|
2003
|
|
|
Geroagoetanihaurheldutasuneraheltzearekin, Aldudenbereaneginnituen Xotroeneko, Auzkiako, Mielartzaineko, AlastainekoalaMentako, Xabaño, Gosterratxu, Urrutia, UrrikarrietedoItzainadeituadiskideenbitartezhasinintzen Etxeparezenakutzioroitzapenenbiltzen: Horranolaikasinuen, Etxeparefrantsesezmintzo
|
zitzaiola
berebehorrari, berezikibeihalakozamariaerasiatunahi zuelarik, etxeratitzulizelakotz, karrozahutsarekin, nagusiaeriarenetxenutzirik, maizegigertatzenomenzitzaionbezala.
|
|
|
Nolanahi, Villasanterenoharrokjakingurasortarazizidaten: zelakoaizango otezen, benetan, Aldudeko medikuezezagunhura. Etabatxilergokourteetan literaturako irakaslearenazalpenekerreakziozPioBarojagalgarriairakurtzera bideratu gintuzten bezala, kasikbultzatu esangonuke?, Villasantekguztizerakargarribihurtuzidandelakomedikulaikoa.Zeridatzikozuen,
|
bada
, euskalletretakogirosantujaleanhorrelako konmozioapizteko. Zeinvenenozabalduko zuen euskalliteraturaren zainanemikoetanbarrena. NorainoausartaizangozenEtxeparehori?
|
|
|
KontuadageroetabiziagoaeginzitzaidalaAldudekomedikuaren, arrazoiak? ...lerroenarteanostendutadaroatzanbenenoetariko bat, PiarresLafitte ondotxojabetuzenez.Bai, Aldudekomedikua HaeckeletaNietzsche bezalako batzuenliburukhiretserilotuzen, etaelizarenmoralakuestionatzeazgainzer eta eboluzionismoa sartunahiizanzueneuskararenmundura, kontrabandozizan arren.Horretazkonturatzea erabakigarri suertatuzitzaidan: JeanEtxepare une horretaraarteidazlelaikobatizanzen niretzat, hau
|
da
, euskalabifaunakoraraavis deigarrietainteresgarri bat; ostera, nirepredilektoabihurtuzueneboluzioaren zabalkundeanjardunzuelajakiteak.Unehorretatikaurreragogobiziaedukiizan dut, idazleazbestaldegizonaulertzeko, etabaigizonhorreninguruaere.
|
|
|
...zitzaetaobraizandiraliburuhonenardatzaeta denbora bidaiarako aitzakia.Alabaina, kontakizunaezdaartezjoangomediku saiogilearenbiografianzehar.Puntubirenartekodistantzialaburrenazuzenadela irakatsizigutenumetan, baina, horiezdabetibetetzenmatematikatikat.Esaterako, ibaiakmakinabatmeandroegingodituitsasorakobidaiandistantziarik laburrenabilatunahirik.Moduberean edo, geuerezenbaitmeandrotanendredatuko
|
gara
ibarreanalderikalde, etahorrelainteres gunedesberdinetarainohurbilduko gara.Izanere, Aldudekomedikuarenganainokodenbora bidaian hainbatetahainbatestekaaurkituditugu, etaesploratu, etahorietariko zenbaitzukliburuhonetara aldatzeapentsatu dugu.Deladinosauroensuntsipenaekarribidezuenmeteoritoarena.DelaPanpetakoEuskaldunErrepublikarena. Delaugaztunenizenarena.
|
|
|
DelaSeberoAltuberen maisutzaahaztuarena.Delamegafaunapleistozenikoaren triskantzarena.DelaHeriotzaIbarrekourre biltzaileeuskaldunarena.DelaJavakogizatximinoarenaurkikundearena.Dela eboluzionismoakEuskalHerrianedukiduensarreranekosoarena.DelaMugaz bestalderadoazenakpoemarena.
|
Dela
euskalunibertsitatearen urruntasunarena. Delaprosazientifikoaren ereduplebifikatzailearena.DelaStephen JayGouldzientzia idazlehandiarenheriotzarena.
|
|
|
Ondoko orrialdeetan,
|
bada
, denbora makina batdaukazu, iraganerantz eroangozaituena.SartubertanetaabiazaitezAldudeko medikuarenbila.Merezi dubidaiahorrek.
|
|
|
Ugaztunakuledunak
|
zirenekoa
......................................... 23
|
|
|
Kasurako, 1854koamaieranMontevideora iritsi
|
zenean
, aitaSarrotekeuskaldunbakarraaurkituzuen urtehorretakopazkoakegindazituena.Baina, Euskal HerrianezagunazennonbaitAmeriketako euskaldunen, apostasia, orokorhori, etaizanere, ordurako argitaratutazeudenMontebideocoberriac (1853). Emigrazioarenkontrakobertsofamatu horietan, aita Hiribarrenek, besteakbeste, argiesanzuen:
|
|
|
...akpanpetako lautadazabalak, eta Patagoniakoakere, bereganatunahiizanzituen, etaBasamortuarenKonkistari ekinzion.Prozesuhorretanurratsezurratsmugaurrunduz joanzenBuenosAireshiriburutik, ganadu hazkuntzan oinarriturikoekonomiaberria bermatzeko.Basamortuaren Konkistadelakoaizendapen guztizeufemistikoada, izatez, zinezkosarraskiaizanbaitzen, arokolonialetikherriindiarren eskuzeudenlurraldeak, garbitu?
|
ziren
eta.Hainbatkanpaina militargaratuziren, herri indigenakNegroibaiaz hegoalderainobultzatzeko. Rocajeneralakadierazizuen, kasurako, 1600indiarhil zituelaeta10.000gatibu altxatu, 1879kokanpainan; beroriek, gero, esklabogisa bidalizirenTucúman aldeko azukre kanaberadietara, edo BuenosAireshiribururagoimailako etxeetakoneskame.
|
|
|
Halandaze, MixelGarikoitzekAmeriketanmisiobetarramdarbatabiatzekobaimena emanzuenerako, XimunGimonekhitzartutazeuzkanberarekinbateraharajoangozirenlagunbarkoxtarbi.Horrela,
|
bada
, Betarramekobestezazpianaiekinbaterapartituzen, etaitsasaldikodenbora tarte luzeakgaztelania ikastenemanzituen.Hirurogeitabiegunbeharizanziren, 1856koazaroaren2anMontevideoko portuanmoilaratzeko.HandikBuenosAireseraino besteegunbiemanzituztenRíodelaPlatakoitsasadarra zeharkatzen, izugarrizkoekaitzarentirigituaklurrunontziahondoratzeko zorianedukibaitzuen.Bertaratuetaiaberehalakoan hasizenaitaXim...
|
|
|
Antzadenez, Argentinan euskaldunakizanzirenganadu hazkuntzanaritutakolehenengoetarikoak, etahorrelaapurka apurkabarreiatuzjoanziren, panpaosotikzabalduz.Ezdagoesanbeharrik, mugalarihorienbizimodu latzarenzailtasunguztieiindiarrenmehatxuagehitubeharzitzaien, etaizatez, mehatxuabenetakoerasobihurtzen
|
zen
, sarriaskotandokumentazioarenarabera.Esatebaterako, Jon Bilbaokjasodu1855eanBuenosAiresko egunkari frantsesbateanagertutakokronika, Quequen Grandeibaiaren urbazterreangertatutakoaz, egungoNecocheahiriareninguruetan (Tandiletik170kmhegoalderantz). Dirudienez, inguruhartankoloniatxikibatezarrizen, zortzieuskaldunezosoturikoa, bostIparraldekoak (MartinApezetxe Jutsikoa, PierreEtxeberriOrtzaizekoa, P... Erasoarenegunean (albisteakezdiosku egunsentiarekin batgertatuzenentz, hainbatetahainbatwesternetanikusi bezala), zortzieuskaldunakbabestokihorretan gerizatutazeuden, eta500 gerlariindiarrenaurretikbozeramaileahurbilduzitzaien, Calfucuraburuzagiarenizenean.Bozeramaileakezzuenlortuesparrubabestuansartzea, baina, zentailahotseanerasorakoaginduaemanzuen, keinubatez.Barrukoek tirokaerantzuneta30bat salbaigarbituzituzten.Biorduzluzatuzenzaldizkoenlantza zaparradaetaabailezjaurtikitakoharrienerauntsia, baina, azkenerakoindiarrakkonturatueginziren, euskalduneklarrutikordainaraziko zietelaekinetaekinsegituzgero, etaospaeginzuten.Nolanahi, arrantxoa sutangeldituzen, etaeuskaldunakzaurizjosita, etaokerragoadena, arrantxoalagaetaBuenosAireseraitzulibeharreanegonziren.
|
|
|
JuanCatrielburuzagia.Hauxedapanpa indiarrentribukoburuzaginagusia.Juan Catriel ekharremanona mantenduzuen, neurri batean, BuenosAiresko agintarimusu zuriekin,
|
izan
ere, Rosasjeneralarilagunduzionbestezenbaittriburenaurka, adibidez Calfucuraburuzagiarenkontra. Catriel enlurraldeanAzul etaTandilhiriaksortuziren.
|
|
|
Catriel enlurraldeanAzul etaTandilhiriaksortuziren. Geroago, baina, armadaberesemearenaurkaabiatu
|
zen
, alegia, JuanJoséCatriel buruzagiarenaurka.
|
|
|
Izatez, NafarroaBeherekoIbarrenjaiozenPedroLuro1820an, baina hamazazpiurterekin Ameriketarako bideahartuzuen.Herrianartzaina
|
izandakoa
, saladero(= gazitegikolangile) bihurtuzenBuenosAiresen, beste euskaldunaskorenantzera, etaganaduarenokelagazitanprestatzeneman zituenhangolehenurtegogorrak.Hogeitalauurtezituela, JeannePradere saratarrarekinezkonduzen, eta umebiedukizituzten, BuenosAiresenbizi izanzirenbitartean.Hiruurtegeroago, 1847an, Dolores eraaldatuziren, etabestehamabiseme alabamunduratu.
|
|
|
Dolores, artean, postumilitar batzen, hegoalderanzkozabalkundea babestenzuena, baina, 1860.urterako BuenosAiresprobintziako, laugarrenhiria, bilakatukozen.Gauregunhogeitabostmilabiztanlebiltzenditu.Dolores enPedroLurok, besteakbeste, botigabatjarrizuen anaiabatekinherrikoplazan, etabertakoek hogoyetaamecaesateneizioten, bistakoadenezmuslariporrokatua
|
izatearren
, etabai, antza, gehienetanirabazle.
|
|
|
Nolanahi, jokoaezomendaerrenta, etabeharrizanen araberaPedro LurokiadenetarikeginzuenArgentinakobizitzan: kontrabandista, ehiztari, abeltzain, saladerista(= gazitegi ugazaba), ingeniari, eraikitzaile... Kontuakkontu, 1852anzazpimilahektareako estanciabatenjabebilakatu
|
zen
, hainzuzenere, geroraArgentina osoanospetsuegingo denDosTalasen jabe, etahoriberelehenengoetxaldeabesterikezzenizan, 350.000hektareabainogehiagobereganatubaitzituenerretretahartuarte.Konturagaitezen: ia iaBizkaia gehiGipuzkoarenazalerazmintzogara.
