|
2003
|
|
|
XVIII. mendean azukre erremolatxaren balioa topatu zen,
|
baina
XIX. mendera arte bere erabilpen masiboa ez zen gertatu, Euskal Herrian landua izatera ere heldu zelarik! 10 1744an Andreas Margraff ek() artikulu bat idatzi zuen erremolatxatik azukrea ateratzea posiblea zela adieraziz. Haren ideiak, Benjamin Delessert frantses kimikariak onartu eta garatu zituen.
|
|
2004
|
|
|
Gaur egunerako ez litzateke asko,
|
baina
XIX. menderako bai ordea. Nork eta non eskatu zion euskal erakunde publiko batí horrelako zerbait ga rai hartan?
|
|
2006
|
|
|
hori kapitalismoaren garapena gertatu aurretik ere bazegoen. XVII. mendean aurki daitezke lehen zantzuak,
|
baina
XIX. mendeko bigarren erdialdean instituzionalizatuko da.
|
|
2007
|
|
|
Nazionalismo gehienak bezala, lehen nazionalismo espainiarra ere liberal eta aurrerakoia izan zen,
|
baina
XIX. mendearen bigarren erdian gero eta atzerakoiago bihurtuz joan zen. Beti izan da ezkerreko eta zentroko nazionalista espainiarrik, jakina, baina espainolismoaren eta frankismoaren arteko gezurrezko identifikazioak oraindik ere badirau, Franco hil eta hogeita hamar urte iraganik, gehienbat nazionalismo alternatibo bat dagoen tokietan (Euskal Herrian, Herrialde Katalanetan eta Galizian).
|
|
2008
|
|
|
Horrek bihurtzen zituen gaztelania eta frantsesa hizkuntza nazionalak, eta aldiz euskara ez. Diglosia hau Antzinako Erregimenetik zetorren,
|
baina
XIX. mendean, nazioestatuen eraikuntzarekin, areagotu egin zen. Hola bada, Euskal Herriko eliteak kulturalki frantses eta espainiar kultura nazionaletan txertatuz joan ziren.
|
|
|
Hori da, ba, harrigarria dena. Humboldt() politiko eta filologo alemaniarrak, adibidez, Euskal Herria ezagutu eta maitatu egin zuen,
|
baina
XIX. mendearen hasieran 100 urteko bizi iraupena eman zion gure herriari. Ikusten zuen diglosia egoeran bizi ginela:
|
|
2009
|
|
|
Heidegger ez dugu aipatuko. Guztiz bestelako ikuspegi eta filosofiatik,
|
baina
XIX. mendeko positibismo naiboki naturalistaren berdin aurka, B. Russellek Filosofiaren arazoak (1912) liburutxo argitsua, bikain euskaratua A. Arrietak, errealitatearen eta itxurazkoaren artean bereizteko zailtasunari ekinez irekitzen du lehen kapitulua. Gure aurrean mahai baten itxurarekin, ageri?
|
|
|
–Nietzsche y la filosofía?, 1899). Zola bezala Baroja literatoak dira,
|
baina
XIX. mendearen bigarren eta XX.aren lehenengo erdian loratu diren bizi filosofietatik xurgatzen dute. Bizi filosofiak espiritualistagoak (Kierkegaard, Bergson, Unamuno) ala naturalistagoak daude, halakoak dira Schopenhauer eta Nietzsche, arte eta literaturan influentziarik handieneko biok aipatzeko.
|
|
|
Ez da derrigor Ilustrazioaren seinale,
|
baina
XIX. mendearen hasmentako zirimoletan hainbat frantziskotar euskaldun agertuko da frantsesti edo konstituzionalista: Aita Egoskozabal ordiziarra, musikaria (Beasaingo konstituzionalistekin harremanak omen zituena); Aita Kerejazu oñatiarra, filosofia eta matematikako irakaslea (gero Iparraldera alde egingo duena); Aita Gomez de Segura oteotarra, sermolari eta idazlea Konstituzioaren alde; Aita Saseta trebiñuarra, etab. Hirurte konstituzionala bitartean Tolosako komentua, estudio etxea, Arantzazu bezala?
|
|
|
Erakunde hauek badute euren dinamika, bere berezkoa, eta dinamika horrek batzuetan geldotasuna ekartzen du. Tradiziotik datozen inertziak handiak dira,
|
baina
XIX. mendean eta XX. mende hasieran akademiak modu batean ulertzen ziren, eta beste ulerkera bat eman behar diogu Euskaltzaindiari, XXI. mende hasieran hizkuntza bera eta hizkuntzaren beraren egoera soziolinguistikoa, soziologikoa eta politikoa ez baitira akademia klasiko batenak bezalakoak. Gizarteak eskabide batzuk baditu, eta akademiak, beste eragileekin batera, horiei erantzun egin behar die.
