|
2007
|
|
|
Duela urthe pare bat Gure Herrian agertu gintuen mila eta gehiago zuhur
|
hitz
eta erran zahar. Huna bertze berrehunbat geroztik eskuratuak.
|
|
|
1943ko apirilaren 27an talde desberdinetako ordezkariak bildu ziren Ustaritzen elkarte berri bat sortzeko785 asmoz, Eugène Goyhenechek Jean Duboscqi proposaturik786 Berrehun bat gaztek entzun zituzten Jean Pierre Urricarriet, Léon Leon, Pierre Lartzabal eta Louis Dassancen
|
hitzak
eta ordezkaturiko talde kulturalen ekintzen berriak787.
|
|
2008
|
|
|
Desanbiguatzea, batzuetan testuinguru hurbileko
|
hitzetan
eta hauek dakarten infor mazio morfosintaktikoan oinarrituz egin daiteke, baina beste batzuetan, ezinezkoa gertatzen da aditzei dagokien informazio lexikala edo azpikategorizazioari dagokio na izan gabe.
|
|
|
Eta zein ziren manexek erabiltzen, omen, ez zituzten
|
hitzak
eta gaizki kopiatu erdarakadak pladzerra, > «d», batekin(?), xagriña> zubereraz «xangria» dena, esperan >, agian, Euskal Herrian Zuberoan bakarrik erabiltzen direa. Nik erran nezake Nafarroa garaian eta Iparralde osoan ezagunak direla.
|
|
|
–ura?, papa>, ogia?, nene>, esnea?, pipi>, txoria?, popo>, automobila?, apapa> joan>, kalera irten? tankerako
|
hitz
eta esapideak ahaztuak dituzte gaur egungo guraso gazte gehienek. Erdarazko hitz eta esapideak dituzte ordezko, oraindik orain, Bizkaiko hondartza batean ginela, andrazko batek ume txiki bati esan zion emon> besito, > kariño! > esaldiak argiro erakusten duenez1.
|
|
|
tankerako hitz eta esapideak ahaztuak dituzte gaur egungo guraso gazte gehienek. Erdarazko
|
hitz
eta esapideak dituzte ordezko, oraindik orain, Bizkaiko hondartza batean ginela, andrazko batek ume txiki bati esan zion emon> besito, > kariño! > esaldiak argiro erakusten duenez1.
|
|
|
Garbi dago euskara asko soildu eta asko erkindu dela oso denbora tarte laburrean. Oso urte gutxitan galdu da hitanoa, oso urte gutxitan galdu dira hizkera bateko eta besteko azentuak, eta oso urte gutxitan galdu dira lagunarteko
|
hitz
eta esapideak. Badirudi euskaldun berrien lana samurtzea izan dela joan den hamarkadetako estra tegia, eta estrategia horren barruan hartu dela hizkuntza soiltzeko eta errazteko bidea.
|
|
|
Herri euskaldunetako hizkera bultzatzeak beste helburu bat ere badu. Hizkuntza bat familian eta lagunartean erabiltzen denean, orduan lortzen da hiztunaren eta hizkuntzaren arteko lotura, orduan lortzen da hiztunaren eta hizkuntzaren arteko jolasa, eta hizkuntzarekin jolas egiten denean, berez sortzen dira
|
hitz
eta esapide berriak, eta, denok dakigunez, hizkuntzak iraungo badu, sortuaz eta sortuaz joan behar du etengabe. Hain zuzen, euskalkien arabera, hitz egin, berba egin, elestatu, mintzatu esan ohi dena, Nafarroako alderdi batzuetan jolas egin esaten da, eta horixe da, nafarrek ez ezik, gainerako euskaldun guztiok ere egiten ikasi behar duguna:
|
|
|
Gaztelaniaz sarrera
|
hitza
eta horren ondoren azalpena datorrenean, guk azal pena ezabatu dugu behar beharrezkoa ez den kasuetan. Hau da, sarreren erderazko zatia, Abasto, > rovision> laburtu dugu hone tara:
|
|
|
Inkesten bidez eta kaleko gazteek esaten dutenari erreparatuz, hainbat
|
hitz
eta esamolde bildu ditugu. Hauek, esate baterako.
|
|
|
Hiztegigintza kontuez ari naiz, jakina. Eta Arantzazuko txostenean, Azkuek bere Hiztegiaren sarreran bezalaxe, antzinako euskal
|
hitzak
eta hitz berriak bereizi zituen Mitxelenak. Urrats bat gehiago eginaz, ordea.
|
|
|
Azkueren hiztegia osatu eta eguneratzeko Mitxelenak urte luzetan egindako lana, zapata kaxetan jasoriko fitxa bilduma, bere horretan baliatu beharrean, testuak osorik eskanea zitezkeen. Testu horietako
|
hitzak
eta zegozkien testuinguruak atera. Programa egokien bidez, lerro bateko testuingurua baino luzeagoak ere lortu; pazientzia pitin batekin (behar bada pitin batekin baino gehiagorekin) lematizazioa egin...
|
|
|
2) Lexiko arrunta eta lexiko berezitua, eguneroko
|
hitzak
eta terminoak, errealitate bakarraren bi alderdi baino ez dira. Hau da, hiztegigintza osotasun bezala hartu behar dugu, eta, ondorioz, irizpide sorta parekoak baliatu lexiko arrunta eta terminoak normalizatzeko.
