiboa (irakurtzeko baino ez diren lexikoak, berriak edo literatura klasikoa) eta bi norabideko erabilpen aktibo asko (sare sozialak, merkataritza eta literatura bizi). tuak %1 azpitik dira, eta wikipedia inkubagailuak (requests for new languages/ wikipedia mandinka, 2013) ez du erakarri
|
bertako
hiztun bakar bat ere.
|
|
|
Beltzez marraztutako 307 hizkuntza daude natibo digitalen arrastorik gabe. hiztunen kopurua, batez beste, 0,7 milioikoa da, eta wikipedia gehienak inkubagailu egoeran daude (hutsak normalizazio kalkuluak egin ondoren). kanuri (kau) hizkuntza da horren adibidea, bere hiru dialektoekin, tumari (krt), manga (kby) eta beriberi (knc) egIdS sailkapenean 6a, 5 eta 3 egoerekin hurrenez hurren. erabilera indartsua du, 3,76 milioi hiztun, irratia eta telebista, eta erdiko dialektoa behintzat ez dager inolako zerrendetan galzoriko egoeran. Baina wikipedia itxi zen
|
bertako
hiztunen eduki ezagatik eta komunitate birtualik ez edukitzeagatik. eta Crúbadán proiektuan 5.000 hitz biltzen duten hiru dokumentu baino ez ziren bildu.
|
|
|
7 8b arteko hizkuntzak galzorian sailkatzen ditu unescok (mosley C., 2010), eta 9 taldekoak desagertutzat ematen ditu. ...en gehiengo zabalak (%95etik gora) igoera digitala lortzeko ahalmena galdua baitu. azken hiztuna hil ondoren ere datu digital (izatu) ek irauten dutenez gero, ezin dugu lotu, besterik gabe, datu digitalen gabezia eta igoera digitalarekiko ezintasuna. horregatik bereiziko dugu alde batetik ondare digital egoera (digital heritage), (L1) ikerketarako eta dokumentaziorako material digitala egon arren,
|
bertako
hiztunek komunikazio digitalerako erabiltzen ez duten kasuetarako; eta moteltasun digital egoera (digital still), inolako agerpen digitalik ez dagoen kasuetarako, ezta atzerriko (L2) erabiltzaileek sortua ere. garrantzitsua da, zalantzarik gabe, hizkuntzak egoera moteletik ondare egoerara igarotzea, eta, zentzu horretan, ekimen anitz ari dira burutzen hizkuntza horiei dagozkien datuak eta metadat... Bere hezurdura gordetzeak edota museotan bere fosilak gordetzeak dodoaren desagerpena moteltzen ez duen moduan, tribuetako adinekoen herri poesiaren errezitazioko ahots fitxategiak online jartzeak ez du hizkuntza jakin horren igoera digitala suspertuko; motel zein ondare egoerako hizkuntzak digitalki hilda daudela esan daiteke, ez baitute hizkuntza komunitatearen komunikazio beharretarako balio.
|
|
|
Serbokroaziera hizkuntza bakarra zen, gerra piztu eta serbiarrek eta kroaziarrek elkarri bizkar emanda bizitzea erabaki zuten arte. Handik aurrera, bi hizkuntza desberdin direla esango dizute
|
bertako
hiztunek, eta estatuak, gainera, gero eta desberdinagoak izan daitezen ari dira ahalegintzen, elkarren arteko aldeak areagotzen eta azpimarratzen. Egoera horrekin ados ez dagoen intelektual talde batek Hizkuntza Komunaren inguruko Adierazpena aurkeztu zuen, Bosnia Herzegovinan, Serbian, Kroazian eta Montenegron hitz egiten den hizkuntzaren batasuna aldarrikatuz.