|
|
2010
|
|
|
Erromantikorik erromantikoenak baino erromantikoago ikusten zaitut, Bécquer eta Esproncedaren parean jartzeko moduan?
|
baina
XIX. mendea joan zen, zorionez, eta XX.ean gaude!, esan zenidan, autoaskitasun handiz; eta, tonua eztitzen zenuela, honela jarraitu zenuen, eztia ozpin bihurtzeko saioan:
|
|
|
Elur zuloen erabilera antzinakoa zen eta erromatarrek jadanik erabiltzen zituzten arraina Galiatik Erromara eramateko. Euskal Herrian ere asko zeuden,
|
baina
XIX. mendean elektrizitatearen bidez izotz artifiziala egiten hasi zenean, elur zuloak desagertzen hasi ziren.
|
|
|
" Non bizi zara, Gabino? Erromantikorik erromantikoenak baino erromantikoago ikusten zaitut, Bécquer eta Esproncedaren parean jartzeko moduan...
|
baina
XIX. mendea joan zen, zorionez, eta XX.ean gaude!" esan zenidan, autoaskitasun handiz; eta, tonua eztitzen zenuela, honela jarraitu zenuen, eztia ozpin bihurtzeko saioan: " Baina, ongi pentsatuta, biok ados gaude gai honetan, beharbada:
|
|
|
Ezagunagoak dira XVIII. mendeko Pedro Inazio Barrutia Basagoitia arabarraren erlijio antzerkiaren saioak eta Frantzisko Xabier Munibe (ikus 31) azkoitiarrarenak;
|
baina
XIX. mendearen bigarren erdia arte, Marzelino Soroa (irudian) donostiarraren eskutik, antzerkiak ez zuen muntarik hartu. Bere irri egiteko antzeslanak ugariak izan ziren eta beti arrakastatsuak suertatu ziren, haien artean:
|
|
|
Errotik. Arrotzak omen ziren,
|
baina
XIX. mendean oztibartarra buhamea zen Garazin. Bordaxuri antzerkian Katxo buhamea da etxetiarra delako.
|
|
|
Thorstein Veblenek" giza bilakaeraren harraparitza sasoian" gaudela esan zuen, 1207
|
baina
XIX. mendearekin historia amaituko ez zelakoan. James K. Galbraith semeak" estatu harrapariaz" idatzi du oraintsu, 1208 sasoi hobeen esperantzan.
|
|
2011
|
|
|
Eta hori independentzia lortuta ere bai; independentzia 1917an lortu genuen eta. (?) Herriaren gehiengoa beti suomiarra izan da,
|
baina
XIX. mende bukaeran eta XX.aren hasieran eskola guztiak suedierazkoak zirelako, arriskua zegoen herri osoa suedieraduna bihurtzeko; eskolatik pasatakoan herri guztietan suedieraz bakarrik idazten zutelako. Horrek jarraitu balu, suediera nagusituko zen, eta suomiera ahozko hizkuntza bakarrik izango zen?
|
|
2012
|
|
|
Zeelanda Berria 1947 urtera arte ez zen ofizialki Commonwealthean sartu,
|
baina
XIX. mende amaieran Ingalaterrako monarka zen uharteko estatu buru. Viktoria erreginaren erreginaldi betean, haren moral estu eta zorrotzaren itzala antipodetaraino ere iristen zen, beraz.
|
|
2013
|
|
|
Munduan zehar, prentsaren historia luzea da,
|
baina
XIX. mendea eraldaketen mendea izan zen kazetaritzarentzat. Frantzian ere bihurguneak gertatu ziren, lege aldetik.
|
|
|
Uste dut gure artean hain erabilia eta askotan emankorra izan den biografia lanak laguntzen duela E. M. Azkueren bertsoak garaian kokatzen eta hobeto ezagutzen. E. M. Azkue irakaslea izan zen ogibidez, seme alaba ugari izan zituen eta ez zuen olerkirik argitaratu (bat edo beste izan ezik),
|
baina
XIX. mendearen bukaeran Manterola eta Resurreccion Maria Azkue haren poemak argitaratzen hasi zirenetik haren ospea gora goraka joan zen, batez ere Pizkunde giroan. Bestalde, E. M. Azkueren bertso edo olerkiak sakabanatuak zebiltzan, harik eta A. Astigarragak eta J. Bijuescak bildu zituzten arte (Eusebio Maria Azcue koa.