|
|
|
9 Arras baztertu behar genituzke, nire ustez behinik behin, nork bere hizkerakoak ez dituen
|
hitzak
eta esamoldeak hartu eta norberarenei egokitzeko egiten diren ahaleginak, baldin eta lehenak norberarenean errateko bertze biderik dagoe nean: bertan> ra> hartu eta alde> ra> esan beharrean, bertan> hibridoa sortu; irrati> hartu eta eleketari> esan beharrean, erratari> erabili edo butano> ren> rakada> erabili nahi izan eta, ez bat ez bi, butano> ren> harribitxia sortu, butano> ren> rezioa> edo antzeko esaldi bat erabiltzen ahal denean.
|
|
|
Adibidez, uda honetan neba arreba birekin egun batzuk egiteko aukera izan dut. Beraien artean erabiltzen zuten hizkera abiabidetzat hartuz, zenbait
|
hitz
eta esamolde idaztera bultzatu nituen. Besterik beste honako hauek:
|
|
|
1 Zer esanik ez, beharra ez da bat eta bera izan Nafarroako> Aldizkari> Ofiziala> edo administrazioko departamentuetako ohar eta izkribuak itzultzen aritu direnena, edo eskolan eta euskaltegietan irakasten ari izan direnena. Lehenek, jakintza arlo askotako
|
hitz
eta esamoldeak behar izan dituzte eskura, maiz horien gabezia latza sumatu bada ere?, askotan hizkera administratibo zurrun eta ulergaitzean idatzi hitz eta esapideak itzultzeko (edo itzultzen ahalegintzeko). Aldiz, bigarrenek, eta lehenek ere bai, jakina, hiztegi orokorragoak behar izan dituzte.
|
|
|
1 Zer esanik ez, beharra ez da bat eta bera izan Nafarroako> Aldizkari> Ofiziala> edo administrazioko departamentuetako ohar eta izkribuak itzultzen aritu direnena, edo eskolan eta euskaltegietan irakasten ari izan direnena. Lehenek, jakintza arlo askotako hitz eta esamoldeak behar izan dituzte eskura, maiz horien gabezia latza sumatu bada ere?, askotan hizkera administratibo zurrun eta ulergaitzean idatzi
|
hitz
eta esapideak itzultzeko (edo itzultzen ahalegintzeko). Aldiz, bigarrenek, eta lehenek ere bai, jakina, hiztegi orokorragoak behar izan dituzte.
|
|
|
4 Beti ere
|
hitzak
eta esaldiak esaten diren bezala bilduta, ez, maiz gertatu den bezala, modu jasoan.
|
|
|
" Bi egitasmo handi horiek bukatuta, zer?" galdera egiten diogu geure buruari. Ibon Sarasolaren Euskal> Hiztegia> moduko zerbaiten premia dugu, OEH eta HB oinarri hartuta, euskara hutseko hiztegi moderno eta eguneratua esku artean izateko, baina etengabe sortzen diren
|
hitz
eta esamoldeak bilduko dituena. Euskararen egungo erabileraren hiztegia premiazkoa da.
|
|
|
Esan liteke euskal hiztegiak exozentrikoak zirela, ez zirela bere baitakoak. Hiztunak bere hizkuntzako
|
hitz
eta esapideen esanahiari buruzko informazioa hizkuntza horretan berean bereganatzeak berebiziko garrantzia du. Euskarazko unibertsoa euskarazko esanahiez osatzen da lehenik eta, horiekin batera, elkarkide, gainerako hizkuntzetako ordainak egoten dira, kulturaren osagarri eta adierazgarri.
|
|
|
Idatzi eta irakurri: Azken 25 urteotan makina bat
|
hitz
eta termino, ezinbes tekoak eta tradizioan ez daudenak, sortu dira, eta beren bidea egin dute.
|
|
|
Lan horretan arreta berezia jartzea komeni da aldaketa semantikoa edo birsemantizazioa jasan duten
|
hitzei
eta hiztegi estandarrean, ahal den neurrian, adiera, azpiadiera edo adibide modura jaso. Horrekin batera, aditzen erregimena eta erabilera esparru berezietako salbuespenak markatzea litzateke.
|
|
|
Lizarragaren lanean Euskal Herriko ekialdera garamatzaten adizki,
|
hitz
eta esamoldeak ez dira bakanak; Caminok (2004: 10, 35) Aezkoako eta Artzibarko hizkeretarik dakusa hurbilenik Eguesibarkoa.
|
|
|
c) Inolako arazorik gabe erabiltzen ditu hainbat erakunde juridiko, hala nola testamentuak, kontratuak, jabetza, justiziaren nondik norakoak... hau da, gizartean ohiko zitzaizkionak euskaraz emateko modua erdiesten du, zenbait kasutan ere, arrakasta azpimarragarri batez. Hor da, esanaren lekuko eta froga, eta aipuen osagarri, Axular-en hiztegian aurki daitezkeen hamaikatxo
|
hitz
eta adiera, zuzenbideari eta administrazioari dagozkionak.
