|
2008
|
|
|
Sarasolak bost laguntzaile mota bereizten ditu: DA, DU, DA DU, DIO eta ZAIO; non, DAk aditz iragangaitz arrunta adierazten duen, DUk aditz iragankor arrunta nahiz aipatu ditugun nor nork azpimotak, DA
|
DUk
erabilera iragankorra nahiz iragangaitza dutenak, DIOk objektu ageririk gabeko NOR NORI NORK aditzak, eta ZAIOk, azkenik, NOR NORI aditzak. Horiekin batera, batzuetan zenbait zehaztapen morfosintaktiko ere adierazten dira.
|
|
|
Aldaera geografikoen berri emateko orduan, hedapen geografikoari eta hizkuntza osoaren baliabideen artean aldaera horrek egiten duen hautapenari begiratzen diogu, baina aldaera funtzionalen ezaugarriak finkatu nahi ditugunean, ezinbestekoa
|
dugu
erabilera esparruak eta komunikazio egoerak kontuan hartzea: solaskideen ezaugarriak eta inplikazioa, euskarria (mintzatua, idatzia, elektronikoa?), komunikazioaren xedea (informatzea, eragitea?) e.a.
|
|
|
Hortaz, badugu zale bere sintagmak islatzeko gai den izenondo hiztegi sarrera, izaki mailako predikatua (isuria, jaidura, norbaiten/ zerbaiten aldekoa, jarraitzailea), baina izenondo honek ez
|
du
erabilera erabat askea: zeren zalea den zehazten duen argumentu osagarri baten beharra du.
|
|
|
Izenordainok direla ta, txe> graduatzailearekin
|
duten
erabilera ugaria gogorarazi behar da azkenez, zeren gerora testuetan bakan baino ikusten ez den joera baita. Hala darabiltza:
|
|
|
Testuan ugaria da eta askotariko inguruneetan erabilia. Aipatzea merezi du ene> bizia> formula barruan
|
duen
erabilerak. Hala:
|
|
|
– Sintaxiari dagokionez, izenaren eskumako lekuan
|
duen
erabilera, adjektiboaren kokagune berbera, aipagarri dateke. Ohar bedi behin baino sarriago ageri dela ama> senidetasun eremuko izenaren edota biotz> (10r), begi, > laztan> afektibitate gradu handiko izenen alboan.
|
|
|
a> mugatzaile bakuna dela eta, aipagarri da ama> izenari dautsala
|
duen
erabilera, amea> itxurapean, gizaki baten ama izendatzeko kontestuan:
|
|
|
Azalpen zabala eskainia dio Azkuek, bere hiztegian, alde> sarrera lexikalari. Bai hitz autonomo gisa eta bai formazio gramatikalizatu moduan (posposizioa aurrez aurre aipatu gabe, ordea) hitz horrek
|
dituen
erabilera eta adiera nagusiak aipatzen ditu, batez ere, hamasei zatiko deskribapenean7 Morfología> Vasca n landu izan du, sakonago, eratorpenezko alde> atzizkia. Azalpen zehatza eta, nire ustez, funtsean arteza emana du Azkuek, atzizki horretaz.
|
|
|
Lantalde horrek bi galdeketa egin zituen 2001ean: bata, Bizkaiko administrazioan bizkaierak
|
duen
erabileraz; bigarrena, Nafarroan (irakaskuntzan, administrazioan, herri aldizkarietan...) euskalkiek duten lekuaz. Datu horiek eta beste bildu eta aztertu ondoren, eta bereziki Euskaltzaindiaren XV. Biltzarrean, Bilboko Euskalduna jauregian, egin zuen mahai inguru jendetsuan hala agindurik, gaiari buruzko proposamen zirriborro bateratua moldatu zuen Euskalkien lantaldeak; baita proposamen zirriborro hori Jagon sailkideei eta Euskaltzainditik kanpoko ordezkariei eta adituei aurkeztu eta berorien oharrez osatu ere, gai korapilatsu honetan ahalik eta adostasunik handiena lortuz euskaltzain osoei aurkeztu aurretik.
