|
2008
|
|
|
Azkenean, Akademiak
|
bere
hiztegia behar duen bezala, corpusa ere ezinbesteko du, euskararen> erreferentzia corpusa> izango dena.
|
|
|
Hiztegigintza kontuez ari naiz, jakina. Eta Arantzazuko txostenean, Azkuek
|
bere
Hiztegiaren sarreran bezalaxe, antzinako euskal hitzak eta hitz berriak bereizi zituen Mitxelenak. Urrats bat gehiago eginaz, ordea.
|
|
|
Batek baino gehiagok astiroegi gabiltzala leporatu arren, Orotariko> Euskal> Hiztegia> eta horren oinarrian dagoen corpusa euskarri egokian erabili ahal izatea, ezinbestekoak ziren azken hamarkadako lana burutu ahal izateko. Azkuek
|
bere
hiztegia osatzeko erabili zituen testuak osatu beharra zegoen, eta aitortu dugu horretan Urkixok eginiko ahalegina. Baina ordenagailuen aroak hiztegiak egiteko beste molde bat ekarri zuen, zorionez.
|
|
|
Egia da, hitzaldiaren hasieran esan dudan bezala, Azkuek,
|
bere
hiztegian hitz berririk ez sartzeko erabakia hartu zuela:
|
|
|
6 Azkuek,
|
bere
hiztegian, honela dio: aizetse> (R is, Sc), casa de la villa, de ayuntamien to:
|
|
|
Azalpen zabala eskainia dio Azkuek,
|
bere
hiztegian, alde> sarrera lexikalari. Bai hitz autonomo gisa eta bai formazio gramatikalizatu moduan (posposizioa aurrez aurre aipatu gabe, ordea) hitz horrek dituen erabilera eta adiera nagusiak aipatzen ditu, batez ere, hamasei zatiko deskribapenean7 Morfología> Vasca n landu izan du, sakonago, eratorpenezko alde> atzizkia.
|
|
|
Zein adiera den zaharrago, eta zein berriago, on litzateke jakitea. Jatorrizko adier (ar) en bila hasten bagara, horra Joan Corominas-ek
|
bere
hiztegian (1987:
|
|
|
9). Azkueren informanteen zerrenda
|
bere
hiztegian azaltzen da(: X XII).
|
|
|
Azkue,
|
bere
hiztegi hirueledunarekin, Larramendi berri gisa ikus zitekeen, euskal lexikografian autoritate nagusi bihurtuz. Schuchardt-ek unean bertan egin zion gorazarre obrari37 Berrikiago, 1983an, Mitxelenak Azkueren hiztegiaren azterketa kritiko bat egitean, hura berrikusi beharra aipatzean zera zehazten zuen:
|
|
|
Normatibotasun hori, Tovarrek ez bazekien ere, formazko ezaugarrietan ere antzeman daiteke: Azkuek Tours-eko moldiztegiari eman zizkion azalpenetan,
|
bere
hiztegiak izan beharreko formato eta tipografia zein zen zehazteko, eredu gisa Frantziako Akademiaren hiztegia aipatu zien, ez kasualitatez45 Eta hiztegia egiazki normatiboa izan zedin euskara erdara sarreraz gain erdara euskara sarrera ere eman nahi zion Azkuek. Hola, bi tomotako euskara gaztelania frantsesa sarrerara mugatu barik, Azkueren helburua hiztegiari jarraipena ematea zen:
|
|
|
Bertan Tours-en baino moldiztegi merkeagoa topatu zuen58 Arazo tekniko eta musika ikasketak tarteko, ordea, Bruselan ez zuen segida hori argitaratu, ezta hurrengo urtean Kolonian ere (nahiz hiztegia eskuizkribu mailan lantzen segitu). Gainera hasierako asmoa gaztelania euskara, zein frantsesa euskara sarrera bana egitea bazen ere, Azkueren Tours-eko hiztegiak Iparraldean izan zuen harrera apalaren aurrean, 1909an frantsesezko atala kentzea eta gaztelania euskaran zentratzea erabaki zuen59 Nolanahi ere 1909ko gutun batean argi aitortzen zuen
|
bere
hiztegiaren segidaren asmo normatiboa. Izan ere hiztegiaren segida ez zuen argitaratu nahi geroago ikusiko dugun Zurtzaingo erakundea sortu arte, haren babespean atera ahal izateko:
|
|
|
Egia esan 1916 urterako nahikoa eskari zegoen poltsikoko gaztelania euskara gaztelania hiztegi baterako eta ulergarria da Berak eta Lopez Mendizabalek halako lan bat burutzea. Azken finean merkatu libreko sistema batean ez zeukaten zergatik zain egon Azkuek
|
bere
hiztegiak amaitu arte. Dena den, Tolosako hiztegiaren egileen «tranpa» Azkueri baimenik ez eskatzea izan zen.
