|
2007
|
|
|
Beraz, hilabetekaria argitaratzen jarraitzeko zailtasun
|
berriak
sortu zitzaizkien Apaizgaitegiko gazteei. Hala ere, batzuei aldizkarian gehiago idaztea debekatu bazien ere, beste batzuei sinatzerakan izenez aldatzeko baino ez zien eskatu740 Piarres Xarrittonek, adibidez, ordura arte erabilitako Xabier Gasteiz izengoitia baztertu behar izan zuen, 1942ko maiatzeko zenbakitik aurrera, Ordaina erabiliz741.
|
|
2008
|
|
|
Lehenengo eta behin, hizkuntza politikaren gunea bera aldatu behar da. Euskaldun
|
berriak
sortzea izan da orain arteko helburu nagusia, hiztun berriei begira antolatu dira orain arteko egitasmo gehienak, eta bigarren mailan, baztertuta, geratu dira jatorrizko euskaldunak.
|
|
|
Horra hor, bere soil biluzian, dio Zalbidek aitzindari irizpidea (Azkuerena) eta aitorle irizpidea (Mujikarena) aurrez aurre. Aitzindari irizpideak hitz
|
berriak
sortzera darama hizkuntzalari edo euskaltzaina. Hitz erabide arruntez, normalean:
|
|
|
Eta orain ere bai. Egoeraren larriak eta beharraren gorriak hitz
|
berriak
sortzera, ahalik eta modu egokienean baina berehala eta ugari sortzera, bultzatu izan du eta bultzatzen du aitzindari irizpideak. Euskaldunek, oro har, eta euskal idazleek bereziki, hitz berrien kontuak bideratu, landu eta umotu artean alferrikakoak (edo are kaltegarri) gertatu omen daitezkeen neurriak ez hartzera bultzatu eta bultzatzen du, aitzitik, aitorle irizpideak?.
|
|
|
Bestalde, aitzindari izatekotan, zein bidetatik jo ere erabaki behar izaten da: mailegu bidez ala euskararen barrutik hitz
|
berriak
sortuak. Bi kontu dira, beraz, joan den mende osoan zehar eztabaidagai izan ditugunak, eta mende berrian ere hortxe ditugunak:
|
|
|
Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da hitz berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago. Hau da, hitz
|
berriak
sortzea, ideia edo gauza berriak, euskaraz oraindik izenik ez dutenak, izendatzeko. Villasante (1956:
|
|
|
Garrantzi handikoa litzateke hitz hauen adierak jaso, erabaki eta arautzea. Hori dela eta, hitz
|
berriak
sortzea bezain erabakigarria gertatzen da Hiztegi Batuan hitz horiek adiera edo azpisarrera modura hartzea (agerraldi, > disko, > urin?).
|
|
|
3.2.2 Atal zaharren izenburuak desagertarazi, atal
|
berriak
sortu eta atal horiei izenburua jarri
|
|
|
Testua arindu, atal
|
berriak
sortu eta berrantolatu, atal berri horiei izen berriak ipini... ez dira aldaketa, inuzenteak?. Azkenengoa (k), batez ere.
|
|
|
Beste arlo askotan bezala, lexikologiaren arloan ere ikerlan ugari ezagutu ditu euskarak azken urteetan. Azkuek (1923) landu zituenetik, hirurogei bat urtean ez dugu berrikuntza handiegirik aurkituko euskal gramatiketan hitz
|
berriak
sortzeko euskarak hain bereak dituen hitz elkarketa eta eratorbi deaz. Izatekotan ere, Lafittek (1944) atzizkien sailkapenean egindako ekarpe nen bat azpimarratuko genuke.
|
|
|
Ezin uka oraindik ere lan handia dugula, eskerga ere esango nuke, hitz
|
berriak
sortzeko ditugun baliabideak, hitz elkarketa eta eratorbidea, hiz kuntzalaritza teorikoaren, eta zehazkiago, morfologia deribazionalaren?
|
|
|
Haatik, koplak kantuarekin lotuak izanik ere, ez da hortik segitzen ez zirela landuak. Alabaina ikus dezakegu garai berean (eta ondotik ere) XVI. mendeko frantses olerki anitz kantatzeko egiten zirela, ba tzuetan aurreko aireak baliaturik, eta askotan aire
|
berriak
sortuz ere, herri aireak eta aire landuak uztarturik (Graham 1964). 38 Marot en kasua bide da alderdi horretarik adierazgarriena. Hark ere, denbora hartako gainerateko olerkariek bezala, maiz kantuarekin uztartu zituen bere olerkiak (Françon
|
|
|
Arlo publikoan ere egon zen ahaleginik. Bereziki jeltzaleek, 1917an Bizkaiko Diputazioa eskuratu ondoren, euskarazko auzo eskola
|
berriak
sortzea aztertzen ibili ziren, proiektua 1919an martxan jarriz. Ordura arte, batez ere Gipuzkoako Diputazioa ibili zen euskara eskoletan sartzeko eskariak eginez Espainiako Gobernuari, baina besterik saiatu gabe.