|
|
|
Hobe gindukeegon
|
bagine
, zangoakhautsirik, Frantzian!
|
|
|
Esangabedoa, makinabat arrazoisozio ekonomikok piztuetabizkortuzutenuholdea, baina, arrazoiakarrazoi, bazirudienEuskalHerriahustu egingozena.Bazirudieneuskaldungoaurruti minatabikobatekjotazegoena, herria uzterabultzatzenzuena.AitaArbelbideerezeharokezkatuta agertzen
|
zaigu
, euskaldunek, ameriketarat (sic) joaitekodutenerrabia, delaeta.Egoeraeta pentsakera islatzeko, bestekontuezininteresgarriago batzuenartean, emigrazioari doazkionhiruzpalaupasartealdatukodizkizut honaArbelbiderenIgandeafamatuarenaitzinsolasetik (1895). Hainbestetan aipatudenhitzaurrehorrek, euskararendefentsasutsuenetarikoagaratzen du, aitaArbelbideren ustez, euskarakisolatukobaituEuskalHerriaarri...
|
|
|
...a, elizkizunik gabeehortzitakoleheneuskaldunaren hobiratzeannabarmenduzenarren.ÉliséeReclus ekLesBasques, unpeuplequis' envaartikulua argitaratuzuen1867an, etaizenburuakberakdioskunez, progresoakdesagertzerakondenatutakoEuskalHerriaaurkeztuzigun, penazblai.Artikulu horrek, ManexGoihenetxekazpimarratuduenez, garrantziizugarriaeduki izanzueneuskaldunenirudiareneraketanordukomunduzientifikoan;
|
izan
ere, hondar herriarenirudiakontsakratu zuen (peuplerésiduel), alegia, handik aurreraeuskaldungoa, osomaiz, aspaldikoleinurua iraungietaezabatuzdoan populuarenirudinostalgikoarekinbegietaratzenda.
|
|
|
Bestalde, Reclus en pasarteakzuzeneanezbadioere, argiulertzenda demasekoadelapopulazio galera.ÉliséeReclus ekberakidatzibezala, emigraturikoeuskaldunfrantsesgehiagozegoenHegoAmerikanFrantzianbaino.Areago, oin oharrarenarabera, askoetaaskoizateazaparte, badoazenakelitekoak
|
ziren
gehienbat, hots, herrihonetako, loreetaargia?. Jean Etxepareren esamoldeaerabiliz?, etakemenezbeteak, adinikederrenean.
|
|
|
...tolatuzuen.Euskaldunaberastu askohurbilduzirenkontzertuhorretaraeuronseme alabekinbatera.Ba, IparragirrekordurakoeuskaldunenhimnoabilakaturikoGernikakoArbola abestuzuenean, gurasoaknegar zotinkaarituzirendeblauki, etabienbitartean, belaunaldi gaztedotorea, euskaraapenasulertzen zuena, irribarreka hasizenemoziohorrenaurrean.Alegia, goragoaitaLhandekezarridigun prozesuhorretanbesteurratsbataurreratu
|
da
: euskaldunfrantsesa?, euskaldunargentinar?, argentinar.Iparragirrekberakere, EuskalHerrira bakarrikitzulizelarik, hainbatseme alabautzizituenAmeriketan.
|
|
|
JoseMariIparragirrebertsolaria(). 1858ko abuztuaren 29anBaionan hartuzuenitsasontziaBuenosAireserantz.HangoeuskaldunekBibaIparragirre oihukatuzeginziotenongietorria.Ezzennegozio gizonaetaazkeneanartzainjarri
|
zen
, Uruguain, Mercedes aldean.Gitarrajoazkantatu etaardiakzaindu: horixezenharenbizitza, baina errazgaltzenzituenardiak. GeroMontevideorajozuen, etaGernikakoArbolaostatuazabaldu.Lasterutzi zuen, etaatzeraereartzaingoraitzulizen.Oraingoan urte luzeakigarozituenisiliketapobre.Hilotezen zabalduzen.Familiaederto handituzuen: zortzisemealaba edukizituen.Buenos AireskoLaurakBatelkarteak egindiru bilketazbueltatu zenberriroEuskalHerrira1877an, bakarrik, familia geroagoekartzekoasmoz.
|
|
|
Erantzuna ezdasamurra.Orainarteko historia liburuetan ezduzu ezer aurkituko horretaz, bilatzenhasizgero, etakontuadazeozeregonbadagoela, nork etaÉliséeReclus ekberakbadiosku eta.Hauda, eskuarteansoilsoilikArbelbideren aipuaedukikobagenu, hainlaxoadenezerretorikotzat jo genezakebestebarik, baina, frantsesezkoa, ostera, zehatzadaoso, etaez dualdehorretatik zalantzarakozirrikiturikuzten.Zalantzabestealdebatetikdatorkigu, alegia, nortzukizanzirendelako, patriota? euskaldunhoriek, zereneta, euronoihartzunaReclus enbelarri xulorainoiritszedin, nire ustezezinbaitzitezkeenilunetaanonimoak
|
izan
, ezagunetaitzalzabalekoakbaino.Eta, esangabedoa, badaukaguholako, patriota, batzuenberri eta, antza, ezzirenhorrelakoerrepublikabatengaineanmintzatu.Nortzuk izanziren, ba, izan, horretazarituzirenak. Argitzekedagokontua.
|
|
|
Erantzuna ezdasamurra.Orainarteko historia liburuetan ezduzu ezer aurkituko horretaz, bilatzenhasizgero, etakontuadazeozeregonbadagoela, nork etaÉliséeReclus ekberakbadiosku eta.Hauda, eskuarteansoilsoilikArbelbideren aipuaedukikobagenu, hainlaxoadenezerretorikotzat jo genezakebestebarik, baina, frantsesezkoa, ostera, zehatzadaoso, etaez dualdehorretatik zalantzarakozirrikiturikuzten.Zalantzabestealdebatetikdatorkigu, alegia, nortzukizanzirendelako, patriota? euskaldunhoriek, zereneta, euronoihartzunaReclus enbelarri xulorainoiritszedin, nire ustezezinbaitzitezkeenilunetaanonimoak izan, ezagunetaitzalzabalekoakbaino.Eta, esangabedoa, badaukaguholako, patriota, batzuenberri eta, antza, ezzirenhorrelakoerrepublikabatengaineanmintzatu.Nortzuk izanziren, ba,
|
izan
, horretazarituzirenak. Argitzekedagokontua.
|
|
|
...dohorretan, galestarrekametsegitenzutelaIparAmerikan bigarrenGalesbatezartzearekin, etaideiahorimundukopartehorretaningelesahartuzzihoan hegemoniagatikbaztertuzutela; ondoren, 1865ean, kolonia batezarrizutenArgentinakoPatagonian, Chubutprobintzian, noizbaitbertan galestarerrepublikabatsortzekoitxaropenaz.Juduakereaberriberribatbilatzenhasiziren, munduanzeharbarreiatutakojuduguztiakbertankokatuahal
|
izateko
, etahorrelakulturaetahizkuntzajudutarrabirpiztu, etanozitzen zutenjazarpenaekiditeko.Ideiahorigauzatzekoasmoz, juduekeraaskotako proiektuakgaratuzituzten, kontinenteguztietan.Esaterako, hogeigarren mendearenhasieran, ErresumaBatuaklurraldeautonomobaterazezaten proposatuzienAfrikakolakuhandieninguruan, Ugandan, hainzuzen. Hori bainolehenagotikere, juduakHegoAmerikarakobideahartutazeuden.
|
|
|
...tra podríasertanEuskeria, asentadaenlasestribacionesoccidentalesdelPirineoyen elGolfo deBizkaya, comotrasladada aunaisla delPacífico oalascostas delos Grandes Lagosafricanos, baina, teorianbehintzat, ateakitxibarikbestelako posibilitateei.Nolanahi, neurribateanharrigarriabegitanduzait, batetik, AranakzeinatxikimendugutxierakutsidigunEuskalHerrikogeografia errealaridoakiola, edota, nahiagobaduzu,
|
zeinaxolagutxilurraldetasuna
dela-eta, eta, bestalde, aberriberribaterakopanpetakoaukeraezaipatzea, jakinikordurakoeuskaldunezbeterikzegoela.Denadela, ezdahorren harrigarriapanpetakoaaipatubarikuztea, SabinoAranarenada etaegun bereanetaaldizkaribereanargitaratutakoondokolerrokadaantikolonialista, Mientras existanfamiliasindígenasenlosarchipiélagos yenlosextensísimos territoriosdelcontinenteamericano, aellaspertenecenunosy...
|
|
|
|
balitz
.
|
|
|
PierreLoti.HorixedaJulien Viaud() idazle frantsesarenezizena.Itsas armadakoofizialaizanik, makina batbidaiaegin zituen, etaizanereurrunekolurraldeetankokatzen zituenbereeleberriak,
|
dela
Konstantinoplan (Aziyadé, 1876), delaTahitin (Le mariagede Loti, 1880), dela Islandian (Pêcheurd. Islande, 1886), delaJaponian (MadameChrysanthème, 1887). Nolanahi, 1891nEuskalHerriraetorrizen, Bidasoakomugazaintzenzuen Javelotontziaren kapitaina izendatuzutenean, eta EuskalHerriaaurreko lurraldeakbezain exotiko begitanduzitzaion. Ramuntcho (1897) hor kokatuzuen.FrantsesAkademiakokidehautatu zuten1891n.Hendaianhil zen.
|
|
|
PierreLoti.HorixedaJulien Viaud() idazle frantsesarenezizena.Itsas armadakoofizialaizanik, makina batbidaiaegin zituen, etaizanereurrunekolurraldeetankokatzen zituenbereeleberriak, dela Konstantinoplan (Aziyadé, 1876), delaTahitin (Le mariagede Loti, 1880),
|
dela
Islandian (Pêcheurd. Islande, 1886), delaJaponian (MadameChrysanthème, 1887). Nolanahi, 1891nEuskalHerriraetorrizen, Bidasoakomugazaintzenzuen Javelotontziaren kapitaina izendatuzutenean, eta EuskalHerriaaurreko lurraldeakbezain exotiko begitanduzitzaion. Ramuntcho (1897) hor kokatuzuen.FrantsesAkademiakokidehautatu zuten1891n.Hendaianhil zen.
|
|
|
PierreLoti.HorixedaJulien Viaud() idazle frantsesarenezizena.Itsas armadakoofizialaizanik, makina batbidaiaegin zituen, etaizanereurrunekolurraldeetankokatzen zituenbereeleberriak, dela Konstantinoplan (Aziyadé, 1876), delaTahitin (Le mariagede Loti, 1880), dela Islandian (Pêcheurd. Islande, 1886), delaJaponian (MadameChrysanthème, 1887). Nolanahi, 1891nEuskalHerriraetorrizen, Bidasoakomugazaintzenzuen Javelotontziaren kapitaina izendatuzutenean, eta EuskalHerriaaurreko lurraldeakbezain exotiko begitanduzitzaion. Ramuntcho (1897) hor kokatuzuen.FrantsesAkademiakokidehautatu zuten1891n.Hendaianhil
|
zen
.
