|
2001
|
|
|
a) Ez da euskalki horretan, hiru
|
pertsonarekiko
adizkiei bagagozkie, hirutarik bat baizik gelditzen. Beste hirutarik biak, galduak izateaz gainera, ez du osatzeko biderik.
|
|
2015
|
|
|
Landucciren hiztegiko adizki apurretan u da erroa: dut, duc, duçu eta du agertzen dira, baina 3
|
pertsonako
adizki horri atzizkiren bat eransten zaionean, eu azaltzen da: deuena, duena?.
|
|
2017
|
|
|
Uribe Kosta gehienean. Jataben eta Lemoizen ez bestean?, Txorierriko eremu zabalean. Leioa eta Zamudio artean?, Nerbioi ibarrean, Zeberion eta Orozkon iraganaldiko 1
|
pertsonako
adizki bereziak erabiltzen dira edun en sailean: singularrean nendun (eta neun, neuen, nun), nuen?; pluralean nenduzen (eta neuzen, nuzen), nituen?.
|
|
2019
|
|
|
Denbora kontua zen aditzaz jabetzea, zeren, sagar bat eskuan eta sagar izena eman ziotelarik, izendatze horretan aditza, inplizituki, bere baitan zegoen: 3
|
pertsonako
adizkia, singularrean, da adizkia, hain justu. Erran daiteke inplizituki zein esplizituki betidanik da adizkia egon dela gauza eta zeinuaren artean, edo nahi baduzu, adierazle eta adierazitakoaren artean ibili dena, haien arteko lotura baita.
|
|
|
Jatorrizkoak eta kopiak zein diren erabaki gabe, adizki hauek ez dute aldatzen azpimarratu duguna, baizik eta konfirmatzen dutela: adizki hauek asmatzeko erabili zuten prozedura izan da gure mendera iritsi dena; gure 1 eta 2
|
pertsonako
adizkien hasieran neta hhizkiak erabiltzen ditugu.
|
|
|
• Bigarrena, pertsona izenordainak asmatu ahala, haien markak 1 eta 2
|
pertsonako
adizki berriak asmatzeko erabili zuten prozedura berria izan zen. Hortik aurrera belaunaldien gramatikaz hitz egiten ahal dugu.
|
|
|
NOR NORK eskemak zutabe batean kokatuta daude; baina, ezkerrean, bi zutabetan, iraganeko 3
|
pertsona
adizkiak ditugu: nuen eta nituen saileko adizkiak dira goian ditugunak.
|
|
|
zuen adizkia NORK NOR adizki bihurtu zen. Iraganeko NORK eta NOR 3
|
pertsonako
adizkiak zuen adizkitik eratorriak direnez.
|
|
|
• Lehenengo bidea: 2
|
pertsona
adizkiek, zu izenordainarekin komunztadura dutenek, hain justu, orpoz orpo jarraitzen diete 1 pertsona pluraleko adizkiei.
|
|
|
Kasu honetan erabaki zuten 3
|
pertsonako
adizkiekin jokatzea. Baina, adizki horiekin errespetuzko tratamendua osatzeko bazuten arazo bat, eta ez txikia gainera:
|
|
|
Berorika tratamenduetan, beraz, urruntasuna lortzeko, 3
|
pertsona
adizkiak erabiltzen dira: da, du... pertsona izenordain berriarekin batera:
|
|
|
Adibide honetan ikusten da ez dela hautsi laguntzailearekin erabili behar den prozedura. Urruntasuna, 3
|
pertsonazko
adizkiek ematen digute; eta errespetua, pertsona izenordain berri eta bereziak: berorrek.
|
|
|
Bertzalde, eta hau garrantzi handiko argudioa da, hizki honek ez du euskararen historian zaharragoak diren estratuetan sartzerik izan; bakarrik inperatibozko 3 pertsona paradigmetan. Jakinaren gainean gaude jada, 3
|
pertsonako
adizkiekin ezin dela benetako agindurik eman eta esaldi mota hauek oso berriak direla.
