|
2004
|
|
|
Horregatik, euskaltzaleen mugimenduaren baitan ere kokatu genuke pertsonaia, bere ideiak eta ekintzabidea.
|
Ikusi
besterik ez dugu, Euskal Abertzaletasunaren agiritegian Sabino Arana Goiriren ondarea hain ederki eta ikerlariontzat erabilgarri eta mesedegarri eratua, oraingoz behintzat artxibategian erdara txukunean sailkaturik egon arren. Euskara, euskal zibilizazioa geroa haren kezken muina dugu.
|
|
|
Abiapuntua eta helburua harturik, zera
|
dakusagu
: haren bizitza laburrean, hamar urteren buruan euskararekiko bi aldi nabarmen bereizten direla eta, gutxi gora behera zer nolako bilakaera izan zuen adierazten saiatuko naiz:
|
|
|
1789ko iraultzaren ondorioak
|
ikusi ondoren
, iraultza liberalaren mundu berriaren beldurpean, euskal nortasunari buruz gogoetak berrausnartu ziren eta tradizionalismoaren paradigmak indartu egin ziren edo indarberrituz, elizgizonen eraginez, azaleratu bai behintzat.
|
|
|
arteztu bagarik ez dogu
|
ikusiko
iñoz egun onik.
|
|
|
Euskarari buruzko ardura gutxi zela euskal buruzagi politiko argien artean, salatu zuen eta euskarak ez zuela etorkizunik iragarri. Baina bere begirada zorrotzaren bidez zera
|
ikusi
zuen: hemen bazegoela nazio kulturala, lparraldekoa batez ere nabarmen nabarmena izanik.
|
|
|
Zibilizazio politikoaren gainbeherak, nabarmenki euskara bihurtu zuen euskaldunon aberrian, Víctor Hugok 1840ko hamarkadan
|
ikusi
zuena berriz ere nabarmenago beharbada zabaldu zela. Katolikotasuna eta euskararen inguruan, jatorri ideologiko desberdineko euskal herritarren senidetzea berriz berpiztu zen.
|
|
|
Euskararen etorkizunari buruz, zalantza handiak zituen, desagertzeko bidean
|
ikusten
zuelako. 1901ko urtarrilaren San E. Aranzadi adiskide donostiarrari honako hau idatzi zion:
|
|
|
Bere ekintzabide politikoan garaian garaiko legeak aintzat hartzen jokatzeko asmoa zuen aurrerantzean, gizartean eragin sakonago gihartzeko, zeregin handiak
|
ikusten
baitzituen, helburu politiko nagusiak lortzeko bidean.
|
|
|
euzkerea. Bere errija
|
ikusirik
errukarrizko era orretan, gaizkituteko asmua artun eban. Bere ixate gustija, ezkiñi eutson, jakite, ogasun, lagun, eta baita bere bixitza be, Aberri gaxuari osasuna emotiarren.
|
|
|
Gerrate zibilaren bezperan, ordea, gauzak aldatu ziren gizartezale katolikotasuna edo katolizismo soziala abiatu, erdaldunen ganako aiherra galdu. Halatan ere gaurko progrek Sabino literatura antzutzaile bezala
|
ikusten
duten arren, jakin behar da, hogeigarren mendeko urte haietan, erakusten diguten gizartea benetan kontserbadorea zela, eta eurek idatzitakoa, nahiz erromantiko usaina eduki, erdi errealista dela.
|
|
|
Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean
|
ikusiko
dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
Prak tikan, ordea, demokratiko eta modemoak autoizendatzen diren estatu gehienek errentagarriak ez diren inmigrazio boltsak baztertzeko edota kanpora uxatze ko joera erakusten dute. Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den
|
ikusteko
. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule.
|
|
|
Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz. Izan ere, hitzak, esaldiak, fosildu egiten di ra ez badira espirituz janzten, eta hala gertatu ohi da letrez harago
|
ikusteko
miopía interesatua tartekatzen denean. Gauden eme!
|
|
|
(10)
|
Ikus
< < Efectos de la invasión» artikuluko l. oin oharra (Baserritarra, 10,; OC, Il, 1326 or.).