|
|
|
Izan ere, diktadura hasi eta berehala euskaltzainburuak euskarazko ekoizpenari ezarritako galarazpenak altxatzeko eskatuz idatzi zien, zentsoreak behar izanez gero Akademiaren zerbitzuak eskainiz, hola euskarazko ekoizpena mantenduko zen itxaropenean. Baina militarrek ez zuten eskaintza hura gauza
|
berriak
sortzen uzteko baliatu baizik lehendik zegoena erreprimitzean dudarik sortzen bazen argitzeko.
|
|
|
Horretan saiatuko zen Azkue bizi osoan. Ez euskaldun zaharrak ikertzen bakarrik, baizik euskarari bizi berria ematen eta euskaldun
|
berriak
sortzen. Euskararen edertasunak mirestetik haratago euskara erabiltzeko nahi zuen.
|
|
2009
|
|
|
1927an Orixek hartu zuen hiztegi berria bideratzeko ardura, eta batzorde berezi bat eratu zuten,, itz
|
berriak
sortu edo lendik diranak aztertzeko eta Iztegi berriaren gertu lanak eragiteko?: Azkue, Altube eta Eguskitza izendatu zituzten batzordekide, baina hurrengo batzarrean Olabide sartu zen batzordean, Altuberen ordez.
|
|
|
Bildumetan, aldiz, aldaketak egin behar ditugu, bai itxuraz eta bai mamiz, baina batez ere itxuraren ikuspegitik. Eta bildumak eguneratu egin behar ditugu, bilduma
|
berriak
sortu. Zabalkundeari dagokionez, bi bidetan egin genituzke hobekuntzak:
|
|
2010
|
|
|
Lehenengoek lehenagotik dauden portaerak gobernatzen dituzte: esate baterako, kortesiazko formulak; bigarrenek, portaera modu
|
berriak
sortu edo definitzen dituzte. Futboleko erregelek edo xakekoek, esaterako, ez dute adierazten futbolean edo xakean nola jokatzen den bakarrik, nolabait esateko, joko hori egiteko posibilitatea bera ere sortzen dute (1969/ 72).
|
|
|
–Betiko bizimodu, ari bere osoan eutsiz edo, maizago, kale bizitzarekin konbinatuz (senarrak fabrikan jardunez eta andrea merkatura joanez, adibidez) moderno eta jator bizi izaten segitzeko oinarri sozioekonomikoa eratzen asmatu zuen arnasgune askok. Oinarri horri eskerrak, eta immigrazioak zein hirigintzak inpaktu minimoa zutenez ingurumen horretan, euskaldun belaunaldi
|
berriak
sortuz jarraitu zuten arnasgune horiek. Familia zabalak izanik askotan, eta etxerako seme edo alaba bakarra gelditzen zenez, kalera jaisten ziren gainerakoak eta bertako euskaltasunaren indargarri bihurtzen38.
|
|
|
Aldi berean, aski bestelako fenomenoa hasi zen gizartean zabaltzen. Une batetik aurrera euskaldun
|
berriak
sortzen eta ugaltzen hasi ziren han hemen68 Hiriburuetan (edo hiri nagusien inguruan) antzeman zen berrikuntza hori argienik, lehen hamarkada haietan, eta alde askotara zabaldu zen gero. Hiriburuetako eta unibertsitateesparruko panorama soziokulturalaren osagai ezagun eta goranzkoa bihurtu zen euskaldun berri landua, une batetik aurrera69 Elebidun aktibo ziren, oro har, euskaldun berri horiek:
|
|
|
Lantegien (lantegi multzoen) kokagune
|
berriak
sortu dira han eta hemen, berrikuntza ekonotekniko horren haritik: industrialdeak.
|
|
|
Gauza bat da irakasle
|
berriak
sortzea, eta beste bat lehendik irakaslanean ari direnak artez kudeatzea. Buruhauste handiak ekarri ditu, ongi ezaguna denez, bigarren puntu honek.
|
|
|
Bizkaian zehar ikastola
|
berriak
sortzen laguntzeaz gain, Urretxun (Gipuzkoa) biltzen zen Ikastola Batzordera ere joaten zen boskote hura, Batzordea bera bertan behera gelditu zen arte. Ondorioz, Bizkaiko ikastoletako ordezkariak Eubako Pasiotarrek fraide etxean utzitako gelatxo batean biltzen hasi ziren.
|
|
|
–Batetik, Nafarroan zeuden ikastolak batzea. Eta bestetik, ikastola
|
berriak
sortzea, batik bat Iruñetik behera?. Larrazaren arabera, 1977ko ekainaren 8an eratu zen ofizialki Nafarroako Ikastolen Elkartea, San Anton kaleko lokalean egindako batzarrean.
|
|
|
Leintz haranean, Zumaia inguruan eta HernaniOiartzun inguruan. Estreinakoz Karmelo Baldan jokaturiko Eskolarteko Txapelketak, ordea, arrakasta handia izan zuen, eta bertsolaritza irakaskuntzan integratzearen ildoa herrialde guztietara zabaldu zen, eta txapelketa
|
berriak
sortu ziren.