|
|
|
Dena den, guretako erabakigarria dena da entzulearen markak (2 pertsonetan erabiltzen diren NORK markak: K eta N) 1 eta 3
|
pertsonako
adizkietan sartzea, zeren, batere beharrezkoa ez izateaz gain, prozedurak berak agerian uzten baitu adizki neutroen erabilera baino modernoagoa dela. Beraz, hitano erregistroa izanen da errespetuzko tratamenduaren kotara iritsi baino lehen baztertuko duguna.
|
|
|
Konjugazio trinkoan benetako aginduak osatzeko NOR aditzekin indikatiboan erabiltzen diren 2
|
pertsonako
adizkiak dira erabiltzen direnak: hator, zatoz adizkiak etorri aditza erabiltzen dugunean; hoa, zoaz adizkiak joan aditza erabiltzen dugunean. eta NOR NORK aditzekin?
|
|
|
Eta bazterketak egin eta gero, indikatibozko adizkiak eta aginterazko 2
|
pertsonako
adizkiak bertzerik ez zitzaizkigula geratzen onartu genuke:
|
|
|
Premisa hori onartu bezain laster, ondorioztatzen ahal dugu gainerako
|
pertsonako
adizkiekin eratzen direnak sasi aginduak direla. Hortaz, bi multzotan zatiturik daukagu dagoeneko inperatiboaren aditz jokoa:
|
|
|
Baztertu duguna: subjuntiboa —esaldi menderatu guztiak—, 1 eta 3
|
pertsonako
adizkiekin osatutako aginte esaldiak, eta taulako ahalera.
|
|
|
Baldintza esaldietan, ba aurrizkia; eta ondorio esaldietan, ke hizkia. Eta bi hizki horiez gain, 3
|
pertsonako
adizkietan, bai baldintza esaldietan, bai ondorio esaldietan, l aurrizkia.
|
|
|
Aukera ezin hobea da 3
|
pertsonako
adizkietan erabiltzen diren hizkiak aztertzeko; oroz gain, 3 pertsona izenordain galduekin zerikusia dutenei erreparatuko diegu. Horretarako baldintza esaldiek erabiltzen dituzten NOR adizkiak soilik ekarriko ditugu hona.
|
|
|
1) Hiztunak NOR esaldietan 3
|
pertsonako
adizkiak eratzeko laguntzaileetara jo behar du nahitaez: da, zen, balitz, litzateke, zatekeen, dadin, zedin, bedi.
|
|
|
Beharbada, deigarriena dena hauxe da: konjugazio trinkoa duten NOR motako aditzak bospasei soilik izateaz gain, 2
|
pertsonetan
adizki berberak izatea, bai indikatiboan, bai inperatiboan: hator eta zatoz, etorri aditzarekin; hago eta zaude, egon aditzarekin; hoa eta zoaz, joan aditzarekin; habil eta zabiltza, ibili aditzarekin...
|
|
|
Konjugazio trinkoa euskararen historian non kokatu gabiltzalako aginte paradigmak kontraste gisa erabiliko ditugu. Hori lortzeko indikatibozko 2
|
pertsonako
adizkiak: hator, zatoz; dakark, dakarn, dakarzu... hartu ditugu benetako aginduak emateko erabiltzen ditugun adizkiekin konparatzeko.
|
|
|
Guretzat eta hau izanen da hemendik aurrera erabiliko dugun adibidea, pluraleko 1 eta 2
|
pertsonako
adizki hauek 3 pertsonatik lortu zituzten: dira adizkitik d hizkia, 3 pertsonakoa zelako, aldatu baino ez zuten egin behar... dira —" d • ira g+ ira —> gira z+ ira —" zira
|
|
|
• NOR adizkien artean, bai orainekoen, bai iraganekoen artean, sekulako kidetasun eza, harmoniarik eza nahi baduzu, daukagu; bateraezinak dira da eta zen 3
|
pertsonako
adizkiak 1 eta 2 pertsonako adizkiekin. Kidetasuna da biziki azpimarratu nahi duguna, hor daukagulako euskal aditza ulertzeko behar dugun aztarna bikainena.
