|
2022
|
|
|
Urdaibai aldean erauntsi honen aldaera bat erabili izan da, galdu aginean badago ere, inotsi; hau ere adizki trinkoaz. Adineko hiztunek badakite oraindik esaten, elurragatik dela, euriagatik dela, [binotso], era landuan badinotso, baina eguraldi izena
|
sartuz gero
, elurrari edo euriari dinotso; edo elurrari edo euriari dirautso.
|
|
|
Euskaltzaindiaren Hiztegian
|
sartu
bada, gaur egungo corpusetan indarra har tu duelako da dudarik gabe, eta ez tradizioa duelako gure literaturan. Au rretiaz dakigu tradiziorik ez daukana, hitz berria baita euskaraz ere; gaztel aniatik sartua, nolanahi ere.
|
|
|
Berez drogen eraginez begitazioak, irudipenak edo" aluzinazioak" izatea edo burua galtzea adieraztea du gaztelaniaz baliorik behinena; adiera horrekin
|
sartu
bide da gaztelaniara eta balio hori aitortzen diote oinarrizko adieratzat. Baina begi bistakoa da, hiztunen erabileran ‘harrituta, miretsita, txun diturik’ esanahia dela nagusi, bai gaztelaniaz eta berdin euskaraz; baina harritze, zurtze edo mireste puntu hori gorago eramanik.
|
|
|
—Aditz deponente gisa
|
sartu
da: Nik flipatzen dut.
|
|
|
Hau da, zuk flipatzen duzu, baina ez dago zer edo nor bat flipatze horren argumentu osagarritzat. Objektu zuzen gabeko aditz deponente gisa onartu da euskaraz flipatu, mailegu gisa gaztelaniatik
|
sartu
diren beste batzuen antzera. Hala:
|
|
|
Erakunde, elkarte, lanbide edo dena delako jarduera baten
|
sartzen
denagatik esan ohi da sartu berria dela. Lehenagoko bizimoduan, komentuko ere dua ageri da noiz edo behin euskaraz; eta Juan Antonio Mogel idazle klasikoak fraileak eta gatzemaileak (sukaldariak) aipatzen ditu sartu berri egiturarekin.
|
|
|
Erakunde, elkarte, lanbide edo dena delako jarduera baten sartzen denagatik esan ohi da
|
sartu
berria dela. Lehenagoko bizimoduan, komentuko ere dua ageri da noiz edo behin euskaraz; eta Juan Antonio Mogel idazle klasikoak fraileak eta gatzemaileak (sukaldariak) aipatzen ditu sartu berri egiturarekin.
|
|
|
Erakunde, elkarte, lanbide edo dena delako jarduera baten sartzen denagatik esan ohi da sartu berria dela. Lehenagoko bizimoduan, komentuko ere dua ageri da noiz edo behin euskaraz; eta Juan Antonio Mogel idazle klasikoak fraileak eta gatzemaileak (sukaldariak) aipatzen ditu
|
sartu
berri egiturarekin. Behin dio:
|
|
|
" Eztozu enzun iños praille etxeetan jazoten dana? Praille gaztetxu edo
|
sartu
barriak daroe nekerik gogorrena. Ezta oneentzat bigungarririk; sendo sendo, osoz oso daro ez agindu guztiak".
|
|
|
Eta beste behin, gatzemaile edo sukaldaritzan olagin tza batean diharduten gaztetxoengatik: " Alan bada, gatzamailleak bere, izanik
|
sartu
ba rriak, ikasten dabe neke andien ta irabazi laburraren bidez, zer itxaraten deu tseen, ta ge roko obeagoaren pentzudan egonaz, igaroerraza egiten jake daro en bear gogor ta nekatsua".
|
|
|
—Eta gazte
|
sartu
berri edo sarberriei, edo hasiberriei egiten zaizkien" novatada" delakoei nola deritze euskaraz. Aukeran bat baino gehiago ditugu:
|
|
|
– Perifrasi bat ere erabil daiteke: Berri izatea ordaindu edo ordainarazi leku horretara etorri,
|
sartu
edo bertaratu berriei.