|
|
|
AitaArbelbidekidatzipasartehorreknahikoaondoerakustendiguzernolakohipotesiakplazaratu zirenmisterioaargitunahian.Baina, XIX.mendeakaurreraeginahala, besteakbesteemigrazioaren handiakgiroaaldatu zuen, alegia, ilundu eginzuen, optimismoapesimismokutsakorbilakatu
|
zen
, etalehengobegitarteeguzkitsuak, lehengoaurkiak, badubereifrentzua, berebegitarteilunabartsua.Hauda, mende hasierakoikuspegimitiko hori, edotaepikoaetaheroikoa, mendearenazkenalderabesteikuspegikrepuskularetaagoniko batekinnahastukozaigu.JonCasenaverenarabera, ikuspegibiakelkarrekinbizidiraXIX. mendearenbukaeran.Horkokatu beharda Ramuntcho.
|
|
|
Baina, gaurkoirakurlearentzat eleberriko xehetasunikharrigarriena
|
da
, JonCasenavekdioskunez, liburuko inorkezduelalanikegiten, jendeajostetanetaatsedenetanbizidelahastetikbururaino, pilotan, dantzanedota kontrabandoanarituz.Eta, jakina,, nekeeta izerdietarik kanpoerakutsia denEuskalHerri, hori, Lotilandiadeigenezakeenhori, ezdabenetakoa inolazere, jendeak, orduanorainbezalaxe, bekokikoizerdiarekin irabazten baitzuenogia.Halaber, ezinduguahaztuordukogiro goibel itogarria, ezin arnastuzkoa.Badakizu, negar herriedomalko ibarrarena etaabar.Itxaro Bordarenhitzetanesateko:
|
|
|
Beraz, ba, leitueginnuenPierreLoti reneleberria, eta, egiaesateko, ez zenniregustukoasuertatu.Ezdutustekontrako aurreiritzirenbatenerruz izanzenik, zeren, aipatubezala, esperantzazbeterikirakurribainuen, alegia, adi adietaSarrikagindutakomunduzoriontsuaaurkituguran.Baina, topikoaktopikobeti, dirudienez.Zertazohartuginen, EspainiakoCarmenospetsuarenaazkeneanirakurrigenuenean?
|
Bada
, espainiarrikespainiarrenak, espainiararketipikoak, ElizondoetaEtxalarreko euskaldunakdirela, hor jaioakziren etaCarmenberaetaJoseLizarrabengoa, kriskitinaketengabe jotzenaridirenespainolenirudiunibertsalarenpaperezkoereduak.Modu berean edo, ezdiraezberdinak etaezantzekoakere, Ramuntchonaurkitu nitueneuskaldunak etanikneuklehenagotikezagutzenditudanhoriek. Noski, azaldueginbeharkonukenirebegietanzertandatzanmultzobi horienartekoaldea.Atazaez daerraza, bainaadibidebatekinsaiatukonaiz.
|
|
|
Noski, azaldueginbeharkonukenirebegietanzertandatzanmultzobi horienartekoaldea.Atazaez daerraza, bainaadibidebatekinsaiatukonaiz. Irakurtzenhasietalehenengoorrialdean bertan, udazkenarendeskribapen ezinagonostalgikobatekineginnuentopo, etahanjakinnuenLarrunmendiinguruetako gailurretako pagoak etaarteakhostoakgaltzenari
|
zirela
. Atoangelditunintzenflashatuta, bainaezhorrenbestearteeiudazkenean hostoakerortzearenairakurtzearren (gogoratuzarteakzuhaitzhostoiraunkorrakdirela, eta, hortaz, beraieiudazkena bostaxolazaiela), baiziketakonturatutaarteakeurakdeskribapenhorretan soberadaudela.Izanere, inguruhorietan, arteakbarik, haritzakikusikodituzu, ezerikustekotan.Hala ere, arteakaurkitukodituzulehenorrialdean, etaarteakbigarrenean, eta seigarrenean, etaarteakbeste hainbatetahainbatetan.
|
|
|
Hemeretzigarrenmendekoamaieran MarChiquita koPartiduak4500 biztanlezituen, 3118km2 tanbanatuta, bainalurraldeosoanezzegoenherririk.Panpetakopaisaiautzizuenetikdenboraluzeairaganarren, hogeitabosturtegutxigorabehera, hangoaedertogogoratzendueladioskuEtxeparek,, ezdadeusgarbiagorik eneburuan.[...] Gogoabetheadaukatordukozerez?. Ikusi,
|
bada
, zelakolurraldeanjoanzirenAldudekomedikuaizangodenarenhaurtzarokolehenurteak, hainzuzen, etxekoentzatorduan Juancito. Kuanzitoesatenziotenetxekoek, zenarenlehenurteak:
|
|
|
Etxeparerenoroitzapenxumeenarabera,, etxeluzeaphalbat, zeukaten,, lastozestalia, biixurkirekin; sahetsakbeltz, ihiaabereongarriarekin gogortuzeginak?. Etxeziztrinhorretatik zenbaiturratsetara, eskortazegoen,, burdinharizetapaxetgorabatzuezhetsirik, barriottipia, zaldiena; zaldibasa xeheandanahanzagon, arduragizonek, zalthutsiganeta, handikbaitzeramatzatenazpianputarka?. Horrezgainera, bazutenerehandikhurbil, barrio handia?, ardientzat, eta, etxetikurrunxagoginduenzipua, zabaletabarna. Edatekoalazerbitzukourahandikginaukan.Noiztenka, sokabatgerrian estekaturik, hartarikdilingo, gizonbatzuzolaratbazoazkion, urazerheinetanzenikertzekoarabez?. Horrelakoxea
|
zen
, beraz, aitarenarrantxoa.
|
|
|
Aitazerabainogogorragoaizanarren, badirudiezzuelasemeaastintzen:, haurzotz
|
izanagatik
, joitenotheninduenez... baditeke, bainanezdut gogoan?. Denadela, aitarenirudizakarhoriareetazakarragobihurdezake jakiteak, sakelatiktximistabezalaerrebolberra atereaztirobatezhilzuela Garibaldi, umearenartzain txakurrik maiteena, sabelazulaturik:, biziaordu bereannihaukgaltzennuelaidurituzitzautan?. Izanere, Etxeparekoroitzapenenlehenagokolerroetankontatuadiguzelakounegoxoakbiziizan zituenGaribal...
|
|
|
Alabaina, Lavallejeneralak JuanJoséCatrieletabesteburuzagi batzuk garaituzituen1876anParagüilLakukobatailan, Olavarríahiriarenhegomendebaldean, etaindiarrekpanpalagabeharizanzutenbetirako.Hor abiatuomenzenindiarrenatzeraegiteetengabehori, ArgentinaHego Amerikakoherririkzurienabilakatukozuena.Denadela, 1879kodekretu batekGeneralConesaizenekokoloniaeratuzuenNegroibaiarenurbazterrean, Patagoniaaldean, Catrielburuzagiarentribu hondarrentzat. Kontua
|
da
, BuenosAireskoprobintzia 1855ean88.667km2 koaizatetik1890ean
|
|
|
Eta, PiarresLafitterenesanean, hilarteiraunzionprestuizatekoxede horrek.Lafittekdioskunez, Aldudekomedikuamunduhonetanbizi
|
zeno
, egiarenetazuzentasunaren ondotikibilizen, egarrituta, tematuta, erdi etsituta, ilunbekaetahaztaka.
|
|
|
Etxeparerenesaneanbalekerezulaezdezaketenoskolhori, hainbatatalez osoturikdago: ezkutuzabalbi, bataaurrean etabesteaatzean, etatartean xaflagerriko itxuradunak; berauenkopuruaespeziezespeziealdatzenda. Ezkutuetaxaflenartekolarruarieskerlortzendaoskolarenzalutasuna, eta, izanere, armadiloakkiribilduegindaitezkeneurribatean.Buruaereezkutubatenbabespeandago, etabuztanaeraztungiltzatuen segidabatenbaitan.Bestalde, garezurra zapaladaetabehe baraila luzatua.Armadiloak HegoAmerikakolurraldeirekietanbanatutadaudegehienbat, panpaeta sabanetan, bainabadirabasokoakere.Zulatzaile etainduskatzaileahaltsuak
|
izanik
, lurpekogordezuloetanbizidira.
|
|
|
...akitzertangelditukoden, erbiaren heinekoa, denpeludoa, oskola larrutuostean.Bestalde, behinEuskal Herrianbizizela, Etxeparektxerrikiajokootezuen, ba, peludoarenganorazkoordezkotzat. Eta, eraberean,, bethierekoihizikoerrabia, zelanbideratuzuen. Ezduthorriburuzkodatuzuzenikaurkitu, baina, Etxeparek Aldudetikbidalikroniketansasoibakoitzean zenbatusosareratudirenzein zehatz aipatzenduenikusirik, lepoa
|
egingonukeberaereusotaraateratzen
zela, besteakbeste.
|
|
|
Peludoaketa,, armadiloek, hagingutxibatzukdauzkate, baina, oso txikietabestigialakdirenak, eta, gainerakougaztungehienetangertatzen denarenkontrara, esmalterikgabekoak.Denadela, armadiloekezduteez ebakortzikezletaginik.Ildohorretatik, luzaroanEdentataordenansailkatu
|
izandira
, nagiekin, inurrijaleekinetapangolinekin batera.Izentaxonomiko horrekhaginbakotasunaadieraztendubereetimologian, etahortiketorri dirafrantsesezeta gaztelaniazerabilidirenédentésetadesdentadosterminoak, ingelesez edentatesizendatubadiraere.Alabaina, benetanhaginbakoakinurrijaleetapangolinakdirasoilik, eta, horrela, gaztelaniazkoliburubatzuetanbereizitaikusikodituzudesdentadosetamaldentados direl...
|
|
|
...otasunaadieraztendubereetimologian, etahortiketorri dirafrantsesezeta gaztelaniazerabilidirenédentésetadesdentadosterminoak, ingelesez edentatesizendatubadiraere.Alabaina, benetanhaginbakoakinurrijaleetapangolinakdirasoilik, eta, horrela, gaztelaniazkoliburubatzuetanbereizitaikusikodituzudesdentadosetamaldentados direlakoak.Horrelako izendapenakgorabehera, armadiloerraldoiakehunbathaginditu, hau
|
da
, ugaztungehienekbainogehiago.
|
|
|
...pezializatuaketaelkarrengandikoso bestelakoak.Delako hirusubordenakCingulata, VermilinguaetaPilosadira, hurrenezhurren, armadiloak, inurrijaleak etanagiakbesarkatzendituztenak.Ezduzutxarto irakurri, hainzuzenPilosasubordenannagiakbildudiraetaez, ilearen oihartzunhorrekbururazuzeneanekarrikodizkigunpeludoak.Hauda, taxonomiarenikuspegitiknagiak, pilosoak, direlaesandezakegu, etapeludoak, zingulatuak
|
?
direla, bestaldeiletsuakizanarren.Pilosahorrezgainera, TardigradaetaFolivoraizenak ereerabiliohidiranagiaksailkatzeko, eta, nomenklaturaridoakiola, sinonimoakdira, bizidun multzoberberadeitzekobaliatzenbaititugu.
