|
2008
|
|
|
Hiru adibideak dagokien testuinguruan ikusi orduko ohartzen gara bakoitza modu batekoa dela, eta ez dagoela guztiak eredu bakarrera ekartze rik.
|
Lehen
adibidean, oso esanahi berezia du aurpegi hauste> izenak, osagaien esanahitik abiatuaz asma ezin daitekeena. Hautsi ren argumentuak, perpause an daude, nolabait?
|
|
|
|
Lehen
adibidea Txomin Agirreri 1906an eginiko eskari batean aurki daiteke. Agirre Erromara joan zelarik, Azkuek bere fedearen aldeko eskari bat egiteko erregutu zion:
|
|
2021
|
|
|
|
Lehen
adibidean latinezko hitzei zabaltzen die bidea zeren ek, eta adizkiak ez du menderagailurik erakusten. Hirugarrenean menderagailua ageri da, batetik, adizkiak en hartu baitu.
|
|
|
etxera joan ostean; ez diot zentzurik ikusten Gasteiza joateari; Gasteiza joateak ez dauka zentzurik.
|
Lehen
adibidean, joan partizipioa oste postposizioaren osagarria da. Bigarren eta hirugarren adibideetan, bestetik, t (z) e amaieradun aditz izenak a determinatzailearekin eta datibo/ ergatibo kasu markekin agertzen dira (joteari/ joateak).
|
|
|
Erreferentzia adjektiboek ere modifikatzen duten izenaren ezaugarriren bat adierazten dute, baina horretarako kanpoko zerbaitekin (entitate edo eremu batekin) erlazionatzen dute izen hori (egoera ekonomiko) edo izenaren argumentu bat adierazten dute (Txetxeniaren aurkako eraso errusiarra).
|
Lehen
adibidean ekonomia izenari egiten zaio erreferentzia egoera izena modifikatzeko; bigarrenean, erasoa nork egin duen adierazten du errusiar adjektiboak. Erreferentzia adjektibo ‘sailkatzaile’ esaten zaie lehen motakoei, ‘tematiko’ bigarrenei.
|
|
|
|
Lehen
adibidean soineko bakar batez ari gara; soineko bakar hori da bi bider jantziko dudana. Bigarren adibidean, aldiz, bi dira eta bi horien arteko erabateko antza, berdintasuna predikatzen dugu.
|
|
|
Ezagutzen dituzu hemen egonikako haurrak?; Ezagutzen dituzu hemen dauden haurrak?
|
Lehen
adibidean erraten da haurrak ez daudela gehiago hemen; egon direla, bai, baina ez direla gehiago hemen. Hots, aditzak adierazten duen egoera bukatu zela.
|
|
|
Garrasi egin die irakasleak, isil daitezen.
|
Lehen
adibidean ‘denak isiltzea’ gauzaturiko ondorioa da, perpaus nagusian berariazko egilerik aipatzen ez delarik; bigarrenean, berriz, irakaslearen borondatea ematen da aditzera perpaus nagusiko gertakarian eta ondorioa, ‘ikasleak isiltzea’, gertakizun da. Argi ikusten da perpaus mota bien aldea biak biltzen dituen esaldi honetan:
|
|
|
Zilegi da horrela jokatzea/ Zilegi zaizu/ duzu horrela jokatzea.
|
Lehen
adibidean ez dago kontrolik; bigarrenean, datiboak (zuri) edo subjektuak (zuk) ezartzen du kontrola. Ohartzekoa da datiboak rol desberdina duela adibide honetan (kontrolatzailea) eta balioespen predikatuetan (irizlea):
|
|
|
‘norbaitek zerbait egiteko eskatu/ galdatu norbaiti’).
|
Lehen
adibidean, ostera, ez dago kontrola ezarriko duen datiborik eta guztiz irekia geratzen da, beraz, irekitze horren subjektua. Inpertsonaltzat hartuko genuke.
|
|
|
Hori horrela dela frogatzeko, nahikoa da perpaus horietan ezezko polaritatea duten ezer, inor, inoiz, behin ere eta horrelako elementuek (§ 13.10.7.6a) nolako jokabidea duten aztertzea.
|
Lehen
adibidearen osagarrian sar daitezke horrelakoak, ezezkoaren barruan baitago. Bigarrenean, berriz, ez:
|
|
|
[[telebistan Ø ikusteko] etxean gelditu ginen] filma; [[bart Ø ikustera] joan ginen] filma.
|
Lehen
adibidean, izen sintagma erlatibatua helburuzko perpaus jokatugabe adjuntu batean sartua da (erlatibatzerik gabe, honelako zerbait izan daiteke perpausa: Etxean gelditu ginen, filma ikusteko).
|
|
|
[Izena ahantzi dudan] norbaitek esan dit;* [Etxeraino joan naizen] norbaitek esan dit.
|
Lehen
adibidean, izen ardatzari dagokion izenlaguna (haren) aski errazki erlatibatzen dela. Alderantziz, bigarren adibidean zail da, oso, etxe ardatzari dagokion izenlagun bera sintagma erlatibatu gisa interpretatzea.
