|
2010
|
|
|
|
Azken
adibideko, [IV 93], Jayo bada, aipamena da; aurretik sermoilariak berak esandako hitzak dira. Idem hurrengoa ere:
|
|
2012
|
|
|
|
Azken
adibide hori aski esanguratsua da. Badirudi, ba?
|
|
|
|
Azken
adibide horretan nor zuen buruan. Norentzakoak jakingo zuen Mitxelenak hori esatean buruan zein zerabilkien.
|
|
|
|
Azken
adibide horrek erakusten du beti ez direla besteren hitzak dauden daudenean, literalki berresaten; nahiz eta zuzeneko diskurtsoa izan, zuzeneko aipuak berrartu dituenak, aldez edo moldez, berregituratu ere egiten duela:
|
|
2021
|
|
|
|
Azken
adibide horretan nabarmena da beraz en pare pareko balioa duela halatan ek.
|
|
|
Dena den, aditzoinaren objektua, barne argumentua, gauza daiteke izenlagunaren bidez, altzarietarako gordelekua nahiz bi osagaitik gorako izen elkartuan, altzari gordeleku (Perez Gaztelu, Zabala eta Gràcia 2004).
|
Azken
adibide honek erakusten digu [aditzoin+ izen] egiturako elkartu hauek izan daitezkeela beste elkartu bateko mugatzaile nahiz mugakizun, edo dvandva motako elkartu bateko osagai (§ 7.1.2), berrelkarketari bide emanez: banakola leiho zulo, egur errauts, euskal hitz jostaldi, hitz eratorbide, jostorratz ontzi, kristau ikasbide, sorgin biltoki; jostorratz hariak, sortalde, sartaldeak...
|
|
|
Zenbat gaiztakeria dagoen mundu honetan; Astakeria handiak egin ditu bere bizitzan.
|
Azken
adibide honetan ikusten dugunez, gainera, keria atzizkia erantsiz sortu diren izen asko egin aditzaren objektu izan daitezke: Ohartzen naiz nolako gaiztakeriak egin ditudan (Elizen arteko Biblia); Gero eta zerrikeria handiagoak eginda ere (X. Mendiguren Elizegi); edo esan aditzaren objektu:
|
|
|
|
Azken
adibide horretan elkarrekin horren aurrekoa zein den erabakitzen datza arazoa, zeren kasu honetan aurreko hori ez baita gurasoak, gu baizik. Arrazoia lehen aipatu bera da, hots, aurrekariak perpaus txikienean egon behar duela:
|
|
|
21.8.3b
|
Azken
adibide hauen pareko da honako hau ere: Zeruko dei bat izan zuela zioen.
|
|
|
Etxera etorri da nonbait; etxera etorri da sobra ere).
|
Azken
adibide horiek erraz eman daitezke bide erabiliaz: etorri bide da, etxeratu bide da, ez bide zuen bere fedea ukatu.
|
|
|
Izagirre); Egunero gertatzen diren gauzak (Euskaltzaindiaren Hiztegia).
|
Azken
adibide honetako gertatuk ‘gertatzea’ baino ez du adierazten. Beste adibide hauetan, ostera, ondoriozko aditza da:
|
|
|
[Ondamena gainera datorkiolako beldur] da bera ere (Mitxelena); Bestalde, badira[...] [botere gorena deuseztatuta gelditzen delako ustea] izan dezaketenak (Antxustegi); Bere pisua zenaren leihoak zabalik daude, [norbait bizi delako seinale] (Zaldua); Orain dela 2.000 urte baino lehenagotik izan dira [jendea txingar gorien gainean ibili delako berri fidagarriak] (Aldasoro).
|
Azken
adibide honetan izen gobernatzaileak izenondoa ere hartu du ondotik.
|
|
|
Nor ere baitago nitan eta ni hartan, eta harek ausarki ekartzen du fruitu (Leon); Ama Birjinak, are mundu hunetan zenean ere, nori ere, eta nork ere behatzen baitzioen, hari[...] gogoeta garbi batzuk, eta garbiki bizitzeko nahikunde handi batzuk pitzten eta emaiten[...] zerautzan (Axular); Baina, nor ere ahalegintzen baita besteak Arrazoiaren arabera gidatzen, hura ez da oldarrez ari, gizatasunez eta bihozberatasunez baizik (Xarriton); Nork ere irudikatzen baitu, alabaina, maite duen emaztea zikintzen dela beste norbaitekin, pertsona hura tristatuko da (Xarriton).
|
Azken
adibide honetan, erakusle soilaren ordez, izenaz eta erakusleaz osaturiko sintagma dugu.
|
|
|
Mendizabal).
|
Azken
adibide honek antz handia du zehar galdera jokatugabeekin, baina egiazko egitura erlatiboari dagokiona da. Hau da, bazegok adizkiaren osagarria sintagma absolutibo bat da, isilpean egon arren (norbait, jendea...) eta sintagma horren erreferentziakide da mendeko perpauseko nork (§ 30.8.3f).
|
|
|
Non zer aldatu zalantzan bazaude, galdetu ta mendi zaiak esango dizu (Munita); Non zer harrapa zebilen jende asko, kanpora ihes egindakoen etxeetara sartzen ziren (Sarrionandia).
|
Azken
adibide honetan ere, ibili aditzak perpaus osagarria goberna ezin dezakeenez, saiatu edo horrelako predikaturen bat dagoela isilpean pentsatu behar dugu.