|
|
|
...mmalia, Aves, Amphibia, Pisces, Insectaeta Vermes.EurotariksoilikMammalia izenerako aukeratuzuenemeenezaugarribat.Gainerakoklaseen izenak batzuetanAristotelesengandikoakziren: Avesdelakoakhegaztiesan nahi du; Amphibia horretanhabitatadagonabarmenduta; Insectagorputzaren lakainketaridagokio; Vermeslur zizareenkoloregorritikdator.Hamazortzigarren mendekonomenklatura taxonomikoaosoatazakontserbadorea
|
zen
, zeren, izenerabilgarriakiraunaraziegitenbaitziren, etaberriakbehar izatenzirenean, izentradizionalak eraldatuzgauzatzenziren.Halaere, Linnaeus ektradizioahautsizMammaliaterminoaeratuzuen, etamuzinegin zionAristotelesenQuadrupediaterminokanonikoari.
|
|
|
Aristotelesen lehenbanaketa, animaliak odoldunalaodolbakotzat jotzenzituena, ezzenguztizzehatza, zerenanimaliekorokbaitutebizijariakinenbat.Eraberean, animaliakbibiparo etaobiparoetanbanatzeaere okerdagoheinbatean, arrautzatiksortuakbaitiraanimaliakoro.Horiek guztiezgainera, Ray kkuadrupedioizenarenegokitasunaeztabaidatuzuen. Harenesanetan, baleak, mazopak etamanatiek, lauzangorikedukigabeere, badituztekuadrupedioengainerakoezaugarridiagnostikoak (odola, bihotza, birikak...), eta, horreladelarik, arrainenartetikateraetakuadrupediobibiparoekinkokatubeharziren.Kuadrupedio izenaberaerebaztertubeharrekoazelairadokizuen.Eztabaidakeztabaida, JohnRaytradizioramakurtu
|
zen
, etazetazeoakarrainekin baterautzizituen.
|
|
|
Ordukonaturalistekezzutenberehalakoan segituRay kmarkaturiko bidea.Linnaeus ek, ohikoazenez, QuadrupediaerabilizuenSystema naturaerenlehenargitarapenean, 1735ean.Hala ere, gizakiakkuadrupedioenarteansailkatu zituen, eta, horrekaskorenhaserreaekarriziolarik, kokapeneztabaidagarri etadeserosohorrekedobultzatutahasizenzeozeregokiagorenbila. Ezdagoesanbeharrik, Linnaeusezzenlehena
|
izan
, gizakiakanimaliakdirelaikusizuena.Kasurako, PierreBelon ek1555eannabarmenduzuen gizakiarenetahegaztieneskeletoenantzhandia, etaEdwardTyson ektxinpantzebatdisekzionatuzuen, Homo sylvestrisizendatu zuena, etaargi geldituzenespeziehorrenetagizakiarenartekokidetasunestua, anatomiaridagokionez.Aristotelesekberakgizakiakuadrupedioiledunbibiparoenarteankokatuzuen, baina, ErdiAroanzehareskolastikoeknatu... Alabaina, anatomiakonparatuarengarapenarekingeroetalekutxikiagozegoenarimarentzat, eta, laster, ukaezinbihurtuzengizakiarenanimaliatasuna.
|
|
|
PierreBelon() zoografobikainaizateazgainera, osoanatomistaonaizan
|
zen
, etaL, histoiredelanaturedesoyseauxliburufamatuan, besteakbeste, hegazti bateneskeletoagiza eskeletoarekinerkatuzuen, batarenetabestearenhezurrak banakakonparatuta.
|
|
|
GerMammalioahorretatikeratorridirazelanedohalanklasehorretakoanimalienizenarrunta, delamammalsingelesez (nahizetamammifersereinoizerabiliizanzen), delamammifèresfrantsesez (eteazmammaux, animauxpluralarenbidetik), delamamíferosgaztelaniaz.AlemanezteutonizatueginzutenlatinezkoizenaSäugetiereeratuz, hadau, animaliaedoskitzaileak edoeginez.Euskarazere, Sabino Arana, teutonizatuk? egizigunnizenarrunta, zereneta, latinezkotikzuzeneanmamalioakedotamamiferoakonartubeharrean, denokerabiltzendugun, ugaztunak, sortubaitzuen, hauda, ugatzakdituena, titiakdituena.Euskarazkotradizioarenabiapuntua, InesPagolakargituduenez, SabinoAranaren 1898koLenengo egutegibizkattarradelakoakekarrizuen, egutegihorretakootsailaren26arekinbatera, larunbataetabarur eguna
|
zena
:
|
|
|
1ºUgaztunena.Onek
|
dira
: idikija, txarrikija, arikija, auntzakijata eurenidiak, eta, itzbatanesateko, uledungustijenaragija.
|
|
|
izandelaseguruenez, alegia, mamalioarenhurrengoa, etaez, Orotarikoak, iledun, sarreraneuskaltradiziotikbildutako, aziendaxuri, enparekoa. Denadela, gauregungosailkapentaxonomikoetakoPilosaterminoasoilik nagiakbiltzekomurriztudenbezala, Linnaeus en sistemanQuadrupedia ugaztunlehortarrakizendatzeramugatu
|
zen
, itsasokougaztunakPinnipedia multzoan zedarrituta geratubaitziren.Edozelanere, Pinnipediaizenaindarreandagogauregun, baina, Quadrupedia obsoleto, hots, zaharkitutzat, baztergarritzatjotzenda.
|
|
|
Eskuenarteandarabilgunautuarenaldetik, ugaztunmonotrematuak ereosougaztun eskasakdiraugaztunarrenantzera, izanere, kasuhorretan emeekezdutetitibururikesne guruinfuntzionalakbadituztenarren: esnea amarensabelaldekohainbatirekiunetatikjariatzenda, etakumeekberorietatikedoskitzen dute.AustraliatikEuroparairitsizirenlehenmonotrematuek,, sator ahate mokodunek?, harritutautzizituztenordukotaxonomistak, etafaltsifikaziobatizanzitezkeelapentsatuzuten.Ezinezkotzat jotzen zutenhorrelakogorputz atalakdenakbatera bizidunberberarenganagertzea.Segurueneztaxidermistatreberenbatekjosikozituenatalok, kimera inprobablehuragauzatuz: ahate mokoa, kastorearenbuztana, satorraren oinak, arraun itxurako eskuak... Zernahigisaz, satorahate mokoduna benetakotzatjozen1799an, baina, animalianahaste borrastezoologikoa
|
izanik
, BlumenbachzoologogermaniarrakOrnithorhynchusparadoxusizen taxonomikoazbataiatuzuen1800ean.Satorahate mokodunakdisekzionatzekoaukeraegonzenean, 1802tikaurrera, ezzenadostasuniklortuzegokionkokapentaxonomikoariburuz.Batzuenustez, emeenugalaparatuak muskerobobibiparoenagogoraraztenzuen, eta, horrenbestez, satorahatemokodunekereemeenbaitaneklosionatukodirenarrautzaksortzenzituztelaaurresanzuten, hau...
|
|
|
Ezzegoenargimonotrematuakeanarrastiziren, ugaztunziren, alabien artekodeskribatugabekobestetalderenbatekoak.Apurka apurka datuen argialortuzen: 1824anesne guruinakaurkituziren, baina, esne jariaketa1832raartefrogatuezzenez, aurkariekguruinodoriferotzatulertuzituzten, hots, usain bibiparitatearenideiariindarra emanarren, 1884an, satorahate mokodunek arrautzakerrutendituztela egiaztatuzen, narrastiekbezala, beraz.Ezinagoharrigarria: animaliaesne jariatzaileaeta, aldiberean, errulea.Edozelanere, monotrematuakugaztunenarteansailkatudira, Prototheriasubklasean.Ugaztunerruleensubklasehorretansatorahate mokodunaz gaineraekidnadago.Ekidna1792 urteandeskribatuzen.BosturtegeroagoGeorgesCuvier ekEchidnahystrix izendatuzuen, erdinarrastierdiugaztun zenEkhidnajainkosa grekoanoinarrituta, eta,
|
ebakortzenabsentziazohartu
zelarik, Edentatataldeankokatuzuen, armadilo, nagieta inurrijaleekin batera.Areago, 1817anCuvierekbaiekidnaetabaisatorahatemokodunaerebi biak kokatu zituenEdentataordenan, baina, arrautzarik errutenezzutela asumituz, behin behinean.
|
|
|
FerdinandBauer ekeginiko satorahate mokodun, ornitorrinko, bihauenirudihau
|
da
, naturanbertanbehatutakoaleetan oinarrituriko lehendeskribapen artatsua. Animaliaenigmatikohorren ezaugarribatzukerakusten dizkigu, bainaez, harrigarrienadena: arrautzakerrunezugaltzenda, ugaztuna delarikere.
|
|
|
Honainoiritsigarelarik, etaizenendantzaknorainoko anabasaekar lezakeenikusita, Londa Schiebinger ek planteatutakogalderaeginbehar dugugeukere: zeintzukizanziren,
|
bada
, Linnaeus enarrazoiak, ugaztunei ugaztunedo, hobeto, mamalioei mamalio esannahiizateko. LondaSchiebingerhistorialariarenustez, Linnaeus en asmoetarikobatgizaterianaturarahurbiltzeaizanzen, alegia, gizakiaketapatariaktaxonbakarreanelkartzea.Aldehorretatik, Linnaeustradiziozaharbatijarraituzitzaion, zeren eta, naturaMendebaldeko pentsaeranemeadelarik (AmaLur etaera horretakomitofemeninoaknonahi), e...
|
|
|
Jakina, gordezulohoriekbabeshandikoak diraeguzkiarenetaharrapakarien aurrean, eta, bestalde, ugalketaren urrats guztietarako guneaproposa eskaintzendietebizkatxei, delaparekamendu, jaiotzazeinedoskitzerako. Arrakurterosakabanatzendirabizkatxeradesberdinetara, eta, horidela eta, sakabanatuaurretik pisuhandialortzen dute, prozesuaenergetikoki garesti suertatzenbaitzaie, taldedesberdinenlurraldeek ezbaituteelkargainjartzen, eta, batezere,
|
lehiatuegitendirelakotaldehartzailearenarrekin.Dena
dela, tamainadadimorfismo sexualarenezaugarrinagusia.Panpetanugalaldibakarraegotenda: parekamenduakmartxo apirilean etajaiotzakuztailabuztuan.Gehienetan200g kokumebijaiotzendirasabelaldiko, etaamek zortziastebetezedoskiaraztendituzte.Sexu heldutasuna zortzihilabeteeta erdirekiniristendaemeenkasuan; arreneanhamabostekin.Dirudienez, gauregunherrietatik osoapartejoanbehardabizkatxakikusiahalizateko,...