|
|
|
• NOR adizkien artean, bai orainekoen, bai iraganekoen artean, sekulako kidetasun eza, harmoniarik eza nahi baduzu, daukagu; bateraezinak dira da eta zen 3 pertsonako adizkiak 1 eta 2
|
pertsonako
adizkiekin. Kidetasuna da biziki azpimarratu nahi duguna, hor daukagulako euskal aditza ulertzeko behar dugun aztarna bikainena.
|
|
|
• 3
|
pertsonako
adizkiak aurrez aurre jartzen baditugu, da eta du adizkien arteko hurbiltasuna baino ez da ikusten.
|
|
|
• Hirugarrena, gure bidea, gure adibidean bezala, hauxe da: singularreko 3
|
pertsonako
adizkiekin, ZUEN adizkiarekin, aritu ziren: NORK eta NOR markak, z eta u, hurrenez hurren, alde batetik, eta, bertzetik, iraganeko amaieran erabiltzen zuten en atzizkia izanik, dena prest zuten pluralizatzaile baten bitartez 3 pertsonako plurala lortzeko.
|
|
|
Garai haietan 3
|
pertsonako
adizkiekin baino ez zen posible erabiltzea; eta hori baieztatzeko ikusi baino ez ditugu egin behar esaldi hauek: " hau haiz";" hori naiz". holakoak hizkuntzen historian moderno xamarrak direla ematen dute:
|
|
|
Hasi 3 pertsona izenordainen hutsunearekin, hori bai, ahaztu gabe salbuespenak arauak bezain garrantzitsuak direla; eta, gero, izan aditzaren 3
|
pertsonako
adizkiekin.
|
|
|
Gero, 1 eta 2 pertsona izenordainekin konparatu, singularrekoak zein pluralekoak; ez bakarrik haien arteko morfologia, baita beren erabilera ere, aldez aurretik jakiteko aditz jokoetan sartuak diren edo ez; eta, gero, izan aditzaren 1 eta 2
|
pertsonako
adizkiekin konparatu aztertzen ari zaren hizkuntzarenak.
|
|
|
Bistan da singularreko 3 pertsonako paradigmaz baliatu zirela berriak asmatzeko. Singularreko zen adizkitik abiatu eta, orainaldian egin zuten bezala, pluraleko 3
|
pertsonako
adizkia: ziren eskuratu zuten; gero, gainerako bi pertsonekin iraganerako asmatutako pluraleko pertsona markak:
|
|
|
Kidetasunak eta kidetasun ezak, beraz, erakusten digutena da 1 eta 2
|
pertsonako
adizkiak 3 pertsonakoa baino modernoagoak direla, edo berdin dena, ZEN paradigma zaharragoa dela.
|
|
|
Aurrekoa ikusita, nondik hasi ez dugu dudarik izan: 3
|
pertsonako
adizkien protagonismoa jakinda, DU izan da aukeratu duguna. Gakoa da, beraz, jakitea nondik atera zuten du adizkia.
|
|
|
Lehena, ondoko hizkuntzetan erabilitako formula bera erabiltzea; adibidez, gaztelaniaz erabiltzen dena: " usted" errespetuzko 2 pertsona izenordaina asmatu eta 3
|
pertsonazko
adizkiarekin loturik erabiltzea:
|
|
2021
|
|
|
26.1.7b Hirugarren pertsona singularra eta plurala bereizteko, (t) e pluralgilea erabiltzen da, hirugarren pertsona hori NORK (esan du/ esan dute) eta NORI denean (esan dio/ esan die). Baina ez da pluralgile horren erabilera bakarra, zu eta zuek
|
pertsonen
adizkien bereizteko ere erabiltzen baita (ekarri dizut/ ekarri dizuet; egin duzu/ egin duzue; zabiltza/ zabiltzate; zenuen/ zenuten), baita NOR pertsona zenbaiten pluralgile gisa ere: dago/ daude; hago/ zaude.
|