|
|
|
Baina, eragin sozialaz gain, luzapenak esan nahi zuen ikastetxe bakoitzak beste bi urte gehiago jasoko zituela diru laguntzak. Eta 1989an, LOGSE ateratzear zela, lege
|
berriak
sortuko zuen testuingurua aurreikusi eta aukera hura baliatu eta eskaintza batxilergoraino luzatzea erabaki zuten ikastolek. Ordura arte, oso ikastola gutxi ziren batxilergoko ikasketak eskaintzen zituztenak.
|
|
|
Leioan eta Elorrion, adibidez, betiko eraikina edo egoitza ikastolaren aldekoen esku gelditu zen, Beasainen eta Azpeitian ez bezala. Azken bi herri hauen kasuan, ikastola
|
berriak
sortu behar izan ziren, zerotik hasita, eta auziak benetako gatazka soziala eragin zuen.
|
|
|
ikastola guztien artean banatu edo gorde, erronka handiagoei erantzun ahal izateko. Azkenean, bigarren aukera onetsi zen, eta ikastola
|
berriak
sortzeko kutxa modukoa osatu zen Jaurlaritzak emandako diruarekin.
|
|
2012
|
|
|
Autorearen funtzio sortzailea gutxietsita, galdera
|
berriak
sortzen dira: nondik dator testu jakin baten diskurtsoa, autoreak berak horren gaineko ahalmen hain mugatua badu?
|
|
|
Izan ere, antzinako artelan bateko hitzen asoziazioak desberdinak dira artelan hori beste garai nahiz kultura batean jasotzen duenarentzat. Itzulpenak, beraz, ez du jatorrizkoaren zentzua transmititu behar; aitzitik, testu itzuliak lotura edo harreman
|
berriak
sortu behar ditu orainaldiarekin. Itzultzailearen lana antzinako aro batean, hilda?
|
|
|
(Sarrionandia 2006a: 35), literaturak eta itzulpenak eskaintzen dituzten traiziorako aukera horietaz baliatzen da Sarrionandia, hainbat sorkuntza estrategiaren bidez tratu txarra jasan duten hitzak berreskuratzeko edota hizkuntzarekin jolastuz esanahi
|
berriak
sortzeko. Jadanik aipatu dugun Hitzen ondoeza hiztegi moduko liburua ere helburu horrekin egina da, ondoezak jota edo gaixorik dauden hitzak birpentsatuz, hitzen, mintzairen eta lengoaiaren higadura eta akidura?
|
|
|
Jadanik aipatu dugun Hitzen ondoeza hiztegi moduko liburua ere helburu horrekin egina da, ondoezak jota edo gaixorik dauden hitzak birpentsatuz, hitzen, mintzairen eta lengoaiaren higadura eta akidura? gainditzeko, eta esanahi
|
berriak
sortuz eta lengoaia hobetuz, gizarte erlazioen hobekuntza, lortzeko (Sarrionandia 1997:
|
|
|
Esanahi
|
berriak
sortzeko modu ezin hobea eskaintzen du, hain zuzen ere, itzulpenak. Izan ere, teoria hermeneutikoek erakutsi duten bezala, itzulpenek harreman dialogiko batean ezartzen dituzte sorburu testua eta itzultzailearen hizkuntza eta kultura, eta, elkarreraginezko harreman horretatik, bestela sortuko ez ziratekeen esanahi eta jakintza berriak sortzen dira.
|
|
|
Esanahi berriak sortzeko modu ezin hobea eskaintzen du, hain zuzen ere, itzulpenak. Izan ere, teoria hermeneutikoek erakutsi duten bezala, itzulpenek harreman dialogiko batean ezartzen dituzte sorburu testua eta itzultzailearen hizkuntza eta kultura, eta, elkarreraginezko harreman horretatik, bestela sortuko ez ziratekeen esanahi eta jakintza
|
berriak
sortzen dira. Aipatu ditugu jadanik, Gabriel Arestiren itzulpengintzaz jardun dugunean, Sarrionandiak Walter Benjamin ahotan hartuta egindako gogoetak.
|
|
|
Berriro ageri zaigu hemen Sarrionandiak Walter Benjamin aipatzean iradoki digun ideia, alegia, sorburu testuaren irakurketaren eta xede testuraren idazketaren arteko elkartze horretatik posibilitate
|
berriak
sortzen direla. Itzulpena, beraz, Babelgo gaitzaren, aringarria?
|
|
|
Jada ez dago hain garbi zer den zeren itzulpen, ezta itzulpenak (bir) sorkuntza eragin duen ala sorkuntzak itzulpena. Izan ere, ikusi dugu Sarrionandiak bere testuetan txertatu dituen autoreen erreferentzia eta oihartzunek eraman dutela batzuetan autore horien lanak itzultzera, eta beste batzuetan, berriz, testuak euskaratzen lortutako eskarmentuak bultzatu duela itzulitako testu horiek imitatuz testu
|
berriak
sortzera.