|
|
|
" Seigarren tunela gehien kostatu zena izan zen Transcontinental Railroad osoan —zioen azalpenak— Txinatik etorritako bi mila langile baino gehiago aritu ziren zuloa egiten hemezortzi hilabetez, 1866tik 1867ra." Begirada bat eman nion Truckee Donner Historical Society ren aldizkari bati ere. Hango artikulu baten arabera, Mendebaldeko chinatown handienetakoa egon zen Truckeen,
|
baina
XIX. mende bukaerako liskar anti txinatarren ondorioz ez zen ia haren arrastorik geratu.
|
|
2014
|
|
|
Denboraren gurpilean ziklo bat gehiago, beste milaren ondoren eta beste milarekin gero?... Gezurra dirudi,
|
baina
XIX. mendea, hain razionala eta zientifikoa, historia, orain arte dingili dongolo jaiki erorika ibili den hori, hemendik aurrera guztiz bestelakoa eta betirakoa izango dela serio serio ziurtatzen duten teoria diferentez beteta dago, hasi Hegelekin edo klase gizarteen eta, prehistoriaren, bukaera berehalako iragarri duen Marxekin, gizagaindikoaren etorrera ikusi uste duen Nietzscherekin, eta, hirugarren estadioa?
|
|
|
polemikan ari ez den aldarteetan: , pas de roi, pas de capitale, pas de principe de réversion?; historiak, a condamné l. Italie à n? être point une nation comme les autres?, etc.; ik.. Les Révolutions d. Italie?, OC, II, 177, 182 Gero, azkenean,
|
baina
XIX. mendean!, Europako, lege handira, bildu nahi badu ere:
|
|
|
est partagée en deux grandes zones: Paris et la province; la province jalouse de Paris, Paris ne pensant à la province que pour lui demander de l, argent? 2353 Parisen eta probintziaren kontrakotza aspaldikoa da,
|
baina
XIX. mendean balio berria hartu du, progresismoaren filosofiarekin. Literaturan edonon presente egin da.
|
|
|
Prusiak gerra irabazi ondoan, Alemaniako inperioa sortu zen, Alemania osatu zuten erresuma eta dukerri guztiak estatu berean bilduta. Frantzia, ustez, estatu handi eta batu bat zen,
|
baina
XIX. mendeko bigarren zatian, bere lurraldearen baitako herritarren gehiengoak ez zekien frantsesik. Ez zegoen frantses nazio edota aberriarenganako kontzientziarik.
|
|
2015
|
|
|
Frontoiaren ezker paretak ia desagerrarazi zituen,
|
baina
XIX. mendera arte nagusi izan ziren Euskal Herrian. Esku pilotarekin alderatuz joko zuzenak ezezagunagoak dira, baina historikoki garrantzi handia izan dute gurean.
|
|
|
olerkigintzan aritu zen,
|
baina
XIX.
|
|
|
Urtebete geroago absolutismora itzultzeak, ordea, lege horren ezarpena eragotzi zuen. Lege horren abolizioak ez zuen ongintzaeta laguntza jarduera galtzerik eragin (Casado eta Fantova, 2007),
|
baina
XIX. mendearen erdialdera eta 1845eko Konstituzioaren babesean, onartu egin zen.
|
|
2016
|
|
|
Oso oinarrizko sentimenduetara jotzen duen pelikula da. Badirudi denboran atzera joanda urrunera joango garela,
|
baina
XIX. mendean eta orain kezka eta beldur antzekoak ditugu.
|
|
|
Piarres Adame, saratarraren zenbait historio Laphurdiko eskuaran narrazio laburra da Jean Baptiste Elizanburu idazlearen prosa lan bakarra. Elizanburu (Sara,) batez ere olerkigintzan aritu zen,
|
baina
XIX.
|
|
|
Bereziki, obra proiektu asko jasotzen duela bere baitan; etxe partikularrenak, esaterako. Horietako gehienak kokatuta daude,
|
baina
XIX. mende bukaerako batzuk kokatu gabe ere badaude oraindik. 1620 hamarkada hasieratik gordetzen dira aktak eta hori ere aberatsa da, bilatzen jarriz gero, informazio asko ematen baitu herriari buruz.