|
|
|
Sabino izututa dago maketoak Bizkaian hartzen ari diren indarra
|
ikusita
. Maketismoa edo espainolismoa Bizkaiko gizarte bizitza osoan zehar barreia
|
|
|
Erakunde mailan, Bizkaiko Diputazioari Euskarazko Katedrari laguntza emateko eskaria egiten dion aldi berean (43), haren bizitza indartzeko bitarte ko eragingarri batzuk ezartzea proposatzen du, hala nola ikasle saiatuenentza ko sariak ezartzea, bertako ikasleen artean euskarazko lehiaketa publiko bat antolatzea literatura eta euskalaritzan, eta euskarazko liburu literario eta zien tifikoak idazteko laguntzak ematea (44). Izan ere, pozgarria da adineko jen dea euskara ikasten
|
ikustea
. Eta hau guztia, berak hamaika bider esana dau kanez, abertzaletasunaren ondorio da:
|
|
|
Orotara 1.086 orrialde idazten dituela kontutan hartuta,% 33.60ko indi zeak ez du hain leku txarrean uzten Aranaren euskal luma, liburu eta saioen mailan bederen. Aldizkarietan, ordea, euskara ia erabat arrotza dela esan de zakegu, ondoko taulan
|
ikus
daitekeenez, osta osta% 1,30eko orrialde masa besterik ez baitute osatzen euskaraz idatzitakoek. Erreferentziatzat hartzen ba da orotara 2.386 orrialde idatzi zituela, eta horietatik 382 orrialde baino ez euskaraz, azkenean Aranaren euskalluma% 16ko sortarekin geratzen da, ares tian emandakoaren erdira jaitsiz.
|
|
|
Berrikitan, Hen daia eta Hondarribiako Batzarren berri eman izan denean, J. Javier Granja Pas cual en lanean bezala, honek ere, ia hitzez hitz, Viiiasante eta Kintanaren ber tsio bera ematen du (110). Azken honengan, gainera, geroago
|
ikusi
dugun bezala, Sabino Aranaren jarrera intelektuala politikeriaren aitzakiaz satanitze ko joera nabarmentzen da, haren hizkuntzari buruzko ikuspegi estu eta politi zatuari Azkue edota Kanpionen jarrera zabal eta zientifikoa kontrajarriz.
|
|
|
(109) < < Euskal Herriko hizkuntza ofiziala ez izateaz gainera, euskerak bestelako problema asko ere zeuzkan bere barruan: dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi
|
zekusatenez
, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo urtean Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren, baina aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu hura mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.):
|
|
|
(114)
|
Ikus
izenen zerrenda, in OC, III, 2109 2110.orr. (115) Alderdi, 92, 1954, Iraila; aipatua in OC, 1, XLII.
|
|
|
Honi beste kontraproposamen bate kin erantzuten dio Aranak. Azkenean
|
ikusirik
, batetik, Aranak ez duela amo re ematen 320ko izenen arazoan eta, bestetik, 1902ko martxoaren 1Oean Do nostian egindako bileran Guilbeau ordu terdi batez amorro bizian jardun zuela Aranaren kontra (138), Hondarrabiako Batzarrerajoateak egiazko zatiketa eka rriko zuela eta, denboraldi batez itxaroteko erabakia hartzen du talde batek
|
|
|
Izendegiaren berrikuntzarako, bada, eliz agintariek batzorde bat izendatu zuten, parrokietan erretore jaunek «behar bezala eratutako euskal izenen zerrenda izan zezaten». Eleizaldek ez zuen begi onez
|
ikusi
jokabide ho ri eta joku horretan Azkueren eta honen lagunen eskua ezkutatzen zela iruditu zitzaion. Hiru dira hor saltseatzen dabiltzanak, Txomin Agirre, Karmelo Etxe garai eta Julio Urkijo, hurrenez hurren, honela deskribatzen dituenak:
|
|
|
Mintegi horietan Ekonomia, Soziologia, Historia eta Filologiako gaiak harro tzen dira. Beraz,
|
ikusten
gatozenez, kultur mugimendu trinko eta antolatu bat dago hor lanean ari dena, Sabino Aranaren gerizpean Euskal Pizkundiari bere ekarpena egiten ari zaiona. Noski, beren bidetik.
|
|
|
Hizkuntz azturak aldatzeko deia ere sarritan egiten da, euskarak, mintza tzen ez bada, ez baitu behar adinako eraginik izango gizartean: «Euzkera min tzatzen dan errietan, oitura garbi ederrak, ekandu onak
|
ikusten
dira; erdera gu re euzkerearekin nastu dan errietan ostera, oiturak ere nastu xamarrak ikusten dira. Euzkerea alde hatera utzi eta erdera bakarrik mintzatzen diranetan barriz, euzkel usai gutxiko oiturak, ekandu gaiztuak ikusten dira.
|
|
|
Hizkuntz azturak aldatzeko deia ere sarritan egiten da, euskarak, mintza tzen ez bada, ez baitu behar adinako eraginik izango gizartean: «Euzkera min tzatzen dan errietan, oitura garbi ederrak, ekandu onak ikusten dira; erdera gu re euzkerearekin nastu dan errietan ostera, oiturak ere nastu xamarrak
|
ikusten
dira. Euzkerea alde hatera utzi eta erdera bakarrik mintzatzen diranetan barriz, euzkel usai gutxiko oiturak, ekandu gaiztuak ikusten dira.