|
|
|
Konturagaitezen, Etxeparerendeskribapenean, horasta, izandahemengo beltza, eta, marraurdinbatbizkarreantrebes, horinahikoa ondoegokitzen daaipatudugunaldakortasunarekin, kontuanhartuta, ileaurdindu, zuri kolorekoabihurtzeaomendelaerabileratradizionalean.Edozelanere, zorrinoarenkolorazioaaposematikoada, hauda, abisuzkoa,, nigazkontuz ibili, dioskuna, etabatdatorEtxeparekkontatudigunzorrinoaren jokabide erasokorhorrekin.Izatez, zorrinoekuzki guruinbidituzte, hurbiltzenzaizkienetsaieiisurkinkirastua, gernuzikina, jaurtidiezaieketenak, txorrotada bitanetahainbatmetrotaratinuhandiz.Erahorretarazorrinoaketsaiaren begiak erretzenditu, edotaburukominasortzen dio.Zorrinoakgauezateratzendiragordelekuetatikjanaribila, etausaimenazbaliatzendirailunetan. ...idoakionez, omniboroada karniborohau, etadirudienez, kakalardoaketaarmiarmakdiragehiengustatzenzaizkionjanariak, bestelakoak erebilatuarren: inurriak, harraketabeldarrak, ugaztuntxikiak, sugeak, apoak, ehunzangoak, arrautzak, sustraiak, fruituak.Zorrinoakbakarrikbizi badiraere, ugalaldianaretaemehelduekelkarrenganajotzendute, otsailaren azkenpartean.Kumeakapirilaren edotamaiatzarenhasieranjaiotzen
|
dira
, 2 5sabelaldiko.Amakhazten ditukumeak.
|
|
|
...hoitzapenakirakurritakoan, txundigarriabegitanduzaithainzuzenerehirupatarihoriekagertzea, idazlanhorrenberezkoedertasunazgainera.Izanere, hirurotarikobakoitza adibideberebizikoada, HegoAmerikakofaunanaurkitudirenhiruestratu desberdinena, eta, aldehorretatikbegienaurreanjartzendigutekontinente horretakofaunarenhistorialaburbildua, biogeografiazkoliburuetanFaunaElkartrukeAmerikarHandiaderitzona.Egia
|
da
, historiahoriiasoil soilik ugaztunendatuetanoinarritua da, baina, egiadaeraberean, soilikugaztunekeskainidigutelahorretarakofosil erregistroegokia.
|
|
|
...zenerehirupatarihoriekagertzea, idazlanhorrenberezkoedertasunazgainera.Izanere, hirurotarikobakoitza adibideberebizikoada, HegoAmerikakofaunanaurkitudirenhiruestratu desberdinena, eta, aldehorretatikbegienaurreanjartzendigutekontinente horretakofaunarenhistorialaburbildua, biogeografiazkoliburuetanFaunaElkartrukeAmerikarHandiaderitzona.Egia da, historiahoriiasoil soilik ugaztunendatuetanoinarritua
|
da
, baina, egiadaeraberean, soilikugaztunekeskainidigutelahorretarakofosil erregistroegokia.
|
|
|
Sasoihorretan, mundukolur masaguztiakelkarturikzeuden, Pangaeaderitzonsuperkontinenteanbateratuta. Hortaz, ugaztunenlehenleinuakmunduosokolurraldeetara zabalduko
|
ziren
, eta, jakina, eskualdekaeboluzionatu. Alabaina, narrastientaldearekinkonparatuta, ugaztunenatxikisamarraizanzen, orain65milioi urtearte.Unehorretan, meteoritoarentalkak dinosauroakdesagertuarazizituen, eta, narrastiennagusitasunaezabatutakoaneszenategialibre geldituzelarik, baihegaztieketaugaztunek, eta baibizirikiraunzutenbestetaldebatzuek, aukeraparegabeaedukizutendibertsifikatu etaaurreraegiteko, eta, izatez, ugaztunakbaliatuzirenabagunehorretaz.Nolanahi, Pangaeazartatuzenean, HegoAmerikaklotutasegituzuenbai, batetik, Gondwana rekin (Afrika, Antartika, Madagaskar, India, Australia), etabai, bestetik, IparAmerikarekin.Amerikabienarteko loturahoriorain140milioiurteezabatuzen, Tethyaritsasbidezirkumekuatorialairekitzean, eta, bestalde, Gondwanaereapurtzean, HegoAmerikaeta Afrikaelkarrengandik bananduzirenoraindirela, emandezagun, ehun milioiurte.Edobesteerabateraesanda, direla140milioiurteabiatuzen IparetaHegoAmeriketakoeboluzioindependentea, etaorainehunmilioi urtehasizenHegoAmerikaetaAfrikakoa.Azkenik, HegoAmerikabanandueginzen baitaAntartikatik etaAustraliatik, orainlaurogeitahamarmilioi urteiturribatzuenarabera, edotaorainhirurogeita hamabostmilioiurte bestelakoekdiotenez.Alegia, berriroesanez, HegoAmerikairlabihurtzen hasizendirela140milioiurteetairlabihurtuzen, erabat, orain75milioi.
|
|
|
...zurreztatu ere.Izanere, TimFlannery kdamaigubizi bizi, 1992anPatagoniakoaztarnategibateaneskuraturiko satorahate mokodun batenhaginarenaurkikundearenkontakizuna.HaginarenjabeariMonotrematumsudamericanumizena jarrizioten, etaharezgeroztikhagingehiagotopatudira, hasierakoidentifikazioabermatudutenak.Zernahigisaz, HegoAmerikaez zegoenugaztunezpeituta, etagainera, besteakbesteugaztunmonotrematuak bizi
|
ziren
bertan, ornitorrinkoentankerakoakantza.
|
|
|
GauregunHegoAmerikanbizidirenugaztunenhiruestratuetatik zaharrena, Simpson enaspaldikoetorkinena, dirudienezzuzeneaneratorri daGondwana zartatuzeneanbertan,, zeudenugaztun leinuetatik, etamultzohorretakoanimaliahegoamerikarrekezduteahaidetasunesturikmundukogainerakougaztunekin.Aspaldikoetorkinhorien arteankokatubeharditugu, batetikHegoAmerikakomartsupialio guztiak (zarigueiak eta), eta, bigarrenik, lehenagoko atalbateanaipatuditugun edentatuak (peludoaetagainerakoarmadiloak, nagiak etainurrijaleak). Bestalde, bigarrenestratukofaunarenlehenfosilakorain30milioiurtekoak
|
dira
, eta, ustez, espeziehoriekirlarikirlaailegatukoziren, errekazeharkatzekoharri pausuakerabiltzendirenbezala.Bigarrrenolatuhorretakoak diraHego Amerikakotximinoaketabaikarraskarikabiomorfoak (kapibara, agutia, txintxila, bizkatxaetabeste). Hirugarrenestratukoak, iritsi berrien taldekoespezieakPanamakoistmoaosotuzeneanailegatuziren, jakina, gehienezorain3, 5 milioiurte, etahoridela etaahaidetasunest...
|
|
|
Denadela, Panamakoistmoagauzatzeakamaieratragikoaemanzion isolamenduari, zeren eta, espezieiparramerikarren sarrerakespeziehegoamerikardeigarrienetariko batzuensuntsipenaekarribaitzuen.Ordenabi desagertuzirenoso osorik.Batetik, notoungulatuakbetikojoanziren.Notoungulatuak ugaztunherbiboroosodibertsifikatuak
|
izan
ziren, adibidez, errinozerobatentamainakoToxodondelakoa, CharlesDarwinekberakexhumatuzuena.Egiada, notoungulatubatzuekizotz arora arteiraunzutela, etagizakiehiztariekdesagertuarazizituztela, baina, argi dagoeurensuntsipenarenarrazoinagusiaPanamakoistmoareneraketaizan zela.Eta, bestalde, erabatdesagertuzirenbaitaereherbiborohegoamerikar horienharrapakariak.Egungokarniborohegoamerikarrak, jaguarrak...
|
|
|
Denadela, Panamakoistmoagauzatzeakamaieratragikoaemanzion isolamenduari, zeren eta, espezieiparramerikarren sarrerakespeziehegoamerikardeigarrienetariko batzuensuntsipenaekarribaitzuen.Ordenabi desagertuzirenoso osorik.Batetik, notoungulatuakbetikojoanziren.Notoungulatuak ugaztunherbiboroosodibertsifikatuak izan
|
ziren
, adibidez, errinozerobatentamainakoToxodondelakoa, CharlesDarwinekberakexhumatuzuena.Egiada, notoungulatubatzuekizotz arora arteiraunzutela, etagizakiehiztariekdesagertuarazizituztela, baina, argi dagoeurensuntsipenarenarrazoinagusiaPanamakoistmoareneraketaizan zela.Eta, bestalde, erabatdesagertuzirenbaitaereherbiborohegoamerikar horienharrapakariak.Egungokarniborohegoamerikarrak, jaguarrakasu, j...
|
|
|
...suntsipenarenarrazoinagusiaPanamakoistmoareneraketaizan zela.Eta, bestalde, erabatdesagertuzirenbaitaereherbiborohegoamerikar horienharrapakariak.Egungokarniborohegoamerikarrak, jaguarrakasu, jatorriziparramerikarrakdira.Lehenagokoharrapakariak, gezurrabadirudi ere, suntsitutakohegaztiibiltarierraldoibatzuketamartsupialio karniboroakziren.Esatebaterako, martsupialiohorietariko batThylacosmilusizan
|
zen
, hainjustuSmilodontigresable hortzaren osoantzekoa.Edozelan ere, martsupialiokarniboroak suntsituzirenarren, azpimarratubeharrekoada gauregunhirurogeita hamabostbatmartsupialio espezie bizidirela.
|
|
|
Horrelakodatuakaipatzeanetabalantzeaeginez, badirudi iparraldeko espezieakhobetoprestatutaegondirela.Itxurabatean migratzailehobeak
|
izandira
, askozgehiagobaitiraIparAmerikatikHegoAmerikarajoandakoakalderantzizegindutenakbaino.Gainera, HegoAmerikarairitsitako gehienakarrakastatsusuertatudirabertan, etahainbatetahainbatespezietanerradiatudira.Areago, lehiakidehobeakzirendirudienez, eta, esate baterako, dagoenekozinplizitukiaipatudugunez, egungokarniboroeta herbiborohandiakinbaditzaileiparramerikarreneratorriakdira.Hala ere, ezdagoargiea... Arrazoiak arrazoi, autorebatzuen iritzianisolamenduarenesperimentuakfaunaneartikoaren nagusitasunorokorraerakutsidigu.Beste batzuenustez, ostera, irlenhauskortasunaondorioztatubeharkogenuke.
|
|
|
Ugaztunetanoinarritutaezdaesperimentuarenondorioeiburuzkoerabatekoadostasuniklortu, baina, gainerakotaldeendatuekezdutehorretarakolarregilaguntzen; izanere, narrastietaanfibioenkasuangehienaurkitu denpatroiaugaztunenarenalderantzizkoaizanda, hots, kolonizaziorik arruntenahegoaldetikiparralderantzjoanda, eta, kasurako, Ipar Amerikan zabalbanatutakoapoetaigelakHegoAmerikatikeratorridira.Hegaztiei dagokienez,, hegaztienkontinentea, delaesandaiteke, bertanbaitagomunduko espezieguztienherenbat. Areago, abifaunaosojoriaizateazgaineraguztizkarakteristikoada: hogeitabifamiliaendemikodaude, alegia, hanbizi
|
direnak
etabeste inonez.Hegaztien fosil erregistroaurria da, eta, horrenbestez, ezindajakinfamiliaendemiko horiekguztiakbertaneboluzionatudirenentz, baina, abifaunahori (hauda, kota hegaztiak, perching birds?) autoktonoadelairadokiduDNA sekuentzienazterketak.Edozelanizanikere, ezdagobaterearginoiztikdauden.