|
|
|
Egia esan, aukeran dugu ingelesezko online ere, euskaraz ere barruraino
|
sar
tua: online irakaskuntza.
|
|
|
" Arnastutzen dogun aizia be, Jaunari zor deutsagu". Aho tik
|
sartzen
dugun haizea, esan nahi da. Orixe idazle eta maisu handiak ere ho nela itzuli zuen pasarte bat San Agustinen Aitorkizunak obran:
|
|
|
pandemia zoritxarreko hau dela gure gizartean giza-talde asko arnasa esturik egon direla, biziko, ez biziko. Eta leuntzeedo arintze fasean
|
sartu
garenean, gizartea arnasberritzen hasi dela.
|
|
|
Darrai, aldiz, xx. mendeko garbizaleen giroan zabaldu den adizki eredua da, berariaz Luis Eleizalde gramatikariak 1913an argitara zuen Morfología de la conjugación vasca sintética obraren eta haren jarraitzaileen eraginez. Gramatika bidez
|
sartu
zen gure lite raturan, eta darrai horren uhainek gudu ostean ere iraun dute, eta gaur egun ere liluratxoa eragiten dute, agian hedabideetan, literaturan baino gehiago.
|
|
|
Hor ez dugu nori edo zeri argu menturik. Halere, darrai adizki trinkoa
|
sartu
digute: aurrera darrai, la nean darrai, bidean darrai.
|
|
|
Azkuek dio, Lekeition zaust erabiltzen dela, gauza bat ontzi batean erraz
|
sar
tzen dela adierazteko. Mendatan –gure aita zenari sarri entzunda– zausta zausta jan esaten da, hots, jatekoa irenstea, mamurtu barik barrura sar tzea.
|
|
|
Azkuek dio, Lekeition zaust erabiltzen dela, gauza bat ontzi batean erraz sar tzen dela adierazteko. Mendatan –gure aita zenari sarri entzunda– zausta zausta jan esaten da, hots, jatekoa irenstea, mamurtu barik barrura
|
sar
tzea.
|
|
|
—Gizartea aldatu ahala, eta jakintza arlo askotan edo gehienetan euskara
|
sartu
ahala, ahaleginak egitera behartuak gaude erabiltzaile euskaldunok, geure hiz kuntzan ordain egokiak bilatzera. Horietariko batzuek arrakasta izango dute, beste batzuek ez.
|
|
|
Hiztegi batzuen eraginez
|
sartu
dela esango nuke, ‘jasangarri’, ‘sustentagarri’ esanahi horretara: jasan aditzean inguru hizkuntzetako ‘sostener’ adiera ageri de lako.
|
|
|
Adjektibo bi dira genero eta sexu gaiari atxikita, asko entzun direnak, inguruhizkuntzetatik
|
sartu
direnak: sexista eta matxista.
|
|
|
Ugari eta ordena gabe datorren, doan edo erortzen dena ere burrustan ohi doa. Emile Larre euskaltzainak jendeari buruz darabil, dioenean bertso saio ospetsu bat entzuteko jendea nola
|
sartu
zen aretora: " Guri 700 entzule nausitu zitzaizkun burrustan ateak ideki orduko" (Artzain etxolak).
|
|
|
Aita santua euskaraz XVI. mendearen lehen hamarkadetatik aurrera erabili izan den izena da. Durangon, Frai Juan Zumarragakoak klarisa ordenan
|
sar
tzeko ziren emakumeentzako prestatu zuen zin egite formulan ageri da: " Aita sanktu Nikolao laugarrenaren emona eta otorgadua, eta aita santu Sist lau garrenaren aprobadua" (1521 aurrekoa).
|
|
|
// Haxek igarri, haxek igarri,/ nundik daroien gaixorik. / –Amore minak baidituz honek,/ bai entraiñetan
|
sarturik
. // –Mediku jaunak guzurra diño,/ ez dot nik amore miñik.