|
|
|
Beraz, Pellorenik ez dago ezer liburu horretan. Sentiera eta
|
hitzak
eta joskera, dena da Gandiaga, Pellorik gabe (Oteitzak eragin handiagoa du liburuan, nire aldean).
|
|
|
Demagun, Kapanaga, Barrutia, Mikoleta eta halakoetan. Izan ere, horietan zein XVI XVII. mendeetako idatzi zaharragoetan, idazleek ahozkotasuna zuten erreferente nagusi; ahozkoaren senaz gidatzen ziren gehiago
|
hitzak
eta hitz atalak bereiz edo loturik idazteko orduan. Horrexegatik behar bada, arazo barik idazten zituzketen/ Iz+
|
|
|
Beraz, Lhande-k bertako gehienek erabili gabe uzten duten
|
hitza
eta harekin batean datorren kontzeptua erabiltzen ditu, batere zalantzarik gabe. Eta kanpoko aditu askok erakustera eman duten ikus moldearen kontra doa, dudarik gabe,« euskal literatura» ren kronika idekitzen duelarik, 1919 an RIEV aldizkarian, Euskal ikasketen agerkari famatuan.
|
|
|
Bosgarren puntuari heldu nahi diot berariaz: alde>
|
hitzaren
eta batez ere alde> elementuaren adierak oro har, eta alde> atzizkiaren aniztasun eta multzo esangura bereziki, horiek izango ditugu gaurkoan aztergai nagusi.
|
|
|
Villasantek aipagai zuen lexiko berrikuntzaren kontua ez zen, gainera, jakitezko aztergai hutsa: berrogeita hamar urtetik beherako gehienek ahaztua edo inoiz entzun gabea badute ere, hortik gorako askok gogoan dugu maileguzko
|
hitzen
eta hitz elkarteen alorreko gorabehera askotxo, idazkeratik beretik hasita, zen baterainoko arazo iturri izatera iritsia zen orain dela hogeita bost bat urte12 Ez da beraz gutxiestekoa, inola ere, liburuxka haren garrantzia: bai arazoa zuzen planteatzen, eta bai irtenbide egokiak bilatzen, lagungarri sendo gertatu zen PVCD hura13.
|
|
|
hemengo eguzkitza> bezala, solana? > adieraz hartu beharrekoa dirudiena17 Ez, aldiz, euskal letretan berrikitanago zabaldu diren puntu kardinalen izenik18 Horrek berak ere zer pentsatua ematen du: aspaldiko
|
hitza
eta aspaldiko atziz kia da alde, horretan ez dago dudarik. Bere, adiera nagusi?
|
|
|
OEH dugu gaur egun, oker ez banago, alde>
|
hitzaren
eta alde> atzizkiaren definizio semantikoari aurrez aurre heltzen hasteko jakin iturririk egokiena. Hots, datu fidagarriz hornituena eta, planteamendu formalen aldetik, egitura tuena.
|
|
|
Guztira 45 orrialdeko informazioa dakar, adibide ugariz horniturik, alde> sarrera lexikalak. OEHren azalpen zabal horretan, egia esan, alde> lexema da aztergai nagusi19
|
Hitzek
eta atzizkiek horrelako kasuetan ageri duten hur
|
|
|
119 Aparte tratatuko ditugu, hortaz, neologietako alde atzizkidun
|
hitzak
eta beren erabi lera eremuak.
|
|
|
Gainerako adibideei dagokienez ez dugu ebidentzia zuzenik eskuratzerik izan. Itxura guztien arabera, beste kasu horietan ere alde1> eta alde2> dira kasuan kasuko
|
hitzak
eta hitzarteak esplikatzeko errazenak, eta gainerako adibideekin bate ragarrienak. Haranalde> eta arenalde, horrezaz gainera, aga> eta tza> multzo atzizkien pare parean ageri dira.
|
|
|
Eta hori bera kritikatu zuen Seber Altubek ere (baina Azkueren izenik aipatu gabe), Eusko Ikaskuntzaren III. kongresuan, Gernikan, 1922an, euskal hiztegi bat egiteko irizpideak zehaztean. Altuberen irizpidea izan zen erdal
|
hitzak
eta erdaratiko hitzak bereiztea. Erdaratiko hitzak euskal hitz gisa onartu behar zirela defendatu zuen baldin eta erro sakonak bazituzten eta irizpide hori bultzatu zuen garaian, nahiz arrakasta handirik gabe43 Tovarrek zuzen antzeman zuen Azkuek erdal etorkiko hitzekin zerabilen irizpidea, eta horren zergatia:
|
|
|
Ikuspegi horretan norbera ezin izan zitekeen jeltzalea ez bazituen Arana Goiriren proposamen guztiguztiak onartzen. Hogeita bost urte lehenago asmatu ere egin gabe zeuden
|
hitz
eta ideiak, euskara beraren arima moduan ikusten zituen orain. Euskara ez zen euskaldunek hitz egiten zuten hizkuntza, Sabino Aranak definitutako euzkerea baizik.