|
|
|
176 Bariazioen jolasak bide eman dio Sarrionandiari beste hainbat poema sortzeko. Gustuko du poema baten lerro bat hartu eta, hitzak lekuz aldatuz, irudi eta zentzu
|
berriak
sortzea. Horixe egin du, esaterako, Marinel zaharrak poema liburuan, bi euskal idazleren testu bana manipulatuta.
|
|
|
Federiko Krutwigen. Bihotza? poemako lehen lerroa hartu(. Munduak gezurra diyotsu, bihotza?), eta hitzen hurrenkera aldatuz, esanahi
|
berriak
sortzeko esperimentua egin du: –Gezurrak mundua diotsu, bihotza/ Munduak bihotza diotsu, gezurra/ Gezurrak bihotza diotsu, mundua/ Bihotzak mundua diotsu, gezurra/ Bihotzak gezurra diotsu, mundua?
|
|
|
arintzeko tresna edo instrumentu hutsa, itzulpenaren epistemologia modernoak definitu izan duen bezala; aitzitik, hizkuntzak elkarrengana hurbildu eta xede hizkuntzaren eta xede literaturaren aukerak zabaltzeko balio duen genero literarioa da itzulpena, Sarrionandiaren arabera. Sorburu testuak beren jatorrizko testuingurutik atera, moztu, nahierara moldatu eta berak hautatutako beste testu eta itzulpen batzuen ondoan jartzean, itzulpenaren ahalmen sortzaileaz baliatzen da Sarrionandia jakintza eta errealitate
|
berriak
sortzeko. Izan ere, itzulpenaren epistemologia postmodernoan, jakintza ez da jatorrizko testuan gordeta dagoen eduki aldaezintzat jotzen, itzulpenaren bidez gauzatzen eta birmoldatzen den asmo zehaztugabetzat baizik.
|
|
|
Hitzen eta esanahien arteko harreman
|
berriak
sortzeko zeregin horretan, itzultzaileak bere arrastoa utziko du berridazten edo manipulatzen duen testuan. Itzulpenaren epistemologia modernoan itzultzailearen esku hartzea gutxiesten bazen, itzulpenaren teoria postmodernoek alderantzizkoa bultzatuko dute:
|
|
|
du, manipulazioaren eskola deituriko korrontearen defendatzaileekazaldu bezala. Sarrionandia ere, jatorrizko testuak beren testuinguruetatik atera eta nahierara zatitzean, jatorrizkoaren lerro banaketa aldatu eta originalari hasiera batean ez zeukan izenburua eranstean, testuak manipulatzen eta birmoldatzen ari da, jatorrizkoak berridazten, haietan oinarritutako testu
|
berriak
sortzen.
|
|
|
– Trebe baino trebeago izan da beti hitz
|
berriak
sortzeko, hitz elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko. (LIB I:
|
|
|
Multzo hau aldakorra da, hizkuntza trukeak ere mugikorrak baitira: sinesmen
|
berriak
sortzen eta sartzen dira oinarri horretan, oinarria aberasten, hornitzen da. Aberaste hornitze hauek ezinbestekoak dira teoria pragmatikoarentzat (eta bereziki aztergai ditugun enuntziatu parentetikoak interpretatzeko), honen deskripzioaz eta sorrarazten duten mekanismoez komunikazio trukearen barrenak ezagutzen aurrera egingo genuke eta.
|
|
|
– Trebe baino trebeagoa izan da beti hitz
|
berriak
sortzeko, hitz elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko.
|
|
|
Beste hau ere: . Laborari idazleak ez dira arte itxüra
|
berriak
sortzen dütüen argitü beretarikoak, beren ereduer ahalik hüilanenetik jarraikitzen dira, eta agitzen bazaüe berritzea, gaüza xeheinietan baizik ez düe egiten.? (93).
|
|
2013
|
|
|
Teknika aldaketek kazetaritza eredu berriak ekarri zituzten. Frantzian politika eta polemikarako joera handia zegoen, baina Amerikako Estatu Batuetan informazioaren zabaltzeko bide
|
berriak
sortu ziren, agentzien garapenarekin. Ez Frantzian, ez Eskualduna astekarian, ez zitzaien anitz gustatu informazio mota berri horien sartzea.
|
|
2015
|
|
|
Irakurleari dagokio interpretazioen pluraltasun hori bere nortasun eta egoera aldagarri konkretuan hezurmamitzea, aktualizatzea; testuak markatutako muga batzuen barruan, hala ere, nahi bada, behintzat, testuaren berezitasuna, singulartasuna, begirunez bermatu. Testua, beraz, bere horretan, berea duen izatea zainduz eta irakurlearen aurreiritzien talaiatik, joko interaktiboz, interpretazio, lotura eta aukera
|
berriak
sortuz, irakurri behar da.
|
|
|
Disc jockey baten lana ere egokia da antologiaren izaera konparazioz azaltzeko. Disko jartzaileak disko zatiak, girorako aproposenak, hautatu eta modu desberdinez konbinatuz, lotura edo gurutzaketa
|
berriak
sortzen ditu. Dena den, praktika hau antologiaz harantzago doa, antologian testuak bereiz eta egoera estatikoagoan baitaude jarriak.