|
|
|
Lautearendako musikak interes berri bat piztu du; XV., XVI. eta XVII. mendeetako musikagileak entzun daitezke gaur egun (John Dowland, Purcell, Gesualdo...). Gitarra edo mandolinarendako musika XVIII. mendeaz geroztik idatzi zen (Bach, Vivaldi),
|
baina
XIX. mendean bereziki garatu zen eta geroztik, musikari paregabeak jarri dira honen zerbitzuko (Lagoya,...). Jazz gitarra mota anitzetakoa da (Django Reinhardt mito bat bihurtu da), baina batez ere herri musikak (Bob Dylan, Joan Baez, Georges Brassens,...) eta rock musikak (The Beatles, Jimi Hendrix, Led Zeppelin, Deep Purple,...) parte hartu dute gitarraren arrakastan.
|
|
2017
|
|
|
Eredu horren egokitzapena, besteak beste, euskararen kasu sistemari edo euskal aditzari dagokionean. XVII. eta XVIII. mendeetan ere gramatikariek arazoak izan zituzten euskara deskribatzeko,
|
baina
XIX. mendean saltsa handiagoa dago, teoria eta autore gehiago.
|
|
|
Horren ondorioz, nahiz eta inoiz immigranteen nazio gisa ikusten dugun geure burua, Europatik etorritako etorkin zuriak hartu ohi ditugu gogoan halakoetan: XVII. mendean hasi zen fenomeno hura,
|
baina
XIX.aren amaieran eta XX.aren hasieran izan zuen eraginik handiena. Hain zuzen ere, Trumpen aitaren aldeko aitona amonak Alemania hegoaldetik etorri ziren, eta haren ama, berriz, Kanpoko Hebridetako uharteetakoa zen.
|
|
|
Patagoniako lehen galestarrak 1865ean iritsi ziren, 153 lagun denetara —heren bat umeak—,
|
baina
XIX. mendearen amaierarako gizarte prospero bat antolatu zuten: basamortu latza baratze emankor bilakarazi zuten, herriak eta hiriak eraiki zituzten, eta orobat elizak, galeserazko kazetak, errepideak, burdinbideak, irrigazio sarea eta eskolak.
|
|
|
“Gure alde” egin dio arrapostu Josebak, “zaila izan dugula esango dut, gaur eguneko gay eta lesbianek baino zailago. Ezta, Axi?, zure adiskide Miren Akerretaren kasuan bezala, XXI. mendeko gizon emakumeak gara
|
baina
XIX. mendeko arazoei egin behar diegu aurre, gure buruen eta gure egoeren artean desoreka itzela sortuz”.
|
|
2018
|
|
|
133. Guerendiain, 1996, 44 Umeen eskolarizazioa kapitulu honetatik kanpo gelditu da,
|
baina
XIX. mendeko Iruñean hezkuntzak izandako presentzia eta bilakaerari buruz, Emaren ikerketa kontsulta daiteke (2000).
|
|
2019
|
|
|
Iraindu eta barregarri utzi zutenez, bere lurretan gorde behar izan zuen, eta, nahiz eta izaeraz eskuzabala izan, burutazio itxuragabeak baino ez zituen sortu, erdi zoratu zenez gero. XVIII. mendea iritsia zen emakume burges batek, Aphra Behnek, alargundu eta bizimodua idatziz atera zuenerako, gizonen tankeran; beste emakume batzuek segitu zioten,
|
baina
XIX. mendean ere ezkutatu beharra zeukaten; ez zuten ezta, gela bat norberarena, ere, hau da, ez zuten barne askatasunerako ezinbestekoa den independentzia materiala.
|
|
2020
|
|
|
Komunitate gaztea zen. Emakume eta gizonen kopurua nahiko paretsua zen,
|
baina
XIX. mendetik aurrera, emakumeen presentzia handitu egin zen. Ezkongabe asko zeuden, alfabetatuak ziren gehienak, eta ofizio bat zuten.
|
|
2021
|
|
|
Badakigu, XX. eta XXI. mendeetan, ikusmolde hori dudan ezarria izanen zela (adibidez legeak, egun, arrazakeriazko herrara probokazioa gaztigatzen du). Azken mendeko tragediek hori esplikatzen dute,
|
baina
XIX. mendeko azken urteetan, errepublikanoek giza izpiritua eta aitzinamenduari buruz fede handia bazuten (itsua ahal ginuke erran, baina esperantza eta indarra emaiten zuena). III. Errepublikako oinarrizko legeetan, ongiena bozkatua izan zen, 444 bozekin, 4ren kontra bakarrik.