|
|
2009
|
|
|
Yagan leinukoek, inondik ere, kantu mota horiek soilik kantatzen omen zituzten, esanahi jakinik gabeko silabez osatuak. Beste leinu batzuetan, hiz kuntza ezezagunetatik hartzen dira
|
hitzak
eta silabak, edo aspaldiko hitzeta tik datoz, edo onomatopeietatik; baina, yagan en kasuan, Bowra k dio ez dela halakorik; nolabait, mota horietako kanturik garbienen adibide dira halakoak. Gure. Ttunkurrunku?
|
|
|
azaltzeko txostena egin zuen Olabidek 1923an. 1926tik aurrera, hamarkada osoan, euskaltzainak batzarretara hiztegirako
|
hitz
eta adiera berriak ekartzen aritu ziren, Azkueren hiztegi handiak jaso gabeko hitz eta adierak, alegia. Batzarretara hitz berriak ekarri zituztenen artean daude, akten arabera, Damaso Intza, Nikolas Ormaetxea Orixe, Juan Bautista Eguskitza, Justo Mokoroa, Sebero Altube eta Azkue bera.
|
|
|
azaltzeko txostena egin zuen Olabidek 1923an. 1926tik aurrera, hamarkada osoan, euskaltzainak batzarretara hiztegirako hitz eta adiera berriak ekartzen aritu ziren, Azkueren hiztegi handiak jaso gabeko
|
hitz
eta adierak, alegia. Batzarretara hitz berriak ekarri zituztenen artean daude, akten arabera, Damaso Intza, Nikolas Ormaetxea Orixe, Juan Bautista Eguskitza, Justo Mokoroa, Sebero Altube eta Azkue bera.
|
|
|
Helburua euskararen hitz ondarea jasotzea duenez, garai, toki eta mota guztietako euskal hitz ondarea bildu du 16 liburukitan. Euskaldunak, mende eta euskalkietan zehar, zein
|
hitz
eta esapidez baliatu diren eta nola baliatu diren ahalik eta osokien eta zehatzen azaltzea da hiztegiaren xedea. Ia hirurehun liburutatik jasotako corpusetik lau milioitik gorako hitz altxorrean oinarritutako
|
|
|
1993tik 1997ra bitartean onartu zituen Euskaltzaindiak Hiztegi Batuaren lehen itzuliko 20.000
|
hitz
eta aldaerak, eta Euskera agerkarian argitaratu zuen emaitza, 2000 urtean. Bigarren itzuliko hitz eta formekin lanean ari dira orain Hiztegi Batuko lantaldea eta Hiztegi Batua
|
|
|
1993tik 1997ra bitartean onartu zituen Euskaltzaindiak Hiztegi Batuaren lehen itzuliko 20.000 hitz eta aldaerak, eta Euskera agerkarian argitaratu zuen emaitza, 2000 urtean. Bigarren itzuliko
|
hitz
eta formekin lanean ari dira orain Hiztegi Batuko lantaldea eta Hiztegi Batua
|
|
|
OEH amaitu ondoren, Euskaltzaindiak euskara euskara hiztegia egitea erabaki zuen, Hiztegi Batuko lehen itzulian argitaratutako
|
hitzekin
eta formekin, bakoitzaren adieraren azalpenarekin eta adibideekin hornituta. Egitasmoaren izen osoa:
|
|
|
Jakina denez, hizkuntza guztien estandarizazioan hiztegi kontuek dute axola batez ere. Alde horretatik erronka handia du Euskaltzaindiak maila eta alor guztietako egungo hitzen forma eta edukia erabakitzen, eta hitz bakoitzaren adiera eta erabilmoldeak moldatzen, eta orobat euskal hitz altxorrean zaharkituak gertatu diren
|
hitz
eta adierak markatzen. Gainera, edozein hizkuntzako hitz altxorra etengabe aldatzen den eta biziberritzen den gauza bat denez gero, inoiz bukatzen ez den lan bati ekin behar dio Euskaltzaindiak alor horretan.
|
|
|
Hiztegi Batuaren lehen itzuliko
|
hitz
eta aldaeren zerrenda, 2008 urtean Elkar argitaletxeak argitaratua
|
|
2010
|
|
|
zerbaiten eraikuntza egiten da hitzez. Egokieraren norantza, mundutik
|
hitzetarakoa
eta hitzetatik mundurakoa.
|
|
|
Orobat, aipu asko dira birtulalak. Sermoilariak askotan jotzen du solaskidearen ezpainetan esan lituzkeen
|
hitzak
eta berbaldiak jartzera. Esanarazi egiten dizkio gauzak.
|
|
|
Beti ere, errepikapenean, formulazioa mantendu egiten da-eta. Eta ondo erreparatuz gero, ispilu jokoan
|
hitzak
eta berbaldiak irabazi egiten dio munduari, gailendu egiten zaio hitza munduari, hitzaren aldeko jokabidea da. Agirrerengan errepikapena munduari hitzaren alde irabazitako lehia da.
|
|
|
Izan ere, besteen
|
hitzak
eta esanak, ekarri ekartzen ditu, baina polifoniari bitarte txikia irekita, ziplo mugatzen da haren esparrua. Berehala itotzen da ahotsa.