|
|
2016
|
|
|
Hots, hizkuntza gutxituan, giro hertsian bizi den hizkuntza eta kulturarentzat, hertsapen
|
berriak
sortu ziren. XX. mendean hizkuntzaren eremua murriztuz joan da, XXI. mendean ez da aldaketarik, kultura lan aberatsa eramaten zen bitartean.
|
|
|
Interesgarria iruditu zaigu diasporari ematen dion tokia hizkuntzarentzat eremu
|
berriak
sortzen diren mentura adierazteko abiapuntu batetik. Izan ere, euskal kulturak azken urteetan munduan zehar hedatzeko nahikeria berria erakusten baitu.
|
|
|
Artikuluaren bigarren partean gazteek obra
|
berriak
sortu behar dituztela dio, taldeen sorkuntza proposatzen du, lagun arteko sorkuntza.
|
|
|
Gure ikerketan hurbilpen hori interesgarria iruditu zaigu, alde batetik Le Théâtre amateur liburuan frogatua den bezala antzerki espazioaren eremu handia baita, gizartearen parte zabala hunkitzen baitu, antzerki horren alderdi horri begirada bat botatzea, orain arte egin ez zenez lan horietatik ildo
|
berriak
sortu zitezkeela pentsatu dugu. Gure euskal antzerkian, argi da amateurraren bidetik garatu dela gehienbat antzerkia, nahiz eta XIX. mendean eta XX. mendearen hastapenean beste helburu batzuk jorratuak izan, oso baldintza zailak aurkitu ditu euskal antzerkiaren sorkuntza harrera eremua oso mugatua izan baita.
|
|
|
Ez dute beren amaren bizitza umila eraman nahi. Eztabaida
|
berriak
sortu dira familietan, bizilaguna hautatu nahi dute neskek.
|
|
|
Ezagutza bat lortzen du instituzio batzuetatik, saiatzen da euskaraz egin sorkuntza guziari babesa ematen. Beste lurraldeetan ezagutza hori ez dago hain argi, nahiz eta instituzio
|
berriak
sortu, literatura gutxitua gelditzen da.
|
|
|
Hemeretzigarren mendean, literatura eremu
|
berriak
sortu ziren; erromantizismo mugimendu bat hedatu zen Europa osoan. Literaturazale horien artean dago Emile Souvestre.
|
|
2017
|
|
|
Euskaltzaindiak, Euskal Herri osoa kontuan hartzen baitu euskara lantzen duenean eta alor honetan aspaldiko esperientzia baitu, partaide saihetsezina izan luke Hego Euskal Herrian den bezala. Neologismoan, erran nahi baita hitz berriak eta hitz zaharren adiera
|
berriak
sortzea, beharrak handiak dira Ipar Euskal Herrian. Beharrezkoa da euskara eremu berrietan sartzen baita, informazioaren eta komunikazioaren teknologietan, gizarte
|
|
|
Eskola bidezko transmisioarekin batera, helduen irakaskuntza funtsezko arloa dugu hiztun
|
berriak
sortzeko, ezagutza bermatzeko.
|
|
|
Euskaraz aritzeko guneak biderkatu behar dira eremu publikoan zein pribatuan: arnasgune
|
berriak
sortuz, euskararen erabilera erraztuko da, eta eguneroko bizian presentzia areagotuko den heinean euskal hiztunak euskara erabiltzeko duen motibazioa ere azkartuko da.
|
|
2019
|
|
|
Merkataritza, ostalaritza eta zerbitzuen sektorean hainbat urte daramatzagu pausoak eman nahi dituzten enpresa eta establezimenduei laguntzen. Erreferenteak bilatzen ahalegindu gara; edota erreferente
|
berriak
sortzen, eta horien arteko sareak bultzatzen, egituratzen eta sendotzen ere bai; argi izan baitugu sektoreak traktoreak behar dituela. Bidelagun interesgarriak aurkitu ditugu:
|
|
|
Berrikuntza soziala ideia
|
berriak
sortzea da (produktuak, zerbitzuak eta prozesuak) bi helbururekin: (a) gizartearen beharrak hobeto asetzea, eta (b) gizartearen baitan lankidetzasareak sortzea, harreman sare berriak eta iraunkorrak, etorkizunari begira egoera hobean jarriko gaituztenak (kapital soziala deitu izan zaio horri).
|
|
|
Laburbilduz, Araban, euskaltegion lana funtsezkoa izan da euskararen erabileraren emendatzeprozesuan, izaten jarraitzen du eta hala izaten jarraituko du: masa kritikoa eratuko duten hiztun
|
berriak
sortzeko eta familia bidezko transmisio maila areagotzeko. Gure lana eraginkorra izaten jarraitzeko, baina, ezinbestekoa da euskara ikasteak ikasi nahi duenari zama ekonomikorik ez ekartzea eta lan baldintzak irakaskuntza publikoko langileenei hurbiltzen lagunduko duen finantzaziosistema duin eta egonkorra ezartzea.
