|
2003
|
|
|
Suntsitutako espeziehoriekguztiakIparAmerikanmilioibaturtezbizi izandakoaitzindarienondorengoakziren, etaezzutengizakiaezagutzen. ...ehandiak, hauda, sarraskiareneragindeuseztatzaileazelanedohalangaindituzutenak, AmeriketaraClovisherriaren arbasoekinbateraailegatutakoakdira: bisontea, karibua, altzea, oreinaeta horrelakoak.Badirudi, ba, ehiztariaaldezaurretikezagutzearenabantaila ukanzutelagizakiarekinbaterairitsitakougaztunek.Ikusidugunez, sarraskiarenhipotesibarruanglaziazioarenamaierakzeharkakoerantzukizuna izanzuen, soilik,
|
gertaturiko
suntsipenetan: ehiztarieiizotzbakokorridorea irekizien.
|
|
|
Esandugunez, AmeriketaketaAustraliakzeinberealdetikmasa suntsipenikaragarriak jasodituzte gizakiabertarairisteazbatera, etabestehorrenbesteesandaitekemakinabat lurralderengainean.Adibidez, ZeelandaBerriraKristoosteko 1000.urtean iritsizirengizakiak: 1600.erako suntsituzituztenbertakohegaldibakohegazti espezieerraldoiak, moaospetsuak.Besteadibidebaterako, MadagaskarrenKristoosteko1000.urtealderasuntsitutazeudenlemurerraldoiak, elefantehegaztiaetabestezenbaitzuk; gizakiakbostehunurtelehenagoiritsizirenbertara.Halandaze, sarraskiarenhipotesiak, klimarenhipotesiekezbezala, nahikoaondoazaltzenduPleistozenokoLurosoanzehar
|
gertaturiko
masa suntsipenenasinkronia.
|
|
|
Milodonaren Koba.Atarian milodonarenerreplikabat eraikiduteturistengozagarri, ustezzeukantamaina etabizi jarrerairudikatuz. Antzerakolur nagierraldoiakIparAmerikaraino hedatuziren, Fauna ElkartrukeHandia
|
gertatu
zenean.
|
|
|
–Zoinurrungirengogoilhunetakechubatzuenelhebeltzetarik!?. Mota bikotristuradakarkithoriirakurtzeak.Lehenengo etabehin, nirekolkorakoezabatuegitenduEtxepareetaLafitterenartekohurbilketaren sinesgarritasuna, ezduematenbienartekoadostasuniklortuzutenik, areago, badirudibestetestubatzuetanEtxepare garbiuztekoLafittek egindakoahaleginakpaperezkoakizandirelabenetakoakbainoago, etaEtxeparek gogoa ilunetaeleabeltziraunarazidituelabeti.Hauda, Lafittekontraesanean ikustendugubereburuarekin, etahemendarabilenesatekomodugordin etabortitzhorrek, besteetanerdigezurretanezotedenibilipentsarazidit. Esatekomodugarratzhorrek, nolabait, ezalduerakustenardigalduaazkeneanartegiraeroatealortuezizanarenetsipenaetaamorrua. Jakina, giristino jendearentzatnolakoetsenplubihotz altxagarriazitekeen Etxepareren amaierakokonbertsioa, artzainonarenganainokoitzulera, baina,
|
gertatu
eginalzenegiatan?. Ardigaldua: artegiautzita, noraoa. Jesusireartzain oribainoonagorik, biotzanditasamurragodunik, nunarkitzeko. Nun egiazkoElizanbezelakobazkagozo, janariosasungarririk. Artzainonak beregorputzajanaritzatemandigu, edaritzatbereodola.Zerukointzata euriataeguzkiarengarralurreangaribiurtzendituenak, gariorigure barruangerongorputzaldatzenduenberberak, Jesusek, aldareko ostiamee, zur...
|
|
|
Hartakotzzenbadaxutitua, azkazalenpuntaeztikijalitzenzuela, zer
|
gerta
, aztaparretakoilelegunenartetik.
|
|
2006
|
|
|
Okilegiko etaSarobeerrekakobertsioakberdintsuakdira.Baina badagobeste desberditasunbatsakonagoa.OsabaM.Lekuonak Okilegikobertsioanlehendabiziaipatzenduenbertsoa,. Berdabiyoko xaldiyak, esanezhastendena.Bertsohonekohar haueksorrarazten dizkit: batetik, neurridesberdinaduelabeste gainerakobertsoekin konparatzenbadugu; bestetik, berriz, bialditan
|
gertatu
zait bertso horiOiartzunenjasotzea; etabietanezzidaten kantatu, esanbaizik, etagainerakobertsiorikaipatugabeesanzidaten gainera.