|
|
|
Ugaztunetanoinarritutaezdaesperimentuarenondorioeiburuzkoerabatekoadostasuniklortu, baina, gainerakotaldeendatuekezdutehorretarakolarregilaguntzen; izanere, narrastietaanfibioenkasuangehienaurkitu denpatroiaugaztunenarenalderantzizkoaizanda, hots, kolonizaziorik arruntenahegoaldetikiparralderantzjoanda, eta, kasurako, Ipar Amerikan zabalbanatutakoapoetaigelakHegoAmerikatikeratorridira.Hegaztiei dagokienez,, hegaztienkontinentea, delaesandaiteke, bertanbaitagomunduko espezieguztienherenbat. Areago, abifaunaosojoriaizateazgaineraguztizkarakteristikoada: hogeitabifamiliaendemikodaude, alegia, hanbizi direnak etabeste inonez.Hegaztien fosil erregistroaurria
|
da
, eta, horrenbestez, ezindajakinfamiliaendemiko horiekguztiakbertaneboluzionatudirenentz, baina, abifaunahori (hauda, kota hegaztiak, perching birds?) autoktonoadelairadokiduDNA sekuentzienazterketak.Edozelanizanikere, ezdagobaterearginoiztikdauden.
|
|
|
Ezdagoesanbeharrik, kontugehiagogogoratzendituDarwinekEtxeparekbaino.Esatebaterako, bereerrelatoanindiarrakedononagertzen
|
dira
, etaDarwinek berakpistolabidaroatzagerrikoan, badaezpada, enkontrutxarrikedukizgerobereburuadefendatzeko.Eta, ildohorretatik, Darwinenliburuzoragarriankapitulubereanagertukozaizkizubesteakbeste, halapeludoaren ingurukomilaetabatxehetasun, kasurako, ahatekiaren zaporekoadela, etaalmandrongila erarasarritanetaaskotanjatenzutela, nolaRosasjeneraldespotikoakindiarrenkontraeginikodesmasiaizugarriak.Darwinenbegizorrotza, gainera, profetikoaeresuertatuzen, aurreratueginbaitzuenmende erdi barruezzelaNegroibaitikgoraindiarbasatirikgeldituko, etabete beteanzuenasmatu: handikberrogeitahamarurtera JuancitoEtxepareriezzitzaionindiarreninolakooroitzapenikatxiki, ordurakoamaitutabaitzegoenBuenosAiresprobintziako indiarrentriskantza.Darwinenbegizorrotzakonturatueginzen, halaber, ugaztunenapartekoberezitasunez, etageroraElkartrukeAmerikarHandia izendatukozenfenomenobiogeografikogarrantzitsuarenlehenzertzeladak eskainizizkigun, nahizetaarteanosoezagutzaurriazegoenLurrarenhistoriageologikoariburuz.
|
|
|
Megatherium, Megalonyx, Scelidotherium, Mylodon, Macrauchenia, Toxodon: horrelakoizenakdituzteberakaurkitutakofosiletarikobatzuek.Antza, oso ugariziren, etadioskunez, panpetakoazaleraosoahilobiitzelazenkuadrupediosuntsituhorientzat.Erraldoihoriekaztertuetaharritutageldituzen konturatzean, egundokoneurriaedukitzeazaparte, kasuankasuegungo ugaztunenoso osoantzekoakzirela, delanagiena, delaarmadiloena,
|
dela
guanakoena, delakapibarena.Nolabizizitezkeen, adibidez, tamainahorretakonagiak. Jakina, ezdagozuhaitzikpisuhorretakonagierraldoiarieustekoadarrakedukiditzakeenik, etahorrenbestez, ezinpentsadezakegufosil hauekutzidizkigutennagiakadarretangoraabiatzenzirenik.Askozazlogikoagoadirudiasumitzea, atzaparrekinadarreihelduetahostoak jatenzituztela, lurreanjesarritazeudela; horretarako, baina, inoizegonal...
|
|
|
Mylodondarwinilur nagi fosila, Adams enarabera (1872). Landarezelikatzen
|
zen
; altuerazmetrobitik gorakoaizanzitekeen, gutxi gorabeheraidibatentamainakoa.Aztarnategibatzuetakohondarretanoinarrituta, badirudigizakiprehistorikoekehizatzenzituztela, bestelakoespezieerraldoi batzukbezala.
|
|
|
...zandenez, gizonakdeseginoteditumegaterioitzelaetagainerakoedentatuak, behinetaHegoAmerikaraino sartuetagero??. Berehalakoanalboratuzuenazalpen hori, nahizetahurrengo lerroanonartuezinzela pentsatu, adibidez, lehorteikaragarribatekondorioztatukozuenikespeziehaiekguztietakoaleguztienBeringitsasartetikPatagoniarainoko suntsipena.Zelan azaldu, ba, desagerpenmasibohori. Darwindigresioluzebateanabiatzen
|
da
, Lurrarenhistorianbehinetaberriroerrepikatudirensuntsipenenordukoulergaiztasunaagertuz, etabaiiradokizereberorienkausak, azkenean ulertukodirenean, aldaketatxikietagradualetanoinarrituak izangodirela, etaezkatastrofehandietan.Darwinekidatzizuenez, suntsipenmasiboak argitzekohondamendi ezohikoetarajotzea, azkenbateanlitzatekenolagizabanakoarengangaixotasunaheriotzarenpreludioadelaonartzea, bainage...
|
|
|
Zelan, ba, hobeakdiruditenbaldintzekakabatuzituztenugaztunhandien populazioosoak. Hainbat hipotesipartikular plazaratudiralurraldekaespeziejakinbatzuendesagerpenarierantzuteko.Esatebaterako, Beringiaaldekosuntsipenaknahikoaerrazazaldaitezke, izotz aroaren maximoangune horiestepaartikoz estalitaegonzelaonartuz (kasu: bibliografia iturridesberdinetan, gauzaberberaizendatzeko, estepa tundra?,, estepaartiko, eta, sabanakriofitiko, terminoakaurkituditut). Izanere, horrelakoestepa batekjatekougariekoitzikolukeanimaliaalatzaileentaldeentzat.Estepa artikoarendesagerpenak animaliendesagerpenaondorioztatuko zuen. Horrela, ustezkoestepaartikohorimaldanbeheraabiatukozen, zeren, izotz xaflenurtzeakitsasmailaren gorakadaekarrizuelarik, Beringitsasartekourekorduraartekolur zubiarengainetikhedatubaitziren.Klima, itsasoko urakBeringiako lautadagaineztatzean, epelagoetahezeagobihurtuko
|
zen
, etahortaz, orduraartekoestepaartikobelartsuak, inoizbenetanexistitubaldinbazen, bideaemangoziontundrarieta, geroago, zurzuri, sahats, haltzetaizei basoei. Noski, bazkaeskuragarriadesagertzean, hil egingozirenmamutak, gameluak, zaldi behorrak etazerrendakogainerakoak.Halaere, hipotesihauezdaosokonbentzigarria estepaartikoaren ideiaonartzenezdutenadituentzat, eta, bestalde, ezindaerabiliizotzxaflenhegoaldekosuntsipenenkasurako.
|
|
|
Sarraskiarenaldekoarrazoiakpisuzkoakdirelaematendu.Suntsipenak ugarietabat batekoakizanzirenAmeriketanetaAustralian, hainzuzenere, gizakiakbertarainoiritsizirenean.Ostera, AfrikakoetaEurasiakosuntsipenak, urriagoizateazgainera, gradualkigertatuziren.Alegia, sarraskiaaskoz makalagoaizanzengizakiaeboluzionatuzenlurraldeetan, etaaldehorretatik, Afrikakoeta Eurasiakougaztunakbelaunaldizbelaunaldigizakiehiztarienarriskuariaurreeginezbiziizanzirelarik, onargarriadirudipentsatzea, harrapakinhorien jokabideapoliki polikimoldatuzjoanzela, pixkanaka hobetuzzihoanehiztarientrebeziari.Nolabait, AfrikakoetaEurasiako ugaztunekeboluzio denboraedukiizanzuten, gizakiaosoarriskutsuaizan zitekeela, ikasi, etaarriskuhorrizegokionjokabideegokiagaratzeko. Aitzitik, gizakiakAmeriketaetaAustraliarainoailegatu
|
zirenean
, bertakougaztunakezzeudenerasorako prestatuta, etaezzutendenborarik edukieboluzionatzeko: ezzekitenehiztariprehistorikoenaurreanhankaeginbeharzela, etaezinizanzutenihes estrategiarikgaratu; ehiztariiritsiberrientzatotzanegiaksuertatuziren, etahilkintzaerabatekoaizanzenkonturatuorduko.
|
|
|
ugaztunherbiboroakgarbituzituzten, etabai domino efektuaren eraginezdesagertuarazi, berorien menpekozirenkarniboroetaharatusteljaleak. Clovis delakohoriNewMexicoko aztarnategibatenizenetik dator, etabaiherriarietabaiherrihorrekgaratutako kulturarieranstenzaie.Datuarkeologikoenarabera, Clovisleinuadirela11.000urteingurunabarmendu
|
zen
bat batean.Ustedenez, eurenarbasoakBeringiako lurzubianbarrenairitsizirenSiberiatikAmeriketaraehizakienatzetik, etaglaziazioarenizotz xaflakohegoaldekolurretaraino sartu ziren, izotzikgabekokorridoreestubatibilgarrigertatubezainlaster.Iritsi berriekugaztunhandiakaurkituzituzten lurraldeberrioparoan, baina, uste gabeanguztizotzanakzirelarik, ehizabenetakotriskantzabilakatuzen. Hortaz, Cloviskulturakoehiztariekzutenbertakomegafaunagarbitu:
|
|
|
ugaztunherbiboroakgarbituzituzten, etabai domino efektuaren eraginezdesagertuarazi, berorien menpekozirenkarniboroetaharatusteljaleak. Clovis delakohoriNewMexicoko aztarnategibatenizenetik dator, etabaiherriarietabaiherrihorrekgaratutako kulturarieranstenzaie.Datuarkeologikoenarabera, Clovisleinuadirela11.000urteingurunabarmendu zen bat batean.Ustedenez, eurenarbasoakBeringiako lurzubianbarrenairitsizirenSiberiatikAmeriketaraehizakienatzetik, etaglaziazioarenizotz xaflakohegoaldekolurretaraino sartu
|
ziren
, izotzikgabekokorridoreestubatibilgarrigertatubezainlaster.Iritsi berriekugaztunhandiakaurkituzituzten lurraldeberrioparoan, baina, uste gabeanguztizotzanakzirelarik, ehizabenetakotriskantzabilakatuzen. Hortaz, Cloviskulturakoehiztariekzutenbertakomegafaunagarbitu:
|
|
|
Suntsitutako espeziehoriekguztiakIparAmerikanmilioibaturtezbizi izandakoaitzindarienondorengoakziren, etaezzutengizakiaezagutzen. ...irenugaztun espeziehandiak, hauda, sarraskiareneragindeuseztatzaileazelanedohalangaindituzutenak, AmeriketaraClovisherriaren arbasoekinbateraailegatutakoakdira: bisontea, karibua, altzea, oreinaeta horrelakoak.Badirudi, ba, ehiztariaaldezaurretikezagutzearenabantaila ukanzutelagizakiarekinbaterairitsitakougaztunek.Ikusidugunez, sarraskiarenhipotesibarruanglaziazioarenamaierakzeharkakoerantzukizuna
|
izanzuen
, soilik, gertaturiko suntsipenetan: ehiztarieiizotzbakokorridorea irekizien.