|
|
|
Izan ere, berria izan zen xx. mende hasieran luze itxaro izandako euskarari buruzko akademia baten sorrera. Eta berria izan du oraingoan ere, xxi. mende hasieran, Euskaltzaindiaren jardunak, gizartea eta hizkuntza, euskara, etengabe ari direlako itxuraldatzen eta antzaldatzen, gizartearen premia
|
berriak
sortu ahala. Horrexegatik, beharbada, argitalpen honen bilbadura, liburu klasiko batetik bainoago narrazio eite oso bestelakoetatik datorrena, aldarte eta pentsamolde anitzen esatari eta azalpen emaileek gidatua eta egungo belaunaldi berriei zuzendua, erakustaldi edo ikastaro baten modura, non zer egoki zertua, irudi, testu eta abarren hornidura apartarekin.
|
|
|
: Euskaltzaindiak erabaki zuen hitz
|
berriak
sortzea eta bultzatzea idazleen eta herriaren zeregina izango zela, ez Euskaltzaindiarena berarena.
|
|
2021
|
|
|
Horrela juntatu dute dokumenturik gabeko mundua XX. mendeko literatura idatziari. Beharrez, konzepto eta hitz
|
berriak
sortu dituzte, hala nola" oraliture" rena kreolazko sorkuntza ren hastapenen erakusteko: ipuinak, asmaketak, kantuak, atsotitzak, etb.
|
|
|
Goi Inperioan, Hispaniako hiri guztietan Estatuak zuzenbide erromatarra ezartzearekin batera, Kantauriko kostaldearentzat oparotasun garaia hasi zen; aurreko kokalekuak berritu eta portu edo arrantza gune
|
berriak
sortu ziren.
|
|
|
eratorpenean parte hartu ahal izatea. Eratorpenaren bidez, lexema
|
berriak
sortzen dira lexema txikiagoetatik edo oinarrizkoagoetatik abiatuta (ikus zehatzago 4, 5 eta 6 kapituluetan). Hona hemen adibide batzuk:
|
|
|
Adibide horietan, zenbait atzizki gaineratu zaizkie lexema batzuei (pen, tasun eta garri) eta lexema
|
berriak
sortu dira. Prozesu honetan, hitzaren kategoria lexikoa alda daiteke, eta goiko adibide guztiak dira horren erakusle.
|
|
|
11.4d Eratorpenaren bidez hitz (edo lexema)
|
berriak
sortzen direnez, prozesu morfologiko hori hiztegiarekin lotzen da tradiziozko hizkuntzalaritzan, eta horrela flexiotik bereizten da. Flexioa prozesu morfologiko eta sintaktikoa da, eratorpena bezalaxe, baina bere funtzioa ez da lexema berriak sortzea, baizik eta lexema baten gramatika funtzioak gauzatzea.
|
|
|
11.4d Eratorpenaren bidez hitz (edo lexema) berriak sortzen direnez, prozesu morfologiko hori hiztegiarekin lotzen da tradiziozko hizkuntzalaritzan, eta horrela flexiotik bereizten da. Flexioa prozesu morfologiko eta sintaktikoa da, eratorpena bezalaxe, baina bere funtzioa ez da lexema
|
berriak
sortzea, baizik eta lexema baten gramatika funtzioak gauzatzea. Horregatik, eratorpena hiztegiarekin lotzen den bezala, flexioa sintaxiarekin berarekin harreman estuagoa daukala pentsatzen da.
|
|
|
Alde batetik, kategoria lexikoen antzera jokatzen dute testuinguru batzuetan: kategoria lexikoek bezala eratorpena jasan dezakete eta lexema
|
berriak
sortzeko oinarri moduan erabil daitezke. Bestalde, kategoria funtzionalei egozten dizkiegun ezaugarri batzuk dituzte:
|
|
|
Bi aldaera horien artean, Azkuek oi ematen du lematzat; Villasantek koi, adjektibo
|
berriak
sortzeko aspalditik herskaridun forma osoa, koi erabiltzen baita. Azken batean herskaridun aldaerak nagusitu dira euskaraz historian zehar (asun/ tasun, egi/ tegi, oi/ koi, or/ kor, etab.).
|
|
|
Baina baita beste hauetan ere: irudimen ‘gizakiak, gogoan irudi edo ideia
|
berriak
sortzeko duen ahalmena’; asmamen ‘asmatzeko ahalmena’; maitamen ‘maitatzeko ahalmena’..
|
|
|
Txorakeriarik eta alferrikako buru kantsaziorik gabe (Segurola). Nolanahi ere, ez du ia emankortasunik gaur egun hitz
|
berriak
sortzeko.
|
|
|
Badira bi motatako oinarriak onartzen dituztenak ere (kari1 edo ki2). Emankortasunari dagokionez ere, azpisail honetako atzizki guztiak baliatu izan dira euskara estandarrean hitz
|
berriak
sortzeko.