|
|
|
Horrexegatik diogu markatzaile zehaztugabeak erabat direla polifonikoak eta dialogikoak: besteen
|
hitzak
eta berbaldiak ez ezik, bestelako> berbaldiak ekartzeko erabili ohi dira. Are gehiago, bereizketa edo bestelakotasun> hori markatzaileei esker eraikitzen eta bideratzen da, neurri batean.
|
|
|
Urlia, > Sandia, > Berendia... Horien guztien pentsamendua,
|
hitzak
eta ikuspuntua ekartzen duelako ustez egiten du. Baina... paradoxa dirudien arren, azterketa arretatsu batek besterik adierazten digu:
|
|
|
Kristauen hitzak edota aipuak jasotzen dira, hala ZeBe bidez zein ZuBez. Ekartze honen argitan ikusten da sermoilariak aintzakotzat hartzen dituela kristauen
|
hitzak
eta iritziak, eta ekarri ere errespetu handiz ekartzen dituela, alegia, enuntziatu bezala ekartzen dituela (esapideak, modalizazioak, eta abar kontuan hartuz). Baina dakigunez horietako asko, edo gehienak beharbada?
|
|
|
Definizioak sermoian dituen helburu erretorikoen artean docere> izango luke, irakatsi. Baina definizioaren barruan, zein enuntziatibo dagoen erreparatuz gero, ugari dira kutsu subjektiboko
|
hitz
eta esapideak (lize izugarri bat, sufre eracequiz iraquiten dagoan aincira eta abar). Definituriko nozioarekiko asuntzioak dakar izendapenak egiteko subjektibemak erabiltzea Kerbrat Orecchionirekin esateko (1984).
|
|
|
Piperra eta gatza ez zaie falta atal askori, umore ukitua, baina beti ekartzeko mezua direkzio markatze batera. Herritarrek bezalako erregistroa erabiltzeko premia hori,
|
hitzak
eta esapideak, hitanoa. Hau da, maila diastratikoa erreproduzitzea beharrezko du lortzeko.
|
|
|
ordu asko pasatzen du ikasleak, urtearen buruan, irakaslearen azalpenak entzuten, hari erantzuten edo ikaskideekiko jardunean (txutxu mutxuka zein talde hizketa zaratatsuan). Jarduera horiek guztiek indartu egiten dute ikaslearen gaitasuna,
|
hitzez
eta idatziz.
|
|
|
Lehen baino hurbilago al gaude helburu horretatik? Zenbat gaztek egiaztatu du mende laurden honetan,
|
hitzez
eta idatziz, euskaraz txukun (txukun samar) jarduteko gaitasuna. Ikuspegi zabalenetik hasiko gara, urratsez urrats informazio teknikoagora hurbilduz.
|
|
|
EAEko ikasle guztiak ez dira elebidun: ez, behintzat, hizkuntza batean zein bestean
|
hitzez
eta idatziz antzera edo jarduteko gai. Alde handiak, oso handiak, daude euskarazko trebetasunean:
|
|
|
esanaz behar denean eta, bereziki, behar ez denean. Erakutsi egin luke eskolak,
|
hitzek
eta hitzarteek beren lekua dutela eta hitz forma bakarra izatea (are gutxiago hitzarte konplikatuena hautatzea) ez dela aberastasun seinale. Eskola leku zarpaila da ordea, inon zarpailik bada, aldaeren aberastasunaz jabearazteko, hizkera sinplearen abantailak nabarmentzeko eta berba egikera gozoa indartzeko.
|
|
|
Sekularizazioa, hori dela-eta, nabarmenkiro gailendu da azken mende laurden honetan: bai pentsaeraz, bai
|
hitzez
eta bai egitez. Rikardo Arregik goiz asko iragarritakomoduan (Torrealday arg. 1972), euskaldun= fededun ekuazioa hautsi eta birrindu eginda nabarmen, gazte jendearen eta euskaldun eskolatuen (irakasleen) artean bereziki.
|
|
|
Ohargarria da, alde horretatik, mende laurden honetan gertatu den aldakuntzanagusia: hizkuntza normalkuntzaren kontzeptua bera auzitan dago orain, orduan ezbezala254
|
Hitza
eta esangura tabu bihurtu da urteen buruan, hainbat iritzi gunerenahotan. Tabu bihurtu da eta, zenbaitetan, hizkuntza normalkuntzaren 1982ko konstruktua bera auziperatu egin du hainbatek.
|
|
|
Batez ere hezkuntza munduan antzematen da hori nabarmen: gero eta irakasle plaza gutxiagotara irits liteke orain hiritarra,
|
hitzez
eta idatziz euskaraz badakiela frogatu gabe257 Beste zenbait esparrutan ere (komunikabideetan, kultura munduan, aisialdiko ekimenetan) bere eragina du fenomeno horrek. Ez da harritzekoa, alde horretatik, gurasoen hobespen formula.
|
|
|
Ondotxoz gehiago kostatzen zaie, aldiz, txukun idaztea eta garbi hitz egitea.
|
Hitzez
eta idatziz ondo, erraz eta zuzen moldatzen diren neska mutilak eta gazteak ez dira nabarmen ugaritu EAEn, mende laurden honetan. Ugaritu ez eta, agian, gutxitu egin dira, ahozko jardunari dagokionean:
|
|
|
Ez irakasle guztien artean, inondik inora: milaka profesional dira euskara ederraren jabe,
|
hitzez
eta idatziz: inoiz baino gehiago, trebetasun biak barne hartuz.