|
|
2010
|
|
|
Baina, lan horretan, manipulazioari soka luzea ematen zaio: izan ere, konstatazio hutsa
|
duten
erabileretatik, ordezkatzerainoko bidea egiten baita, ikusiko dugunez. Horrela, jakina, oposizioaren berbaldia kodetu dezake esatariak, eta irakurgarri/ entzungarri bihurtu.
|
|
|
Askozaz context free edo berez berekoago da, aldiz, jolas-lekuko mintzajarduna. Hots, eskolako atseden aldietan ikasleek beraien artean ageri
|
duten
erabilera. Ikasleek eskolako jolas-lekuan euskaraz, gaztelaniaz edo bietara egiten duten neurtzerakoan, eta erabilera horren aldakortasuna goiko faktore guztiekin uztartzerakoan, orain arte ikusi denetik badirudi ondoko datuok kontuan hartzekoak direla:
|
|
2021
|
|
|
Horrek bide ematen digu bada k goi mailako literatura testuetan
|
duen
erabilera aztertzeko, batez ere ‘estilo diskurtsibo’ delakoaz ehotako liburuetan, hots, egileak zerbait kontatzeko edo frogatzeko solasaldi lauaz, lasaiaz eta soseguzkoaz ontzen dituenetan. Horietan ere agertzen baita bada, lehen eta orain, Hegoaldeko eta Iparraldeko testuetan.
|
|
|
4.5.3b Oinarrian da motako aditzoina du askotan13; argumentu bakarrekoa, beraz (nahiz hor
|
ditugun
erabilera edo ezaguera ere) 14 Askotan atzizkiak mugimendua edo egoera aldaketa adierazten du. Adierari dagokionez, sortzen dituen izenak ‘gertaera’ izenak dira, aditzoinari dagokion gertaera hori gauzatzea adierazten dutenak:
|
|
|
40.13c Azken urte hauetan elarik duten perpausekin tradizioan lekukotasunik ez
|
duen
erabilera bat hasi da agertzen. Begira ondorengo adibideari:
|
|
|
42.5c Juntagailu bakoitzak bere berezitasunak
|
ditu
erabilera mugei, balioari eta horrelakoei dagokienez. Baina badira juntagailu guztiei, juntagailu diren neurrian, dagozkien berezitasun jakin batzuk ere.
|
|
|
Adibide gehienak Gipuzkoako XX. mendeko testuetan aurkituko ditugu. Adierari dagokionez, aditz izenaren gainean eraikiak izanik, t (z) ekotan/ t (z) ekotz menderagailua
|
dutenen pareko
erabilera dute.
|
|
|
35.2.5g" Denbora IS zenbatzaileduna+ barru" egiturako sintagmak ohikoa
|
du
erabilera deiktikoa, aurretik hemendik edo antzeko ablatibo bat duela inoiz: (Hemendik) sei egun barru etorriko da; (Gaurtik) hamar egun barru hemen izanen naiz berriro.
|
|
|
Noizbait, noiznahi eta inoiz adberbioek ere zehaztugabeko erreferentzia dute; azkenak galderetan, baldintzetan eta baiezko esaldietan
|
du
erabilera hori: Izan al zara inoiz Parisen?; Gezurrik esaten baduzu inoiz, igarriko dizut; Inoiz bisita egiten dio Zarauzko txakolinari (JanEd).
|
|
|
Forma biek ez
|
dute
erabilera bera euskalki guztietan. Hala, tzeagatik forma erdialdeko eta ekialdeko euskalkietan ageri da mendebaldekoetan baino maizago, bizkaierazko testuetan ere zerbait ageri bada ere —hala nola Agirre, Arrese Beitia, Iturzaeta eta beste batzuen lanetan—; tzearren forma, berriz, erdialdetik mendebaldera erabiltzen da batez ere.