|
|
|
Ned Maddrell azken hiztuna 1974an hil zen, eta Unescok 2009an desagertutako hizkuntzatzat izendatu zuen. Baina,
|
bertako
hiztun kontzientziadunek berpiztea lortu dute eta, une honetan, manxera lehen hizkuntzatzat duten haurrak ere badira, Unescok desagertzeko arrisku bizian dauden hizkuntzen artean sailkatu duelarik atzera. Antzeko prozesuak ari dira gertatzen kornikerarekin (Kornuallesko hizkuntza) edo Letoniako Kurlandia eskualdeko livonierarekin.
|
|
2021
|
|
|
Hainbat ikerketek azpimarratzen dute hizkuntzaren inguruko diskurtsoen pisua; zehazki, hizkuntza baten benetako hiztunaz (Ortega et al. 2016, 89) dagoen kontzepzioaren garrantzia, ez irudikapen indibidual edota kolektiboetan bakarrik, baita praktika errealetan ere. Egile hauen arabera,
|
bertako
hiztuna edo hiztun natiboa (hiztun tipo ideal gisa) lehenengo helburutzat hartzen bada, eskuratu ezin den identitate utopiko edo ideal bati buruz ariko ginateke hitz egiten (Ortega et al. 2014).
|
|
|
Hurrengo hiru hamarkadetan euskara isilik egon zen bi ibarretan,
|
bertako
hiztunik gabe. 1974 urtean, baina, Gau Eskola sortu zen Garesen, eta hiru urte geroago, euskarazko haur eskola martxan jarri zen.
|
|
2022
|
|
|
Gure osaba, Alvaro Isorna artzapezpikua (Jainkoaz goza beza) gure hizkuntza berrezartzen saiatu zen, eta, ongi dakizunez, galegoz ezarri zituen bere xedapen guztiak, baina, bera hil eta gero, gure belarriak hizkera arrotz baten kirrinkak aditzera kondenatu zituzten». Handik laster, galegoa ez ezik, «galego hertsia» izango zen argudio,
|
bertako
hiztunaren kaltetan beti edo gehienean.
|
|
|
Txillardegirengandik ikasi genuen hizkuntza minorizatu bat ezin dela bere onera ekarri lurralde printzipioa aplikatu ezean. Hizkuntza bati lurralde nazional bat zor zaiola
|
bertako
hiztunen eskubideak duinak izango badira. Ukraina nazio legitimoa badin bada, ez da hori Putinen iritzia, hizkuntza nazional eta ofizial bat zor zaio.
|
|
2023
|
|
|
Horrek guztiak, naski, aroari buruzko lexikoan isla du, nahiz ibar honetan mintzatzen den euskarak gibelera egite izugarria izan duen, eta
|
bertako
hiztunik ia ez da geratzen. Euskara batuaren gerizpean alfabetaturiko euskaldun anitz direlarik ere, Esteribar ibarreko bi azpi-euskalkiak galzorian daude edo galdutzat eman daitezke.
|
|
|
uda epelak, baina negu hotzak eta elurtsuak. Koldo Zuazok 2010ean zaraitzuera atzerakada eremuan sailkatu zuen,
|
bertako
hiztun oso guti geratzen baitzen. Mintzaturiko euskarak berezitasun nabariak izan ditu; horrexegatik sailkatzen da zaraitzuera azpieuskalki gisan.
|
|
|
" txotorra edurren klasera da";" Ba segun selan yausten dan batzuten txotorra geitzen (deitzen) dotzu, se espadator edurre lodi, badator ori granuladu, orrei txotorra". Halandaze,
|
bertako
hiztunek argiago ikusten dute zer den hori: elur pikorra edo elur pinporta, elur moten barruan, eta ez txingorra edo kazkabarra.
|
|
|
Eskualde hotz samarra da goietan, mendi garaiez inguratua: hori dela-eta, elurraren gaineko lexikoa oso garatuta daukate
|
bertako
hiztunek. Zahar batek dio gaztetan Urigoitin bizi zela, eta han sarri baino sarriago elurra kendu behar zutela atarietatik kanpora irten ahal izateko.
|