|
|
|
«Euzkera min tzatzen dan errietan, oitura garbi ederrak, ekandu onak ikusten dira; erdera gu re euzkerearekin nastu dan errietan ostera, oiturak ere nastu xamarrak ikusten dira. Euzkerea alde hatera utzi eta erdera bakarrik mintzatzen diranetan barriz, euzkel usai gutxiko oiturak, ekandu gaiztuak
|
ikusten
dira. Orregatik euzkeraz mintzatu bihar degu, beti euzkeraz!
|
|
|
Azken batean, ongi asmatutako edo herritik jasotako hitzen egokitasun kontua erabilerak erabakitzen baitu, beude hor auzi horiek. Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan batzuk
|
ikusi
bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206). Sabino Aranak, hain zuzen, hiru forma horietatik Lekeitioko «bijar» hobesten du eta, beraz, horrela ahoskatu eta idaztearen aldekoa agertuko da.
|
|
|
Noski, Toumier jaunak ez du gogo onez irensten «ikasle eta ezjakintzat» (d apprenti et d ignorant) hartua izatea (244), desenkusatzen da esanez 1899an utzi zuela Euskal Herria eta Ipar Afrikan hogei urtetik gora egin ondoren itzu li zela 1945ean, eta etxeratzean minez
|
ikusi
zuela euskara nola ari zen galtzen eta mugak zenbat bereizten zituen Iparraldekoak eta Hegoaldekoak, zenbait kasutan Sabino Aranaren izena ez ezagutzeraino. Honek, bere azken arrapos tuan, hasieran botatzen die bere ziztakoa:
|
|
|
Azkuek ere bazekien polití kari indartsuekin negozíatzen, ezkutuko politíka arras pragmatikoa, gainera, egiten, horretarako jende aurrean politika gizon gisa agertu beharrik izan gabe. Errazagoa da agerikoa
|
ikustea
, ez eta ezkutukoa baino. Zientziaren egitekoa da, hain zuzen, ezkutukoa agerian jartzea.
|
|
|
|
Ikusten
da Biltzar horren ondorioz eta bera desiatzen zegoen Akademiaren esanetan jartzeko. Bibliografia ugaria erabiltzen du korrejitze lanerako, lapurte razkoan L. Diharassarryren Ciristino Legeaz baliatzen da, horkoan bakarrik
|
|
|
«Cure aita...» esaten baizen eta berak Hegoaldeko hiru euskalkietara ere pasa tu zuen, Kontzilioaren ondoren gertatzen den legez. H zorionezkoaren aurka ez zuela argi
|
ikusten
da Sabinorengan, zeren eta bere lparraldeko Cure aita berri tuan, saindukiren ordez, donhoki erabiltzen baitu, zeruan ordez donhoki, boron dateren ordez nahia, barkharen ordez hazkhetsi, amenen ordez halaxe. Bazeki en hatxeak ongi erabiltzen, postkonsonantikoak ere.
|
|
|
Gure historia ikerketak beste emaitza bat izango zuen, proposamen zuhur hori aurrera atera bazen. lkerke tetarako argitalpenei balio handia ematen ziola bistakoa da, nahiz eta, orain dik, 1+ D, askorentzat gai teknikoentzat bakarrik egon. 1+ D naziogintzaren mesedetan, historia, hizkuntza eta kulturaren ikerketan izan daitekeenik ere ez dute sumatzen, proposatzaileek
|
ikusten
bazuten ere.
|
|
|
Argitalpen honetan zehar
|
ikusi
daitekeenez, ho.; a.lw ekarpen hau ere ez da polemikatatik at geratu. Ezin daiteke beste modu batera·izarr, gure sortzai le izan zenaren bizitzaren ezaugarri nagusi ziren sentikera agonikoa eta izake ra berriztatzailea aintzat hartzen baditugu.
|
|
|
foboagoa zen ala ez aztertzea. Eta hemen ere,
|
dakusagunez
, zozoak beleari ipurbeltz. Izan ere, aipaturiko zinegotzi horren ideologiakoek askoz ere gero ago eta lasai aski el Dia de la Raza jarri zutela kontuan izanda, ez dirudi Sa binoren jarrera bereziki gaitzestekoa zenik, gure foru Iegislazioa galtzean Biz kaiko erakundeetara hable en cristiano esaka zetozen administrazio eta irakaskuntzako funtzionario kanpotar eta inperialisten aurka, urteak pasa aha Ja, orduko testuingurua aldatzean, haren hitzak, Iekuz eta tokiz kanpoan, maiz gogorregi irudi dakizkigukeen arren.
|
|
|
(3) Piarres Broussain() medikuari buruz,
|
ikus
: Xarritton, Piarres:
|
|
|
(4)
|
Ikus
< < Pierre Broussainen fondoa hartzean> >, Euskera, 38 (1993), 673 orr.
|
|
|
(5) Resurreccion Maria Azkueri buruz(),
|
ikus
: Arana Martixa, Jose Antonio:
|