|
|
|
euskaraz baino errazago erdaraz egiten duten euskaldunek. Bada ordea inoiz ez bezalako hiztun multzo (multxo?) osatua,
|
hitzez
eta idatziz euskaraz lasai eta ganoraz jarduteko gai dena. Hiztun masa kritikoa ezinbestekoa du hizkuntzak, bizirik aterako bada:
|
|
2012
|
|
|
edo zentzuzko itzulpena, eta, imitazioa? edo itzulpen librea, bai
|
hitzak
eta bai zentzua libreki moldatzean datzana. Metafrasea eta imitazioa kritikatu ondoren, parafrasearen alde egiten du Drydenek.
|
|
|
ageri da maiz. Quebec-en kasuan, ingelesezko
|
hitz
eta espresioek presentzia handia izan ohi dute frantsesez idatzitako testuetan, baina ingelesaz gain gero eta ugariagoak dira munduko txoko guztietatik etorritako immigranteen hizkuntzen arrastoak ere. Euskal literaturan, berriz, gaztelaniazko eta frantsesezko esamoldeak ez ezik, beste hizkuntza batzuen eragina ere gero eta nabariagoa da; adibide ezagun bat aipatzearren, hor ditugu Atxagaren Bi letter eta beste hainbat kontakizun.31 Horrelako testu hibridoek hankaz gora jarriko dute itzulpena ulertzeko modu modernoa, itzultzearen posibilitatea bera zalantzan jarriz.
|
|
|
Itzultzen hasi aurretik, sorburu hizkuntza ez ezik xede hizkuntza ere ongi jakin behar dela defendatzen du Larramendik, eta gogor salatzen ditu testuak hitzez
|
hitz
eta gaztelaniaren doinuari jarraitu nahian euskaratzen dituzten itzultzaileak. Testuaren zentzua bilatu eta xede hizkuntzan parafrasiak eginez itzultzea gomendatzen du, garaiko diskurtso modernoko ideiekin bat eginez.
|
|
|
Hiru arau horiek ezin hobeto deskribatzen dute Orixeren itzultzeko modua. Tormes, ko itsu mutilla jatorrizkoarekin alderatuz gero, erraz antzematen da zenbaterainoko askatasuna hartzen zuen Orixek hainbat
|
hitz
eta esaldi itzultzeko. Angel Zelaietak prestatutako edizioan (Orixe 1984), oharretan ematen dira Orixek jatorrizkotik kendu zituen pasarteak, batzuetan luze samarrak.
|
|
|
Azkenik, Juaristik eta Sarrionandiak aipatzen ez badute ere, Arestiren beste itzulpen sail garrantzitsu bat antzerkiek osatzen dutela iruditzen zaigu. Arestiren itzulpen argitaratuen artean bi antzezlan baizik ez dauden arren (Ramón del Valle Inclán en Jainkoaren
|
hitzak
eta Ugo Betti-ren Ahuntz herriko bide gabea), badakigu beste hainbat antzezlan ere itzuli zituela. –Euskal teatro berri baten beharra:
|
|
|
|
Hitzen
eta esanahien arteko harreman berriak sortzeko zeregin horretan, itzultzaileak bere arrastoa utziko du berridazten edo manipulatzen duen testuan. Itzulpenaren epistemologia modernoan itzultzailearen esku hartzea gutxiesten bazen, itzulpenaren teoria postmodernoek alderantzizkoa bultzatuko dute:
|
|
|
Kontraesan horren ondoan, itzulpenaren epistemologia modernoaren beste hainbat kontraesan ere agerian geratzen dira euskal itzultzaileen itzulpenetan: formaren eta edukiaren edota
|
hitzaren
eta zentzuaren arteko bereizketa dualista, esate baterako, behin eta berriz aipatzen da, batzuek lehena eta besteek bigarrena hobesten dutelarik, baina itzulpenean egindako hautuak ez datoz beti bat aldez aurretik hartutako erabakiekin. Izan ere, itzulpenaren teoria postmodernoek erakutsiko duten bezala, testu baten zentzua ez dago elementu formaletatik bereizterik, zentzua ez baita testua sortu aurretik existitzen zen zer objektibo bat, hitzak eta bestelako elementu estilistiko eta formalak elkarrekin harremanetan jartzean sortzen den zerbait baizik.
|
|
|
formaren eta edukiaren edota hitzaren eta zentzuaren arteko bereizketa dualista, esate baterako, behin eta berriz aipatzen da, batzuek lehena eta besteek bigarrena hobesten dutelarik, baina itzulpenean egindako hautuak ez datoz beti bat aldez aurretik hartutako erabakiekin. Izan ere, itzulpenaren teoria postmodernoek erakutsiko duten bezala, testu baten zentzua ez dago elementu formaletatik bereizterik, zentzua ez baita testua sortu aurretik existitzen zen zer objektibo bat,
|
hitzak
eta bestelako elementu estilistiko eta formalak elkarrekin harremanetan jartzean sortzen den zerbait baizik.