|
|
|
Argitaratu aurretik Azkuerekin mintzatu izan balira, agian akordio batera iritsi ziren. Azken finean urte batzuk geroago Pierre Lhandek
|
bere
hiztegia egiteko hein handiz Azkueren hiztegia baliatu zuen, baina lehenago bilbotarrari baimena eskatu zion, haren izena obraren izenburuan bertan aipatu zuen, eta agian irabazien zati bat eman zion. Ez zen hori Bera eta Lopez Mendizabalen kasua izan.
|
|
|
Hiru arazo nagusi aipa daitezke. Batetik ez zegoen nahikoa erosle egile bakoitzak
|
bere
hiztegia egin eta gutxienez gastuak estaltzeko adina irabaz zezan, aski baitzen beste hiztegi bakar bat argitaratzea lehenaren galerak oraindik larriagoak bihurtzeko. Bestetik, politika editorial koordinatu ezak egile bakoitza bere bidetik ibiltzea eragiten zuen, proiektuak gainjarriz eta lehia bidegabe eta tamalgarriak sortuz.
|
|
|
Egoera horretan 1903ko gabonetan, Bustintza senideenagana joan zen oporrak igarotzera. Halaber Azkue 1904ko urtarrilean Frantziara joateko asmoz zegoen
|
bere
hiztegia argitaratzera, eta hortaz pentsa daiteke Ibaizabal bertan behera uztea erabakia zutela Bustintzak eta biek. Nolanahi ere, aldizkariaren azken zenbakian, 1903ko abenduaren 27an Azkuek dei etsi bat egiten zion Bustintzari, aldizkariarekin segi zezan, irakurle guztiei jakinaraziz egoeraren larria, eta itxaropen bide xume bat azalduz:
|
|
|
1905eko hiztegian, Azkuek Euskal Akademiaren beharra aipatzen zuen han hemenka154 Izatez
|
bere
hiztegia Akademiaren babesik gabe egin bazuen ere, bertan adierazten zuenez, halako korporazio bat laster sor zedin itxaropena agertzen zuen, hainbat zeregin arauemaile aurreikusiz: zeintzuk neologismo onar zitezkeen erabakitzea («Cuando en diversos manuscritos que he manejado me he encontrado con voces de creación reciente, como muchas de Duvoisin y Añíbarro, las he copiado aparte para someterlas á la futura Academia»155), Larramendiren hitzetatik zeintzuk ziren onak erabakitzea («A la futura Academia le corresponderá, sin duda, la tarea de analizar sus [Larramendiren] propias palabras»156), bariante dialektalen artean egokienak aukeratzea («Uno de los rudos trabajos de la Academia será el de hacer una buena selección»157), euskal ortografia erabakitzea158, etab. Gainera Azkuek Toursetik amari 1904an idatzitako gutun batean argi adierazten zuen Akademiaren asmoa berak pertsonalki zuela gogotan:
|
|
|
Izatez,
|
bere
hiztegi hirueledunaren segida egin nahi zuelarik, hots, erdara euskara sarrerak, Diputazioei jakinarazi zien, haien hitzaurrea euskaraz idatzi nahi zuela, euskalki gisa gipuzkera aukeratuz:
|
|
|
Alta, espero dut bai lagunduko dudala ulertzen lexikografia horren historia soziala: Azkuek zein baldintzatan egin zuen lan
|
bere
hiztegiak sortzeko, zein asmorekin, etab. Zentzu horretan, ikerketa honek Azkueren obra, bere barne balioan aztertu baino gehiago, garaiko testuinguruan kokatu eta interpretatu nahi du.
|
|
|
Sabino Arana 1903an hil berri zen, eta Azkuek harekiko gatazkak oso gertuko zituen arren, ikusten den bezala, berehala egin zuen haren euskaltzaletasunaren aitortza, bere heriotza deitoratuz. Halaber, ohar egitekoa da, aurrerago ere azalduko baita, Azkuek
|
bere
hiztegia ez zuela aurkezten Arana Goiriren proiektuaren kontrako alternatiba gisa, baizik, asmotan behintzat, harekin elkarlanean ibiltzeko proiektu moduan, Sabinoren neologismoak jasotzeko bokazioa agertuz, adibidez.