|
|
|
Sarraskiaren hipotesiaren ahuldade gisa aipatu
|
izan
da, hilkintzaguneen, killsites, aztarnategietanoso oso gutxitanaurkitudirelabatera, bai megafaunahorrenfosilaketabaigizahondarrakere.Izatez, bateratasun horrensalbuespenakmamutaketasuntsitutakobisonteen espezieakdira. Halaere, Bisongeneroak bizirikdirau; ezzenerabaterauzisuntsipenoldean, eta ordukoespezieakordezkoakditugauregun.Mamutarenhezurrak, bestalde, soilikagertudiraCloviskulturarenaztarnategiarkeologiko ezagunguztienherenbatean, eta, batzuetan, sakailatuak, itxurenarabera.
|
|
|
Sarraskiaren hipotesiaren ahuldade gisa aipatu izan
|
da
, hilkintzaguneen, killsites, aztarnategietanoso oso gutxitanaurkitudirelabatera, bai megafaunahorrenfosilaketabaigizahondarrakere.Izatez, bateratasun horrensalbuespenakmamutaketasuntsitutakobisonteen espezieakdira. Halaere, Bisongeneroak bizirikdirau; ezzenerabaterauzisuntsipenoldean, eta ordukoespezieakordezkoakditugauregun.Mamutarenhezurrak, bestalde, soilikagertudiraCloviskulturarenaztarnategiarkeologiko ezagunguztienherenbatean, eta, batzuetan, sakailatuak, itxurenarabera.
|
|
|
Halaere, Bisongeneroak bizirikdirau; ezzenerabaterauzisuntsipenoldean, eta ordukoespezieakordezkoakditugauregun.Mamutarenhezurrak, bestalde, soilikagertudiraCloviskulturarenaztarnategiarkeologiko ezagunguztienherenbatean, eta, batzuetan, sakailatuak, itxurenarabera. ...aterako, osoezagunadaNacohilkintza gunea, Arizonan, non, mamut batenhezurdurazortzilantza buruz jositaaurkitubaitzen.Baina, bisonte etamamutenakaparte, erabaturridiragainerakoespeziesuntsituenhondarrak, etadatuhorihipotesiarenaurkaerabilida, ehiztariiritsiberrieksoilik espeziebihoriekintematuzirelaargudiatuz.Azalpenposiblebatfosilen urritasunorokorraberaizandaiteke.Edozeinmotatakofosilakurriizaten
|
dira
, etaaurkitutakogutxi askihoriek, izatez, milakaurteanzehar pilaturikogorpuenondorioadira.Sarraskiarenhipotesiazuzenabalitz, baina, espeziearenexistentziakoazkenhamarkadetansoil soilik gertaturikoheriotzakizangoziratekeen gizaehizaksortuak, etaberaz, gorpu horiekezliratekekopuruosoaren zatiñimiñoabesterik. Jakina, horiekbaino lehenagokoheriotzak, naturalak, izango ziren, etagizakienhondarrik gabeko aztarnategi, naturaletan?. Edozelanizanikere, azalpenakez diguargitu, mamuthezurrakarruntsamarrak direlarik, ea zergatikezdenmastodonte, zaldi behor, gameluetaabarrenhondarrik iaagertzen.
|
|
|
Horrelakohilkintza gune gehienakAEBetakohegoaldekotokietandaude; esaterako, osoezagunadaNacohilkintza gunea, Arizonan, non, mamut batenhezurdurazortzilantza buruz jositaaurkitubaitzen.Baina, bisonte etamamutenakaparte, erabaturridiragainerakoespeziesuntsituenhondarrak, etadatuhorihipotesiarenaurkaerabilida, ehiztariiritsiberrieksoilik espeziebihoriekintematuzirelaargudiatuz.Azalpenposiblebatfosilen urritasunorokorraberaizandaiteke.Edozeinmotatakofosilakurriizaten dira, etaaurkitutakogutxi askihoriek, izatez, milakaurteanzehar pilaturikogorpuenondorioadira.Sarraskiarenhipotesiazuzenabalitz, baina, espeziearenexistentziakoazkenhamarkadetansoil soilik gertaturikoheriotzakizangoziratekeen gizaehizaksortuak, etaberaz, gorpu horiekezliratekekopuruosoaren zatiñimiñoabesterik. Jakina, horiekbaino lehenagokoheriotzak, naturalak?
|
izango
ziren, etagizakienhondarrik gabeko aztarnategi, naturaletan?. Edozelanizanikere, azalpenakez diguargitu, mamuthezurrakarruntsamarrak direlarik, ea zergatikezdenmastodonte, zaldi behor, gameluetaabarrenhondarrik iaagertzen.
|
|
|
Horrelakohilkintza gune gehienakAEBetakohegoaldekotokietandaude; esaterako, osoezagunadaNacohilkintza gunea, Arizonan, non, mamut batenhezurdurazortzilantza buruz jositaaurkitubaitzen.Baina, bisonte etamamutenakaparte, erabaturridiragainerakoespeziesuntsituenhondarrak, etadatuhorihipotesiarenaurkaerabilida, ehiztariiritsiberrieksoilik espeziebihoriekintematuzirelaargudiatuz.Azalpenposiblebatfosilen urritasunorokorraberaizandaiteke.Edozeinmotatakofosilakurriizaten dira, etaaurkitutakogutxi askihoriek, izatez, milakaurteanzehar pilaturikogorpuenondorioadira.Sarraskiarenhipotesiazuzenabalitz, baina, espeziearenexistentziakoazkenhamarkadetansoil soilik gertaturikoheriotzakizangoziratekeen gizaehizaksortuak, etaberaz, gorpu horiekezliratekekopuruosoaren zatiñimiñoabesterik. Jakina, horiekbaino lehenagokoheriotzak, naturalak, izango
|
ziren
, etagizakienhondarrik gabeko aztarnategi, naturaletan?. Edozelanizanikere, azalpenakez diguargitu, mamuthezurrakarruntsamarrak direlarik, ea zergatikezdenmastodonte, zaldi behor, gameluetaabarrenhondarrik iaagertzen.
|
|
|
Horrelakohilkintza gune gehienakAEBetakohegoaldekotokietandaude; esaterako, osoezagunadaNacohilkintza gunea, Arizonan, non, mamut batenhezurdurazortzilantza buruz jositaaurkitubaitzen.Baina, bisonte etamamutenakaparte, erabaturridiragainerakoespeziesuntsituenhondarrak, etadatuhorihipotesiarenaurkaerabilida, ehiztariiritsiberrieksoilik espeziebihoriekintematuzirelaargudiatuz.Azalpenposiblebatfosilen urritasunorokorraberaizandaiteke.Edozeinmotatakofosilakurriizaten dira, etaaurkitutakogutxi askihoriek, izatez, milakaurteanzehar pilaturikogorpuenondorioadira.Sarraskiarenhipotesiazuzenabalitz, baina, espeziearenexistentziakoazkenhamarkadetansoil soilik gertaturikoheriotzakizangoziratekeen gizaehizaksortuak, etaberaz, gorpu horiekezliratekekopuruosoaren zatiñimiñoabesterik. Jakina, horiekbaino lehenagokoheriotzak, naturalak, izango ziren, etagizakienhondarrik gabeko aztarnategi, naturaletan?. Edozelanizanikere, azalpenakez diguargitu, mamuthezurrakarruntsamarrak
|
direlarik
, ea zergatikezdenmastodonte, zaldi behor, gameluetaabarrenhondarrik iaagertzen.
|
|
|
Nolanahi, lehenbegi kolpeanezinezkoadirudiClovisherriakhalakotriskantzakolosalabururainoeramatea, zeren, orduko populazioahalabeharreztxikia izangobaitzen, etaehiztariakgutxi.Ikus dezagun,
|
bada
, hipotesiaren nondiknorakoa.PaulMartin ekasumituegitendu, egungo KanadakoEdmonton alderaehiztari ostebatiritsizelaorain12.000urte inguru; denetaraehunbatlagun.Jakina, ehizafrankoetaerraza, etaeguraldiahoberantz, baldintzafaboragarri horietan azkarugarituzen, etazabaldu, hasierakoostetxikihura.Martin en ustez, abiapuntutikaurreraehiztariakuhin frontemodurahedatuziren, lurraldeazirkulukaokupatuz.Az... Sarraskiarenhipotesiakdioskunez, gizakiakorain11.000urtezeharkatu zuenDarienistmoa, etasoilik500urtebeharizanzituenHegoAmerikako beheko muturrerainoheltzeko, eta,, bertakougaztunhandiak ezerezarenmundurabidaltzeko.
|
|
|
...izaki otzan otzanekin, eta, ezdagoesanbeharrik, kalituegingozituzten, hots, mundukobizidunenartetikezabatu.Populazioa handituahala, frontea zabalduegingozen.PaulMartin enereduan, uhin frontehorretan40lagun bizikoziren100km2 ko, etafrontearen atzekoaldean, dagoenekozjanariiturrioparorikgabegeratutakoan, 4lagun100km2 ko.Asumitueginez populazioa20urtekabikoiztendela etazabalkunde tasaurteko10miliakoa
|
dela
, PaulMartin enkalkuluenarabera350urtebeharizangozirenMexikokoGolkorainoiristeko, etaordurakoIparAmerikakopopulazioamilioierdiarimakoaizangozen.Ordurako, noski, IparAmerikakomegafauna gehienadesagertutazegokeen.Alabaina, ehiztarienolatusuntsitzaileaez zenRío Granderaailegatutakoan gelditu, eztaErdialdekoAmerikan. Sarraskiarenhipotesiakdioskunez, gizakiakorain11.000urtezeharkatu zuenDarienistmoa, etasoilik500urtebeharizanzituenHegoAmerikako beheko muturrerainoheltzeko, eta,, bertakougaztunhandiak ezerezarenmundurabidaltzeko.