|
|
|
– Bada, ordea, Barojazaleek maite duten zerbait, gogoetak,
|
hitzak
eta esaerak baino barrenago datzan zerbait (lurrin arima bezain iheskorra, egia), eta zerbait hori, dena den ez da beti ageri itzulpenean. (LIB I:
|
|
|
nahiz dozenatxo bat lagunek darabiltzan hitz, jatorrak? direla, badaukagu non hauta, gaurko erdaren iturri garbitik barra barra biltzen hasi garelarik, edonongo kultur
|
hitzak
eta Garibayren arima bezala ez izango bai izango dabiltzan ghost word erratuak ahaztu gabe. (LIB I:
|
|
|
– Baina yeben (xeben behar luke izan) EZ da euskal
|
hitza
eta horixe esan nahi dut, ez dela euskal hitza. (LIB I:
|
|
|
b) Esatariak besteren
|
hitz
eta terminoak zuzenean txertatu ordez, hauen birformulazioetan edo, definizioetan oinarritzea.
|
|
|
– Baina yeben (xeben behar luke izan) ez da euskal
|
hitza
eta horixe esan nahi dut, ez dela euskal hitza: (LIB I.115).
|
|
|
Hizkera gaiak, oraingo gizartean maizenik erabil daitezkeenetakoak? ederki aukeratuak daude eta
|
hitzak
eta esaerak, euskaldun ikasiaridagozkionak, egokiak dira; gorago esan dut Andimak hautatuak eta asmatuak direla.
|
|
|
perpaus mailakoa eta testu mailakoa. Honentzat, perpaus mailako kohesio prozedurak perpaus barruko
|
hitz
eta sintagmen loturak bideratzeko moduak dira, eta testu mailako kohesio prozedurak, berriz, perpausaren gainetik, testuko pasarteak eta elementuak lotu eta estekatzeko dauden bitartekoak. Azken horiek ez daude perpausari begira, testuaren loturari eta egiturari baizik.
|
|
|
Bataren eta bestearen artean dagoen alderik funtsezkoena, apika, honako hau da: esataria enuntziatuaren arduradun zuzena da, enuntziatuaren osagai diren
|
hitzak
eta egiturak hautatzen dituena; enuntziatzaileak, berriz, enuntziatu horrek iragartzen dituen ikuspuntuekin egiten du bat.
|
|
|
Honenbestez, esataria ez da ikuspuntu bat, ikuspunturen bat har dezakeena baizik. Esataria, bada, bakarra da, bakarra baita enuntziatua sortzen duena (enuntziatuko
|
hitz
eta egiturak hautatzen dituena); enuntziatzailea, berrizugaria izan daiteke, esatari horrek enuntziatua bere ikuspegitik, nahiz besteren ikuspegitik31 igor baitezake.
|
|
|
301). Hau da, besteren
|
hitz
eta diskurtsoak norbere diskurtsoan gurutzatzen dira; besteren berbaldiak geuretu (asimilatu), landu, jorratu, hausnartu, baztertu, osatu, zehaztu... egiten ditugu; gure diskurtsoa, izan ere, besterenaren erantzuna da, batek ezin du ekidin aurreko diskurtsoekiko lotura:
|
|
|
– Bada, ordea, Barojazaleek maite duten zerbait, gogoetak,
|
hitzak
eta esaerak baino barrenago datzan zerbait (lurrin arina bezain iheskorra, egia), eta zerbait hori, dena den, ez da beti ageri itzulpenean (LIB I: 119).
|
|
|
Eta istoria bat ez daite konta hitzik erran gabe. Marrazki bizidünetan ere,
|
hitz
eta erranaldi elibat agertzen dira burbuiletan, zer agitzen den aski klarki erakusteko. Trajerian idazleak testua sobera mozten badü, istoriaren haria gal dirogü.
|
|
2013
|
|
|
Nahi bada azterketa erretorikoari loturik edo nahi bada aparte, hitzen azterketa ere egin daiteke. Zein
|
hitz
eta zein esaera erabiltzen zuten, eta nola erabiltzen zituzten aztertu daiteke, hitzak mezu baten zabaltzeko bide gisa hartuz.
|
|
2014
|
|
|
Hitza bakarrik da/ poetarena: /
|
Hitza
eta hitzak. (AH, 44)
|
|
|
Beste alde batetik, hitzen bitartez eraikitako irudiak edo, bes tela esan, ikusmen kolpeak sortzeko gaitasuna da poeta batek eta, oro har, literaturagile batek duen erronka handienetako bat. Gabriel Aresti aditua izan zen
|
hitzak
eta pentsamenduak irudi bilakatzen. Hona hemen Harri> eta> Herri> liburuan, oteitza eskul torea helburu duen poema luze horretan, emandako irudi segida:
|
|
|
9 Gauza jakina da, antzina finkaturiko testuek, moldatu ziren garaian izan zuten zuzen tasuna gorabehera, denboraren joanean, anitzetan beren jatorrizko esangura gal edo alda dezaketela,
|
hitz
eta esaera asko maiz ulergaitz edo zaharkiturik gelditzen direlako, eta horiek aldizka berrikusi eta eguneratu beharra ere izaten da. Gogoan dut, adibidez, gure belaunal diak 1950eko hamarkadan erdaraz ikasitako Pater> noster> hartan, adibidez, oraindik santifi > > sea> el> tu> nombre, > venga> a> nos> el> tu> reino> gisako lexiko eta sintaxi arkaikoak erabiltzen zirela, orain jada gaurko erara erabat aldatuak.