|
|
|
4.4.2.1a Badirudi ez dagoela zalantzarik ailu zela forma zaharra; hala diote Azkuek eta Mitxelenak, eta hala jasotzen du Villasantek ere7 Nolanahi ere, gaurko euskaran gailu baliatu dugu izen
|
berriak
sortzeko; eta, herskari edo txistukariaren ondoren kailu (euskailu, herskailu, hozkailu).
|
|
|
4.4.4.2a Lemari dagokionez, hemen ere egi forma zaharrari (jauregi) 10, herskaridun tegi nagusitu zaio; hauxe da forma nagusia, hitz
|
berriak
sortzeko erabili dena. Hasierako herskari ahoskabea, sudurkariaren edo albokariaren ondoan ahostun bihurtuko litzateke (degi).
|
|
|
4.1.2a Atzizkiaren lemari dagokionez, tasun da forma hedatuena aspaldidanik; tarzun ekialdeko euskalkietarako, behe nafarreraz eta zubereraz erabiltzen da batik bat; asun (eta arzun) ikus ditzakegu zenbait hitzetan (maitasun, osasun), baina ez dira erabiltzen izen
|
berriak
sortzeko.
|
|
|
Mitxelenaren iritziz orokorra zatekeen atzizki hau aditzondo
|
berriak
sortzeko nahikoa ihartua dagoela esango genuke. Aspaldi samar sortutako astiro, berriro, dongaro, geldiro, luzaro, oparo, osoro, zeharo... erabiltzen ditugu oraindik ere, baina ez dugu berririk sortu.
|
|
|
Bestalde, Euskaltzaindiak esana du" Hitz elkartuen osaera eta idazkera" 25 arauan," Orain eratzekoak diren elkarteetan ez da komeni behinolako hots aldatze legeak, aspaldixko galdurik daudenak, berpizten jardutea". Beraz, hiztegietan aurkituko ditugu hots aldaketa horiek izan dituzten hitz elkartu eta eratorriak; baina hots lege horiek ez daude gaur euskaraz bizirik hitz
|
berriak
sortzeko orduan.
|
|
|
Eta kategoria bakoitzaren barruan, azpisailak egingo ditugu, gure artean Azkuek() egin bezala, zein motatako izena, adjektiboa... sortzen den bereiziaz. Atzizkirik emankorrenak, hitz
|
berriak
sortzeko oraindik ere baliatzen ditugunak baino ez ditugu aztertuko; gainerakoez, euskal lexikoaren ondarean antzeman ditzakegunez, baina hitz berririk sortzeko balio ez digutenez, aipamen orokor bat baino ez dugu egingo.
|
|
|
Azpisail honetako atzizkiek sortzen dituzten izenek multzoa, kolektiboa, kantitatea... adierazten dute. Euskara estandarrari begira, di eta eria dira batez ere bata bestearekin lehian hitz
|
berriak
sortzeko baliatu direnak; azpisail honetako gainerako eratorpen atzizkien eremua nahikoa mugatua geratzen ari da. Euskara estandarrean asko hedatu da go atzizkiaren bidez multzokari balioko izen eratorriak sortzeko joera (biztanlego, entzulego, irakaslego eta abar), baina go atzizkiak ez du halako baliorik izan literatura tradizioan (§ 4.1.4).
|
|
|
4.3.2a Euskara estandarrerako di hartuko genuke lematzat, berau delako hedatuena eta hitz
|
berriak
sortzeko gehien erabili dena. Euskalki mailako desberdintasuna dute di baino zaharragoak diruditen (eta askotan toponimo zein deitura gisa geratu zaizkigun) doi (nafarrera, elordui, ezpeldoi) eta dui (bizkaiera, Ezpeldui, otadui, sagardui) formek (ikus Mitxelena 1977b:
|
|
|
Lemari dagokionez, aldaerarik zaharrena zu izan arren (Mitxelena 1977b), zalantzarik gabe izenondo
|
berriak
sortzeko aspaldidanik tsu da baliatzen duguna.
|
|
|
4.1.2e Baditu, azkenik, tasun atzizkiak beste hainbat oinarri ere, emankortasun aldetik askoz marjinalagoak direnak, adibide bat edo beste eman dutenak, baina hitz
|
berriak
sortzeko eredutzat erabiltzen ez ditugunak: batasun, hirutasun; bikoiztasun, hirukoiztasun.
|
|
|
Ondoren ikusiko dugun mendebaldeko tza1 atzizkiaren baliokide da (§ 4.1.5). Badira bestelako adibideak ere, baina zaharkiturik daudenak eta eratorri
|
berriak
sortzeko eredutzat hartzen ez ditugunak (bekaizgo, gaitzerizko, hegigo, onerizko...).
|
|
|
Euskara estandarrean, ordea, beste eredu hau gertatu da emankorra, hitz
|
berriak
sortzeko bide eman duena (biztanlego, entzulego, irakaslego, ikuslego...), hots, izen multzokaria sortzeko baliatzea, baina tradizioan oinarririk ez duena. Erabilera oker horri, eta multzokariaren gehiegizko erabilerari aurre egin nahi izan dio Euskaltzaindiak (73 araua).