|
|
|
// –Mediku jaunak guzurra diño,/ ez dot nik amore miñik. / Amore miñak baditut bere,/ ez entrai ñetan
|
sarturik
".
|
|
|
Adjektiboa ezezik, izena ere bada: sagar ustela edo sagarrari ustela kendu behar zaio labean
|
sartzeko
. Eta aditz bi erakartzen ditu ingurura:
|
|
|
Euskararen sartaldean haragia gaur ere ohiko hitza dugu, gorputzeko haragi biziarentzat denean. Sarri entzuten da adinean
|
sartutakoen
ahotik, gazteak udan hondartzan eguzkitan eta: haragi guztiak erakusten ikusi direla.
|
|
|
—covid deritzanak ustekabean harrapatu gaitu, nahiz coronavirus izurritearen durundi hotsak, hasieran urrunetakoak, lehengo hiletik gero eta hurbilago en tzuten genituen, izurrite edo pandemia zelakoak panizurrite aitormena iristeraino, eta igarri orduko etxe barrura
|
sartuta
geneukan.
|
|
|
Gure Lehendakaritzak osasun larrialdi egoera aldarrikatu du, eta handik laste rrera Estatuko gobernuak arrisku egoera edo alarma egoera gradura jaso du errege dekretu baten bidez. covid eraso oldarkor hori, Europan ere Italian barrena hain bortitz
|
sartu
dena, hasieran uste zen, epe motzean halako baretze edo arindura fase batera etorriko zela, baina mitigazio epe baten esperantzek putzura jo dute, egunez egun eritasun egoera larriagotu ahala. Pozak pozura, esan ohi den bezala.
|
|
|
—Hitz beretik datoz, oin berekoak dira bata eta bestea, baina hitz era biak
|
sartu
dira euskara arautuan, zein bere esanahiarekin, edo hobeto esanda, bakoitza bere esanahiekin. Bat baino gehiago dituelako hitz bakoitzak.
|
|
|
Unibertsitatera
|
sartzeko
, sarbide probak egiten dira. Euskara titulua ate ratzeko, idatzizko proba egiten da.
|
|
|
—Sinonimo hurbiltzat darabiltzagu ingurune batzuetan proba eta testa, baina inol az ere ez du batak bestea kentzen. Test hitza mailegu berriagoa dugu, eta jakintza mailetan
|
sartu
da batez ere, edozein gai edo arazotan neurria hartzeko, zenbaterainoko ezagutza edo gaitasuna den zehatz ezagutzeko. Proba hitz orokorragoa dugu, testa zientzia alorrean finkatuagoa:
|
|
|
Neguak luze jotzen zuen lehenago ere, eta luzarorako janaria behar zen, txerriki, txahalki, hegazti eta enparatuak. Gaztaina neguko jaki sendo elikatzaileen artean
|
sartu
izan da. Gaztainondoen ale ugariak estimatuak izan dira, udazkenean hasi eta negua igaro arte.
|
|
|
Hotzak jan ere egin dezake norbait, edo sarriago, hotzak janda egon daiteke bat; edo, hotzak jaten egon: " Hotzak janda zaude,
|
sartu
barrura!".
|
|
|
Nolanahi ere, txuleta mailegu hitza, behin
|
sartu
denez gero, luzarorako dugula euskararen errepertorioan esango nuke.
|
|
|
—Hondartza denboraldian
|
sartu
berri gara. Baina hondartzara goazenean, zenbait izen erdaraz esan eta entzuten ditugu, euskaraz baino gehiago.
|
|
|
—Ingelesez ere" sanitary cord" esaten da, hitz elkarketaren legea aplikaturik. Frantsesetik
|
sartu
da gaztelaniara eta italierara ere, kalko garbia eginik. Alemanez ere antzera, baina lehen izena desberdina:
|
|
|
Baina bete betean
|
sartzen
dela esango nuke osasun kontuan ere aplikatzea: osasun hesia.
|