|
|
|
43.7.9a Batez ere azalpenezko diskurtsoan erabiltzen dira birformulatzaile esplikatiboak. OEHren arabera, alegia, jatorriz, lagunarteko hizkerako birformulatzailea izan zen,
|
baina
XIX. mendearen bigarren zatian hasi zen zabaltzen testuetara, eta gaur egun erabat zabaldu da gipuzkeratik eta nafarreratik egungo euskara estandarrera. Hizkera lagunartekoan zein zainduan erabiltzen da, idatzian zein ahozkoan.
|
|
|
Eta horrexegatik, hain zuzen, ez da erraz ulertzen nola ireki zitzaizkion hain azkar Auñemendiko Loreari argitaratua izateko ateak. Azkuek apaiz ideologizaturik egotekotan, huraxe baitzen une haietan batzokiaren ateetaraino iritsi zirenetako bat egilearekin zuen adiskidetasuna arrazoi bat izan daiteke, jakina,
|
baina
XIX. mendearen amaierako kultur basamortu hartan euskarazko lehen eleberri mardula izatean bilatu litzateke benetako zioa. Horretan eta, noski, hain antzu eta soildurik genuen baso narratibo haren faboretan jokatzen hasteko premian, zinez espero bide baitzuen Euskalzalek Azkuek hurrengoen akuilu eta eredu bilaka zitekeela Agirreren ahalegin hura185 Atzendu gabe, agian, inguruko kristau" argi laburreko" mogeldar haiei186 eleberria bezain bide moderno batetik iritsaraz zekiekeen bazka espirituala banatzeko beharrizana.
|
|
|
Eraikinik zaharrenetan inguruko harriak erabili ziren,
|
baina
XIX. mendetik aurrera koloreekin jokatzen hasi ziren. «Gertuko harria erabiltzean, herriek bere izanaren kolorea dute.
|
|
|
Kritika literarioari dagokionez, erromantikoek uler dezakete inork baino hobeto zer den literatura batek emakumeak balira bezala gutxietsiak eta tratatuak izatea. Ez dut esan nahi Erromantizismoa berez feminista denik,
|
baina
XIX. mendean euskaldun batek generoa eta sexua desberdinduz idatzi zuen –XIX. mendean! –, eta ezetz asmatu ze kultur mugimendutatik zetorren. Idazle protofeminista izan zen Agosti Xaho, erromantiko bat izateaz gain:
|
|
2022
|
|
|
Lanean hasia zenean piztu zen Ukrainako gerra, gainera, eta horrek proiektuari «beste dimentsio bat» eman ziola sentitu zuen antzerkigileak. «Ez nuen Zornotzako itunaren berri,
|
baina
XIX. mendeko historia beti interesatu zait. Mende horrek markatu gintuen denok, eta ez bakarrik Euskal Herrian.
|
|
2023
|
|
|
Juan Martinez de Zaldibiaren Suma de las cosas cantábricas y guipuzcoanas (1560); Esteban de Garibayren XL libros del Compendio historial de las chronicas y universal historia de todos los reynos de España (1571); Andres Pozaren De la Antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas (1587); Baltasar Etxaberen Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra Bascongada (1606) eta abar. Apologia horiek agertu ahala izan ohi zituzten erantzunak,
|
baina
XIX. mende hasieran antolatu zen behin betikoa izan nahi zuen jazarpena: “ […] una ofensiva teórica auspiciada por el gobierno de Madrid:
|
|
|
Hasieran ez zegoen arrazen bereizketarik, eta txakur handi eta indartsu guztiak jartzen ziren gauzatzat. Gero, mantuaren tamainaren eta kolorearen arabera sailkatzen hasi ziren,
|
baina
XIX. mendearen ia amaierara arte, Berlinen, aditu batzorde batek alemaniar dogo edo deutsche dogge deitzea erabaki zuen arte. Daniar handi izenez ezagutzen den arrazoia ez da zehatz mehatz ezagutzen, haren jatorria, zalantzarik gabe, Alemanian baitago.
|
|
|
Alabaina, industrializazioak jendearen eta naturaren arteko harremana izigarri aldatu zuen. Betidanik jendeek bizirik irauteko behar zituzten baliabideak erabiltzen zituzten,
|
baina
XIX. mendean hasi zen industriak behar zituen lehengaien ustiapen masiboa. Bizkaiko meategien marrazki honek irudikatzen duen gisan, mendiak zilaturik gelditu ziren, oihanak labakituak, gisuharria agerian eta hondarkinak denetan.
|