|
|
|
Aditz partizipioari lotuta batez ere kontzesio balioa duela esan dugu; ez beti, ordea, bai baitira literaturan kausazko balioa dutenak ere7 Gaur egungo erabileran, ordea, kontzesio balioa nagusitu da gatik postposizioa duten egituretan, eta bitxia da kausazko balioa
|
duen
erabilera. Eskerrik asko liburu aurkezpenera etorri izanagatik, eta halakoak entzuten dira gaur egun, han eta hemen, baina iruditzen zaigu aspektu burutua markatzeko erabiltzen dela gehiago forma hori, bestela zalantzarik gabe Eskerrik asko liburu aurkezpenera etortzeagatik erabiliko litzatekeelako.
|
|
|
26.2.1b Lehen begi kolpean multzo erlatiboki handia iruditu arren, ez da bere horretan hartu beharreko zerrenda, aipatzen diren aditz guztiek ez
|
baitute
erabilera hedadura bera. Lehenik, desberdintasun handiak ditugu euskalkien arabera:
|
|
|
16.2.3b Tradizio handia
|
du
erabilera honek, ez da gaurko kontua: Eta hau da azkenekoz ongi erdizkatzea, gaixtoa utzirik, onaren hartzea, Jondone Paulo batek bezala egitea (Axular); Eta damu hartu Manases batek bezala (Mogel); Holako eta holako Ormaetxea bat bezala, liburu idazlea (Orixe); Campion batek[...] gorengo izarretaraino goretsi zuen (Mitxelena).
|
|
|
Etxeberria); Anitza baita sarea bera (Jakin) 2 Adibide asko dira holakoak, baina ez dirudi batere egokiak diren. Euskaltzaindiak ere baztertua
|
du
erabilera hau, eta askotarikoa edo antzekoak gomendatzen ditu. (Ikus, zernahi gisaz," adjektiboen mailakatzea" § 14.10).
|
|
|
26.3.5.1c Aditzoinaz eta* edin/* ezan laguntzaileez osatu adizki analitikoa aginterazko eta jusibozko forma analitiko nagusia ere badela ikusi dugu. Gorago azaldu direnak errepikatu gabe, gogoan har adizki analitiko horrek, sintetikoek ez bezala (§ 26.1.5.4, § 26.2.3c), ez
|
duela
erabilera murriztapenik. Bestela erranik, nahiz eta aginte adizki sintetikoak dauden, maiztasun handiagoarekin erabiltzen da adizki analitikoa.
|
|
|
Izenarekin ez, aditzarekin dute lotura; baina, jakina, osagai zirkunstantzialak direnez, komunztadurarik gabeko lotura da hori. Gauzak horrela direla, testuinguru soilak agintzen du, adjektibo zenbatzaile hauek ez
|
baitute
erabilera adberbialera eramango dituen inolako morfemarik hartzen.
|
|
|
Horren antzera jokatzen du alegia adizlagunak ere, ekialdean
|
duen
erabileran, hau da, ‘itxura eginaz’ edo horren antzeko zerbait adierazten duenean: Gure Gaxuxak, alegia eztuela entzun, etzituen ere higitu begiak (Manezaundi); Alegia Errepublikaren ohoretan dela pesta hori, framazoneriak du hor Euskaldunen libertatea eta erlisionea zangopean dauzkala erakutsi nahi (Hiriart Urruti).
|
|
|
39.3.12.2 BaitAurreko ataletako batean ikusi dugu baitmenderagailua erabiliz osa zitekeela kontzesio perpaus mota bat, nor ere baiterakoa. Horiek alde batera utzita, gatozen orain baitmenderagailuaren beste erabilera batera, beste inolako ezaugarri formalik ez
|
duen
erabilerara, hain zuzen.
|
|
2023
|
|
|
Euskarari atxikitako ezaugarri kulturalen eta usadiozkoen berri izatea eta irakaskuntzan txertatzea, baitezpadakoa da. Ezagutza komunikatibo pragmatikoaz ari gara; hots, ez da aski hizkuntzaren zuzentasun gramatikalaz jabetzea, horretaz gain jakin behar baitira hizkuntza bakoitzak
|
dituen
erabilera arauak.
|