|
|
|
|
Lehen
adibideko erlatiboa, perpaus erlatibo arrunten araberakoa da, baina, solas ingurumen berezi batean ez bada, ez da ulertzen. Izan ere, izen sintagma erlatibatua ez da aditzaren osagarria, eta hari dagokion postposizioa konplexua da ((en) gatik).
|
|
|
|
Lehen
adibidean, izen sintagma erlatibatua seme izenaren izenlagunari dagokio, eta ez da oso ulerterraza sintagma. Bigarrenean, izen sintagma erlatibatua izen sintagma ergatiboari dagokio, eta guziz naturala da perpaus erlatiboa:
|
|
|
Auzokoak direla esan duzun haurrek/ Auzokoak direla esan dituzun haurrek.
|
Lehen
adibidea eraikuntza erregularrari darraikio; bigarrena, berriz, ez: dituzun aditzean, pluralaren marka sarturik dago, izen sintagma erlatibatuarekin komunztadura eginez.
|
|
|
Hurbil duzu; Itsasoa urrun daukat; Hotel hori garestiegia dugu.
|
Lehen
adibidearen parean legoke ‘hurbil da/ dago zugandik’; bigarrenean ere ‘nigandik’ edo ‘ni bizi naizen lekutik’ egongo litzateke parean; hirugarrenaren adiera berekoa genuke Hotel hori garestiegia da guretzat.
|
|
|
Nekatuta iritsi nintzen; Nekatuta gelditu nintzen (lasterketaren ondoren).
|
Lehen
adibidean bi predikazio daude, [ni — iritsi] eta [ni — nekatuta]; nolabait esateko, ‘iritsi nintzenean nekatuta nengoen’ adierazten du. Bigarren adibidean, ordea, interpretaziorik ohikoenean ez da ulertzen ‘gelditu nintzenean nekatuta nengoen’; nekatu predikatu nagusia da hemen, eta gelditu aditzak ez du adierazten ‘higitzeari edo jarduteari utzi’, baizik eta bereziki aspektua adierazten duen aditz arina da, ‘egoera batean gertatu edo suertatu’ edo antzeko zerbait adieraziko lukeena.
|
|
|
* Mikel gaixo dago, baina ospitalera eraman dute, baina berehala sendatuko da;* Josu gaztea baina langilea baina alaia da.
|
Lehen
adibidea, noski, zuzena izango litzateke aurreko edo ondoko bi perpausak eta juntagailuz elkarturik baleude: Mikel gaixo dago eta ospitalera eraman dute, baina berehala sendatuko da; Mikel gaixo dago, baina ospitalera eraman dute eta berehala sendatuko da.
|
|
|
Bigarrenean, gerta daiteke Jonek hain sarri ez deitzea, baina deitzen duen gehienetan presa handiz deitzea.
|
Lehen
adibidean, ostera, garbi dago Jonek sarri deitzen duela; aditza bi aldiz ulertuko balitz bezala da: ‘askotan (deitzen du) eta presa handiz deitzen du’ Era honetakoen artean, denbora eta lekua adierazten dituztenak juntatzen dira errazena.
|
|
|
Prolatiboa erabiltzen dugunean ere (Nire esker onaren erakusgarritzat ematen dizut opari hau; Laguntzailetzat Patxi jarri dizugu), uneko egoera adieraztearen kontuak baditu berezitasunak, eta erabiltzen den aditzak zeresan handia du horretan.
|
Lehen
adibidean, guk ezartzen diogu zerbaiti (oparia) ezaugarri edo egoera konkretu bat (esker onaren erakusgarri izatea); bigarrenean, Patxiri egoera edo une jakin baterako ezaugarri konkretu batzuk ezarri dizkiogu kanpotik, oraingoan era errealean.
|
|
|
Lanean ari zela esan ziguten; Lanean ari zela izan zuen ezbeharra.
|
Lehen
adibidean zer, galderari erantzuten dio lanean ari zela mendeko perpausak, eta esan aditzak gobernatzen du.
|
|
|
Liburu hau erostera behartuta gaude; Liburu hau erostera etorri naiz.
|
Lehen
adibidean behartuta egon predikatuak eskatzen du perpaus osagarria; hor ez da zalantzarik. Bigarrenean zalantza egin dezakegu etorri aditzak gobernatzen ote duen liburu hau erostera perpausa.
|
|
|
Emakume asko erre zituzten Europan XVI. mendean/ Europan, XVI. mendean, emakume asko erre zituzten.
|
Lehen
adibidean galdegaia (emakume asko) eta mintzagai aurreratugabeak ditugu, aditzaren eskuinean eman ditugunak. Bigarrenean, berriz, ezkerreko gunera atera ditugu bi mintzagaiak eta, horrela eginaz, hanpatu, nabarmendu egin dugu noiz gertatu zen eta non gertatu zen emakume asko erretzeko ekintza.
|