|
|
|
Beste atzizki batzuk ikusten ditugu ezia, tate, tzia... izen abstraktuen sortzaile eta, beraz, hein handi batean tasun atzizkiaren baliokide; hain zuzen ere, euskarak askotan izango du tasundun eratorria (ahuldade/ ahulezia/ ahultasun, gabezia/ gabetasun eta abar) beste atzizki hauekin sortutako izenaren ondoan. Baina hemen aipatuko ditugun atzizkiok ez dute emankortasun handiegirik izan euskararen ondare lexikoan, eta ihartutzat eman ditzakegu euskara estandarrean hitz
|
berriak
sortzeko. Horien artean adibide gehien utzi dizkiguna ezia da (ikus Villasante 1974:
|
|
|
Euskal Herri osoan erabiltzen diren hainbat izenetan ageri da gin (egurgin, hargin, legegin, upagin...). Gaur izen
|
berriak
sortzeko gile baliatzen dugu. Ondare lexikoko izenetan kin eta kile aldaerak ikusiko ditugu, hots aldaketak gertatu direnean (okin, harakin, ikazkin, gaizkile...).
|
|
|
damu gaiztoan, ordu onean, zori onean... edo hobeto nahian, hoberik ezean, azken batean, hitz batean, hondarraren hondarrean, lehen kolpean sintagmen osaera gardena da. Beraz, inesiboak bizirik gordetzen du adberbio esapide
|
berriak
sortzeko ahalmena.
|
|
|
Zabaleta). TZEN/ TZERA/ TZEKO trebe/ abil izan: Bera zen polizien aurka edozer aurtikitzeko trebeena (Borda); Laurehun mila gudari ziren, ezpata erabiltzen trebeak (Elizen arteko Biblia); Trebe baino trebeagoa izan da beti hitz
|
berriak
sortzeko (Mitxelena); Etzen trebe izandu bere etxean Jesus artzera (Mendiburu).
|
|
|
Ezbairik gabe, aditz izena da perifrasi
|
berriak
sortzerakoan gehien erabiltzen den adizki jokatugabea. Gehienetan inesibo mugagabean dago, baina adlatiboan eta datiboan ere ager liteke.
|
|
|
Euskara modernoan hizkuntzak behar dituen hitz
|
berriak
sortzeko ezinbesteko lanabesa dela dirudi: Mintzaira horrek zein abilki eta errazki moldatzen dituen hitzak (Joanategi); Zein abilki praktikatzen duan hire ofizioa!
|
|
|
Zuzenean bokalez bukatutako izenki (biziro, errukarriro) edo adberbio batzuei (astiro) ere ezartzen zaie, eta bokal hori e baldin bada, arau fonologikoa ezartzen da: luze → luzaro5 Mitxelenaren iritziz orokorra zatekeen atzizki hau aditzondo
|
berriak
sortzeko, nahikoa ihartua dagoela esango genuke. Aspaldi samar sortutako astiro, berriro, dongaro, geldiro, luzaro, oparo, osoro, zeharo... erabiltzen ditugu oraindik ere, baina ez dugu berririk sortu.
|
|
|
Bi egitura motatan baliatzen dugu euskaraz aditzoina: batetik, hitz
|
berriak
sortzerakoan —ikusgarri, ekarpen, azterketa, etorbide, idazluma... —; bestetik, aditzoina ikusiko dugu adizki jokatu askotan ere: etor gaitezen, ikus dezagun, azter dezaket, ikas ezazu...
|
|
|
3.1e Informazio lexikoa ematen duten hitzen egitura du aztergai Morfologia lexikoak, hitzen egitura aztertzeko eta hitz
|
berriak
sortzeko hizkuntza jakin batek duen erregela multzoa. Bi azpiataletan banatzen da:
|
|
2023
|
|
|
Pizkundeak esperantza
|
berriak
sortu zituen emazteentzat. Horrela agertzen hasi zen plazaratzen zituzten testuetan, garai berritzaile horietan.
|
|
|
Printzeen heziketa adituen eskuetan uzten zen. Kulturaren berpizte honekin mundua pentsatzeko beste era sortu zen eta eragin
|
berriak
sortu ziren, haien artean Erasmorena(). margarita, nafarroako erregina(). Antzezlanak eta gutunak 54
|
|
|
Liburuen inprimaketak mugimenduak sortu zituen ezagutzen garapenetan, jakintza zabaltzen eta garatzen zen forma desberdinetan, gailentzen ziren uniber tsitateek lehia berriak zituzten. Bestalde, Frantziako erregeak liburutegiak eraikitzen hasi ziren eta unibertsitate
|
berriak
sortu zituzten.
|
|
|
Literatura munduan ere Erdi Aroko literaturarekin haustura handitu zen, eta forma poetiko
|
berriak
sortu ziren. Poeta nagusiak, Guillaume Bude, Frantziako Kolegioa (Collège de France) sortu zuena, Frantzisko I.ak hala eskaturik.
|
|
|
Frantsesa normalizatu bat hedatzen hasi zen. Gramatika eta hiztegi
|
berriak
sortu ziren.
|