|
|
|
ren egiazko hedadura urrunago heltzen dela konturatzen da, eta orduan, auzo dialektoen eta jende urrunduagoen ezaugarriak ere hartu eta bere idazkeran integratzen saiatzen da, pixkanaka bere hizkuntza ahalik eta erabiltzaile gehienengana iristeko gogoare kin. Bide horretan idazleak hizkera aberastu egiten du, dialekto ezberdinetako
|
hitzak
eta sinonimoak tartekatzen ditu, hango eta hemengo esaerak onartzen, eta sintaxia bera ere zaluagoa erakusten du, ahalik eta hiztun gehienak besarka ditzan.
|
|
2015
|
|
|
edo. Errenazimentu? bezalako
|
hitz
eta kontzeptuen inguruko jardunak ez du beti erabateko adostasuna bildu artearen, literaturaren eta kulturaren historialarien artean. Ez da arazo makala erabilitako terminologiaren esanahi eta mugak zehaztea.
|
|
|
–Erdi Aroa?
|
hitza
eta kontzeptua XIV. mendean sortu zen estreinako aldiz
|
|
2016
|
|
|
Bigarren parte honetan euskal prentsak argitaratu dituen artikuluak ere plazaratzen ditugu. Artikulu horietan antzerkiaz arduratu direnen iritzi ezberdineko
|
hitzak
eta analisiak datoz. Horiek izan dira lan honen muina.
|
|
|
Beraz, pertsonaiari indarra ematen dio, baina ez dio trufari aldi honetan toki gehiegirik uzten antzerkiaren azken lerroan, errealitateari uzten dio
|
hitza
eta emazteak egoeraren aitzinean duen onarpenari:
|
|
|
Ibilbide zuzena izan zuen, abertzaletasunari denbora eta indar handia eman zion, baina literaturari ere, taularatzeko arteari ere, teorizatzeko denborarik hartu gabe, dialektika sakondu gabe, solaskideek ulertua izatea baitzen garrantzitsua. Ipuin bat, historia bat kontatzen zuen, horretarako pertsonaiak biziarazten zituen, pertsonaien
|
hitzek
eta diskurtsoek oihartzuna zuten aditzaile eta ikusleriaren baitan. Autore batzuek diote ipuinetako pertsonaiek ez dutela sakontasunik ez dutelako gogoetarik, ekintzen bitartez bizi direla bakarrik.
|
|
|
Leialtasuna hitza hartzen du Ur Apalategik, hain zuzen kontraesanen gainetik, Larzabalen aldetik oso azkarra den
|
hitza
eta sentimendua dugu, Elizari leialtasuna, hizkuntzari eta herriari, obra guzian aurkituko duguna, edozein obraren barnean. Etxahun familiarekin leiala izanen da, Jainkoari ere, Matalasek herriari erakutsiko dio atxikimendua.
|
|
2019
|
|
|
Adibideak ere ematen zituen txostenak: bi bokalen arteko h letra duten 23
|
hitz
eta hasieran h letra duten 59 hitz.
|
|
2020
|
|
|
Abiatzeko, Etxamendiren narratiba hausturak zeharkatua ez ezik, haustura du idazkera eragile eta indar berezi horren emaitza narratiboaren tasunak azaldu behar dira. Ondotik, idazlearen jarreran
|
hitzaren
eta ekintzaren arteko lotura arakatuko dugu. Azkenik, Ezterenzubiko Basa Sagarre auzoaren garrantzia aztertuko dugu, Etxamendiren narratibaren habia dela jotzeraino.
|
|
2021
|
|
|
Ene aldetik builta batez hürrüntxe joan nintzan beste püntü batetan: ene idazkietan e hizkiaren ordez a sartü nüan beste eüskalkiek edo/ eta batuak letra hori düen
|
hitz
eta aditz forma batzüetan, adibidez bena/ baina, zeitan/ zaitan... Hortan gibel egin behar üken nüan.
|
|
|
156) diosku Belex (eratorri eta elkartuak barne) Akitania osoan hobekien dokumentatuta dagoen izen oinetariko bat dela eta –Mitxelenari (1954: 435) jarraikiz– azken kontsonantea(
|
hitz
eta morfema amaieran x (s) ekin idatzita azaltzen dena) txistukari afrikatua dela segur aski. Mitxelenak bildurikoez landara, harbelesteg [(Lot et Garona4 [okz.
|
|
|
135) latinaurrekotzat hartu nahi diren maileguek bete beharreko baldintzak ezarri zituen: deribazio fonetiko eta semantiko egokia; maileguaren indoeuropartasuna segurua izatea; erkaketa hitzen artekoa izatea (eta ez
|
hitz
eta erroen edo erro soilen artekoa); indoeuropar jatorriko hitzak izateaz landa, euskararekin kontaktuan egon den dialekto indoeuroparren batetik ekarriak izatea; euskarara latinaren eta erromantzearen bidez iritsitakoak ez izatea.
|