|
|
|
Beraz Bonaparteren mapak, baieztatu baino ez zion egin Azkueri ordurako jada eratua zuen lurraldetasun kanona. 1905ean
|
bere
hiztegia argitaratzean, Azkuek lurralde definizio hori kontsakratu besterik ez zuen egin:
|
|
2009
|
|
|
1904 urtean Azkuek irakaskuntza eta Bilbo utzi zituen, aldi baterako, eta Europan ibili zen bost urtez, lehenik Tours-en (Frantzia), bi urte luzetan moldiztegian
|
bere
hiztegi nagusia argitaratzeko probak zuzentzen, eta ondoren Belgikan eta Alemanian, musika ikasketak egiten. Ordurako beste hainbat konposizio eginak zituen musikagile gisa, hala nola Vizcaytik Bizkaira (1895), Eguzkia nora (1897), Sasi eskola (1897) eta beste hainbat, eta Alemaniatik etorrita bi opera konposatu eta taularatu zituen:
|
|
|
Euskaltzaindiak, oro har, literaturan (liburu, aldizkari, egunkariak...) gehien erabiltzen diren hitzak bildu eta hautatuz egin du orain arte
|
bere
Hiztegi Batua. Halere, hitz horiez gainera, gaurko munduan badira edozein pertsona eskolatuk erabili behar dituen nazioarteko teknizismo eta berba zientifikoak ere, horiek agerkarietan gutxiagotan agertu arren (akriliko, epizentro, hominido, infinitesimal, kardiobaskular, kolesterol, magmatiko, perigeo, pleistozeno, telehitzaldi...) baina kulturan zein irakaskuntzan eta nahitaezkoak.
|
|
2016
|
|
|
X. mendetik XV. mendera, elizetatik elizen atarietara eta ondoren karrikara jautsi zen teatroa. Mirakuluen ondotik, Pavisek egin duen
|
bere
hiztegian misterioak aipatzen ditu. Misterioak, ikerlari guzien iritziz, Erdi Aroko antzerkigintza dira.
|
|
2019
|
|
|
moldatu izana, sexu berekoen ezkontzak aintzat hartuz, 2018ko urtarrilean iragarri zuen bezala. Adibidez, errain hitzaren definizioan alabaren emaztea ere sartu du akademiak
|
bere
hiztegietan, semearen emaztea ez ezik. Modu berean, aitaginarreba hitzarekin, ezkontideetako baten aita beste ezkontidearentzat?
|
|
2021
|
|
|
Dena den, oso adibide gutxi ditugunez hemen aipatzea iruditu zaigu egokiena; Emakunde da euskara estandarrean bide horretatik sortu den bakarra (erakunde baten izen propioa): aitakunde, Emakunde, gizakunde; Azkuek jaso zituen
|
bere
hiztegian, baina ez dute ia lekukotasunik testuetan.
|
|
|
Areago, azken urteotan entzuten ditugun interpretari, nabigari, tripulari eta abarrek erakusten dute lanbidea adierazten duen edozein mailegu ‘egokitu’ nahi izan dugula, maileguak duen atzizkiaren ordez ari ezarrita. Horietatik, interpretatzaile eta nabigatzaile (interprete maileguarekin batera) hobetsi ditu Euskaltzaindiak
|
bere
Hiztegian, oinarria aditzoina delako. Eta tripulatzaile eta tripulante dabiltza gaurko testuetan.
|
|
|
adibidez, omonier, ostaler, koziner, bulanjer... Horietatik lehen biak bakarrik jaso ditu Euskaltzaindiak
|
bere
Hiztegian. Hauetan denetan, er atzizkiak ez dakar gaitzespen kutsurik.
|
|
|
42.19.5a Azkuek
|
bere
hiztegian sartu zuenetik hartu du hedadura jatorriz ekialdeko euskalkietakoa zen DM honek: euskal literatura ikustea aski da konturatzeko batez ere lapurteraz izan dela erabilia hasiera hasieratik, mendebaldean ia ia agertzen ez baita historian zehar.
|
|
|
14 Fuentes ek
|
bere
hiztegian (2009) kontzesiozkoen barruan sailkatzen ditu hemen aztertzen ari garen birformulatzaileen gaztelaniazko ordainak. Eta Gramatika Batzordeak (EGLU III 1990) aurkaritzako lokailuetan sailkatzen ditu hemen aztertzen ari garen birformulatzaileak.
|
|
|
Hala ere, holako testuinguruan asko eta oso ren artean aise erabiliagoa da asko (OEH). Azkuek
|
bere
hiztegian() dio ezin dela asko hitza erabili pasioei, isurkariei, gasei... ezarririk. Ezin dela, hortaz, beldur asko, egarri asko, ke asko, ur asko dago itsasoan... erabili, eta horien ordez beldur handia, egarri handia, ke handia, ur handia dago itsasoan... erabili behar dela.
|