|
|
|
Kalte guztien gaiñeko kaltea, alferkeriatik heldu den handiena, [[zeiñi narraikola] erran baitut nik oraiñokoan erran dudan guztia] (Axular); Beste gauza asko Isaakek arteraño etziekizkienak[...], [[zeintzuek gizon santu ark aditu zituenean], Jaunari eskerrak eman, eta gero Jakob bere ordeko nagusitzat ezagutu zuen] (Lardizabal); Gorthean utzi zuen andrea, [[zoinari agradatzeko] hainbertze pairatzen baitzuen] (Laphitz).
|
Azken
adibide hau, ordea, ez gramatikala izango litzateke, izenordaina perpaus adjuntutik aterako bagenu: * Han utzi zuen andrea, zeinari [hainbeste pairatzen baitzuen] agradatzeko.
|
|
|
|
Azken
adibidean bezala izen berezia amaieran ez badoa, determinatzailea hartzen du sintagmak, izen sintagma arrunten ereduan (non eta deitura bihurtu ez den: Peru Leartzako):
|
|
|
(Kirikiño).
|
Azken
adibide honetan, gainera, bi elementu baino gehiago juntatzen dira ala ren bidez.
|
|
|
[...] ez dela berdin, asmatzea batek bere arteko grina edo inklinazio txar karidadearen kontrakoa, zein karidadean huts egitea (Añibarro).
|
Azken
adibide honetan eta emendiozkoaren pareko dela esango genuke.
|
|
|
Alpeetan bakarrik ez, Himalaian ere ibilia da mendizale hori/... horretan bakarrik ez da bizkorra, zokor jotzen ere badaki (Uztapide).
|
Azken
adibidean, oso argi ikusten da bakarrik eta ez, biak ere berez adberbio direla, eta ez ukatzailea aditzari loturik doala. Askotan, ordea, ez horren ondoren aditzik ez badago, bigarren zati bat eskatzen du; bigarren zati horretan alborakuntza edo juntadura egon daiteke.
|
|
|
Adiskide, zeure kontra jokatu duzu.
|
Azken
adibide horretan katea zeure... duzu horrek osatzen du, eta erabilera koherentea da. Aurrekoan, aldiz, dizut... zure horretan ez luke tokirik zeure bihurkariak, dizut hori da+ zukako alokutiboa baita.
|
|
|
Geure ele gaisoa ostikopean darabillen ele arro maminbakoa olan ostikatuta ikusiak neure barru guztia berez gozatu eustan (Kirikiño); Anhiz iana, eta anhiz edana da hontara nakarrana (Oihenart).
|
Azken
adibide horretan, Oihenartek ematen duen frantsesezko itzulpenak ez digu zalantzarik uzten partizipioaren izaeraz: " Le manger beaucoup et le beaucoup boire m’a réduit à ceci".
|
|
|
|
Azken
adibide hori aski adierazgarria da, zeren berez adjektiboa den zabal hitzak artikulua harturik ere (zabal+ a), ez du inolako numero komunztadurarik egiten izenarekin: begiak zabalak behar luke izan hor, baina adberbio gisa erabiltzen denez ezin du komunztadura hori egin.
|
|
|
Hori ezkonduz geroz, ez du balioko lanean lehertuak hartzea (Larzabal); Haur ttipiak postatik ekartzen direnaz geroz, ekar daitezke ba mutilak ere (Larzabal);[...] ezti hortatik guti bat dastatu dudanaz geroztik (Duvoisin); Hizketan hasi garenez gero, gauzatxo bat esan nahi nizuke (Agirre); Dirua kenduz gero, hura besteko neskatxak badira (Agirre).
|
Azken
adibidea baldintzazkoa ere izan daiteke.
|
|
|
Menditik dator haizea/ Zuk egia erdi hori esatetik dator arazoa.
|
Azken
adibide honetan argi ikusten da perpaus osagarri jokatugabeak adiera abstraktuago bat ematen diola etorri predikatuari, ez hain fisikoa. Eta, bestalde, bi aukera horietako bakarra onartzen du perpausak:
|
|
|
30.4.2d
|
Azken
adibide bat ematekotan, azter ditzagun IKUSI predikatuak dituen adieretako batzuk eta horietako bakoitzak duen argumentu sarea: ikusi (begiz)/ ikusi (ohartu) eta ikusi (egiaztatu).
|
|
|
Ez dira, beraz, onargarriak* zuk hori esan duzulak harritu nau,* zuk hori esan duzulari harrigarri deritzot edo* berandu iritsi zarelaz ohartu naiz.
|
Azken
adibide hori ez da gramatikala, baina instrumentala eskatzen duten zenbait aditzen osagarriak (ohartu, oroitu, ahaztu eta abar) (e) la menderagailu soilarekin joan daitezke: Berandu dela ohartu naiz; Medikuarenera joan behar dudala oroitu naiz oraintxe.
|
|
|
Kantatzera noa bertso bat edo bi perpausean joan aditzak galdua du berezko esanahia, ez du adierazten mugimendu fisikoa (etxera joan/ zugana joan) edo irudizko gogomugimendua, perpaus osagarria hartzen duena (bizimodua ateratzera noa Parisera).
|
Azken
adibide honetan badago egiazko konplementazio harremana, asmoa aditzera ematen duena, ‘zertara’ joan. Bertso bat edo bi kantatzera noa diogunean, ostera, galdurik dago mugimenduaren esanahia; laguntzaile bihurtu da joan, nahiz tzera forma bera agertu.
|
|
|
|
Azken
adibide horretan aldiz DMak ez du juntadura burutzen. Hori, izan ere, eta juntagailuak egiten du.
|