|
|
|
PaulMartin enereduan, beraz, ehiztariaketaehizakiaksoilikuhinfrontemugikorhorrenzirrindaestuanegonzirenbateraaldiberean, eta, izatez, gunejakinbateandenbora tarte osolaburreanegongoziren (hamarkadagutxibatzuk, beharbada), IparAmerikatikHegoAmerikarainobidean. ...n, modernoagoaizanbeharkolitzateke, bainalortudiren datuekezdutehoriegiaztatu.Denadela, Pleistozenoko suntsipenengeografiaetakronologia osoondouztardaitekegizakolonizazioarenjazokunenagusiekin, izanere, suntsipen episodioakerlatibokioso makalak izanzirengizakiaaspaldikobiztanleazenekolurraldeetan, Afrikan hainzuzen (izatez, Afrikalitzatekearauarensalbuespena), eta, aitzitik, oso bortitzak, gizakia
|
lehenaldizagertzen
zenekoetan. Esandugunez, AmeriketaketaAustraliakzeinberealdetikmasa suntsipenikaragarriak jasodituzte gizakiabertarairisteazbatera, etabestehorrenbesteesandaitekemakinabat lurralderengainean.Adibidez, ZeelandaBerriraKristoosteko 1000.urtean iritsizirengizakiak:
|
|
|
...baina, sasoi horretarako JeanEtxepareBordelen zegoen, medikuntzaikasten.Kontuada, urtehorretanPatagoniakobaztergaldubatekohaitzulobaten barruanaurkitueginzirela, animaliasuntsitubaten larruiletsugorriztaetaitxurazoraintsukoa etabai hezurrak etagorotz piloa.Hondarrokgizakien hezuretatresnekinnahastutatopatuziren.Aztertutakoan, lehenagoDarwinekberakeredesehortzitakoMylodongenerokonagierraldoiarenak
|
zirela
egiaztatuzuenFlorentino Ameghinopaleontologo argentinar ospetsuak, geroagoEuropakozenbaitaditukbezalaxe.Baina, adi!, luzeezzelahildakomilodonbatenhondarrak izanzitezkeen, Ameghino ren iritzian.Horretanereadosagertu ziren ArthurSmithWoodwardBritishMuseum ekopaleontologia sailekoarduradunaetaEdwinRayLankester NaturalHistoryMuseum ekozuzendaria. Azkenhonenhitzakomen diraondokohauek: Itisquite possible. Idon' twant tosaymore thanthat, that... (milodona) stillexistsinsomeofthemountainous regionsofPatagonia.
|
|
|
...koa etabai hezurrak etagorotz piloa.Hondarrokgizakien hezuretatresnekinnahastutatopatuziren.Aztertutakoan, lehenagoDarwinekberakeredesehortzitakoMylodongenerokonagierraldoiarenak zirela egiaztatuzuenFlorentino Ameghinopaleontologo argentinar ospetsuak, geroagoEuropakozenbaitaditukbezalaxe.Baina, adi!, luzeezzelahildakomilodonbatenhondarrak izanzitezkeen, Ameghino ren iritzian.Horretanereadosagertu
|
ziren
ArthurSmithWoodwardBritishMuseum ekopaleontologia sailekoarduradunaetaEdwinRayLankester NaturalHistoryMuseum ekozuzendaria. Azkenhonenhitzakomen diraondokohauek: Itisquite possible. Idon' twant tosaymore thanthat, that... (milodona) stillexistsinsomeofthemountainous regionsofPatagonia.
|
|
|
Milodonaren Koba.Atarian milodonarenerreplikabat eraikiduteturistengozagarri, ustezzeukantamaina etabizi jarrerairudikatuz. Antzerakolur nagierraldoiakIparAmerikaraino hedatuziren, Fauna ElkartrukeHandia gertatu
|
zenean
.
|
|
|
LekornekoErlandena.Amerikakeginetagero, Juancito EtxeparerenfamiliaLekornenkokatuzen, etxeeder horretan.Arrantiergisabizi
|
ziren
, hauda, Ameriketan bilduondasunetatiklanean ariizangabe, etaezjende arruntarenmoduan.Alabaina, behibiatxikizituzten Erlandenean: horixezioten Lekornekojendeekduela zenbaiturte oraindik.Bitxia da: Hazparnekoedokarrika gaineko burgesengisanbizi nahizuten, etaaldiberean bizpahirubehietxeanbildu.
|
|
|
LekornekoErlandena.Amerikakeginetagero, Juancito EtxeparerenfamiliaLekornenkokatuzen, etxeeder horretan.Arrantiergisabizi ziren, hauda, Ameriketan bilduondasunetatiklanean ariizangabe, etaezjende arruntarenmoduan.Alabaina, behibiatxikizituzten Erlandenean: horixezioten Lekornekojendeekduela zenbaiturte oraindik.Bitxia
|
da
: Hazparnekoedokarrika gaineko burgesengisanbizi nahizuten, etaaldiberean bizpahirubehietxeanbildu.
|
|
|
EzdutaurkituEtxepare anaiekAmeriketan egindako ibilbidearengainekodaturik, izanere, ezinizandutdokumentatu zeinurtetanjoanziren.Alabaina, DouglassetaBilbaorenliburuanirakurdaitekeenez, Argentinakoardi hazkuntza1850.urtearenbueltanhasizenprosperatzen, etahortikaurreraarloak bonantza urteakbiziizanzituenhurrengohiruzpalauhamarkadetan.Testuinguruhorretanhelduzirenhainbesteeuskaldun artzaingisaaritzera, eta baitahaienatzetikXimunGimon Zetegietmodukoarima artzainakere. Tartehorretansuertatuziren,
|
bada
, Etxepareanaiak, etafortunaegin.Dirudienez, 1860rako, alhagunebihurtuzen, BuenosAirestik50 60legoatako erradioan zegoenazaleraosoa, etahainbesteardibazkatzenzen, nonhigadura arazolarriakagertubaitziren.Hamarkoiztueginzen baiardiensalneurriaetabai alhaguneena ere. Dirutza handiakeginziren, iainolako inbertsiorik gabeetaadministrazio zailtasunik gabe.Izan ere, lurrareneta artaldeen jabeek artzaineidirutan ordaindubeharrean, artaldeak erdibanauztenzizkieten, hau da, artzainarentzatizatenzirenbaiartilearenerdiaetabaibildotsenerdia; kontratuakamaitutakoan, artzainekberenartaldelortuberriekinlautxakurtxikitan alokatutakolurraldeetarajotzenzuten, eta, zeresanikez, urteenjoan etorrianlurrak erostenzituzten, etamilakaardirenjabezirenbihurtzen.
|
|
|
Tartehorretansuertatuziren, bada, Etxepareanaiak, etafortunaegin.Dirudienez, 1860rako, alhagunebihurtuzen, BuenosAirestik50 60legoatako erradioan zegoenazaleraosoa, etahainbesteardibazkatzenzen, nonhigadura arazolarriakagertubaitziren.Hamarkoiztueginzen baiardiensalneurriaetabai alhaguneena ere. Dirutza handiakeginziren, iainolako inbertsiorik gabeetaadministrazio zailtasunik gabe.Izan ere, lurrareneta artaldeen jabeek artzaineidirutan ordaindubeharrean, artaldeak erdibanauztenzizkieten, hau
|
da
, artzainarentzatizatenzirenbaiartilearenerdiaetabaibildotsenerdia; kontratuakamaitutakoan, artzainekberenartaldelortuberriekinlautxakurtxikitan alokatutakolurraldeetarajotzenzuten, eta, zeresanikez, urteenjoan etorrianlurrak erostenzituzten, etamilakaardirenjabezirenbihurtzen.
|
|
|
...) edo, hobeto, panpetakolezka deritzona, etabenetakoizurribihurtzenaridena.Panpetakolezkalandare ikusgarriada, mototsgisaraparatua: 1, 8m koluzeradunhostoezosotutako mototsak3, 5m kodiametroalordezake, eta4m koaltuerarainoiritsdaitezkeerdi guneanhazitakolezka itxurakozurtoinloredunak.Hostoenertzaklatz etaebakitzaileakdira.Infloreszentziakzuri zilarraketa lumakarakdira, 40 70cm luzeak.Iraila aldera
|
izaten
daloraketa.
|
|
|
...an; geroagoInazioMujikaIraolakosotudubilduma1991n.Ediziobionizenburua Mendekostegereziakda, bildumakoipuinezagunenarentitulutikhartua.Nolanahi, MujikaIraolakaipatuduenez, lehenbildumahorrekezdueraginhandirikedukiostekoeuskalipuingintzan, zereneta, argitaletxearentxikiariegotzidakiokeenzabalkundeurriazaparte, frankismoarengaraietanEtxepareGaztearenobrakezbaitzuenklandestinitatearenxarmarik, bereaez
|
zen
etaliteratura, engaiatua?. Dena esateko, niharritutautzinau, liburuaren azkenaldeanBaionakoplazakozezenketa kronikak irakurtzeakBestalde., MujikaIraolareniritziz, GarazialdekomintzairaerabiltzeakereurrunduegingozuenHegoaldekoirakurlegotik.
|
|
|
...sotudubilduma1991n.Ediziobionizenburua Mendekostegereziakda, bildumakoipuinezagunenarentitulutikhartua.Nolanahi, MujikaIraolakaipatuduenez, lehenbildumahorrekezdueraginhandirikedukiostekoeuskalipuingintzan, zereneta, argitaletxearentxikiariegotzidakiokeenzabalkundeurriazaparte, frankismoarengaraietanEtxepareGaztearenobrakezbaitzuenklandestinitatearenxarmarik, bereaez zen etaliteratura, engaiatua?.
|
Dena
esateko, niharritutautzinau, liburuaren azkenaldeanBaionakoplazakozezenketa kronikak irakurtzeakBestalde., MujikaIraolareniritziz, GarazialdekomintzairaerabiltzeakereurrunduegingozuenHegoaldekoirakurlegotik.
|
|
|
JeanEtxepare Landerretxe (Jatsu, 1937; Hazparne, 1961). Etxepare. Gaztea, sarritan nahastu daAldudekomedikuhomonimoarekin.Hogeitalauurte besterikezzituelahil
|
zelarik
, Mendekoste Gereziakdaharenipuin bildumapostumoa.
|
|
|
Esandugunez, LukaBabakikizenaaldatuzuenkaputxinoprofesatzean, etaBlasMendiondoko bilakatu, Mendiondokoabaitzen,
|
izan
ere, Lekorne, Mendiondoudalerrikokartierbatda, auzunebat, Gerezieta, Atizaneeta Basaburuadirenbezala.Bada, LukaBabakihoriumetakolagunaukanzuen JeanEtxepareAldudekomedikuak, etaizenikemanezarrenosomaitatua zueladioskuItze egilearenzakurrakontakizunederrean:
|
|
|
LukaBabaki (Lekorne, 1873; Fismes. Marne? 1914), Blas Mendiondokobilakatuzen899an, kaputxinoegin zenean.Burgosalderajoan
|
zen
, Frantziakfraideakdesterratu zituenean; geroago Oiartzunenkokatuzen.Predikarihanditzatfamatu zuten, etaberepredikuak argitarazitzangaldatuzioten: 35hitzaldizosotuzuen Heren Ordenakoerreglaren chehetasunakliburua (1914). GerlaHandianBaionara itzulizen, 249.erreximenduansartzekoapaiz lanetarako.Obusbateksorbaldan larrikikolpatutahil zen.
|
|
|
1914), Blas Mendiondokobilakatuzen899an, kaputxinoegin zenean.Burgosalderajoan zen, Frantziakfraideakdesterratu zituenean; geroago Oiartzunenkokatuzen.Predikarihanditzatfamatu zuten, etaberepredikuak argitarazitzangaldatuzioten: 35hitzaldizosotuzuen Heren Ordenakoerreglaren chehetasunakliburua (1914). GerlaHandianBaionara itzulizen, 249.erreximenduansartzekoapaiz lanetarako.Obusbateksorbaldan larrikikolpatutahil
|
zen
.
|