|
|
|
Bialditan
|
gertatu
zitzaigula (sic) 19 Oiartzunenbertsohorijasotzea, (Berdabiorenxaldia renaalegia), etabietanezzidatelakantuzeman, hitzezbaizik, etagainerakobertsoenaipamenik ereegingabe.
|
|
|
Aita Donostiak jasotakoaaskobereixten dabestebietatik, batez ere modualdetik (mayor) eta baitareritmoaldetik.Nahikoharrigarrian egitezaittragedibatkantatzekoerahau.Azkuek jasotakoa Laboagandiki ikasgenduen, etaSarobea Errekakokantatzen genduenentzat nahiko arraroa
|
gertatu
zitzaigun. Gureak, berriz,
|
|
|
Honatxoperaziokirurjikosofistikatuhonenlaburpenkronologikoa, alde aldera: 1931bainolehen: Azkuen bertsioan egindakodermozirujiaaxalekoa rixaldiaztaltxuriareninjertosakonaegin; 1967an: osabarenoperazioaklagun, doinu hunkigarria merkaturaatera, zer
|
gerta
ere; 1981: merkatuko espak zientzia literarioz xurituz, Oiartzungobi kantaera berriren estetika, doinuhunkiga rria, asmatuapolikiro plazaratu; 1990anBerdabiopoemamimoetadramahaundiz ikonobihurtu; 1996an:
|
|
2007
|
|
|
Katolikotasunean
|
gertatu
zen haustura hori argiago ikusiko da X X. mendeko Lehenengo eta Bigarren Mundu Gerren artean. Joseba Agirreazkuenagak berrikuntza horri buruzko azalpenak eskaintzen ditu, garai hartako industrializazioak erakarritako aldakuntzak eragile erabakigarritzat aurkeztuz:
|
|
|
Urte berean, Lehen Mundu Gerra piztu zelarik, Ybarnégary soldadu joan zen. 1918an gerra amaitzean, soldadu ohiak heroitzat hartuak izan ziren; Ybarnégarayri gerlari ohienganako mirespen hori lagungarri
|
gertatu
zitzaion hurrengo hauteskundeetan. Horrela, Eskualduna> astekarian Jean Ybarnégaray Mauleko diputatua goraipatu egin zuten, frontean borrokatu baitzuen; egin zituen hitzaldi aberkoien berri ere eman zuten Eskualdunan:
|
|
|
Azkenean libre utzi bazuten ere, 1955era arte ez zuen baimenik izan hauteskundeetara aurkezteko. 1956ko hauteskundeetan Extrême> Droîte> alderdia ordezkatu zuen, baina ez zen garaile
|
gertatu
eta utzi egin zuen politika.
|
|
|
Baina aurrera jarraitu baino lehen, aipa ditzagun beste gertaera batzuk, Eskualdunaren bilakaeraren parean
|
gertaturikoak
. 1897 urtearen inguruan, Pierre Broussaini, Parisen medikuntza ikasten ari zela, bururatu zitzaion Société> Patriotique> Basque> elkartea eratzea, ikaskide kebekiar nazionalistek eraginda; Broussainek Resurrección Mª de Azkueri azaldu zion burutapena155 Elkarte abertzalea sortzearen aldekoa izan zen Albert Constantin156 ere.
|
|
|
Izan ere, Euskal Herria alemanen menpean zegoen eta alemanen kontra agertu izanak astekariaren debekua eta lankideen atxiloketa ekar zitzakeen. Bide batez, esango dugu, gerra amaitu zenean, eta Alemania galtzaile
|
gertaturik
, Eskualduna> debekatua izan zela eta Arotçarena atxilotua.
|
|
|
Posible zatekeen Gure Herria elkarteko lankideak gainerako elkarteen bileretan parte hartzea; azken baten, guztiak ziren intelektualak, entzulego diferentea izan arren; azken baten, Gure> Herria> aldizkariaren hainbat lankidek gainerako aldizkarietan ere idatzi zuten. Ez zen, ostera, hori
|
gertatu
; Eskualzaleen Biltzarra eta Gure Herria elkartearen lankideok ez ziren Société, Euskaltzaindia edo Eusko Ikaskuntza elkartearen biltokietara joan, Jean Elissalde izan ezik: 34 bider elkartu zen Euskaltzaindikoekin, 4 bider Eskualzaleen Biltzarrakoekin eta 5 bider Gure Herria elkartekoekin.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarrak antolatzen zituen lehiaketa literarioetan saridun
|
gertatzea
ez zen edozein gauza, adierazpenok erakusten duten moduan:
|
|
|
Harira berriro etorriz, hainbat intelektualek adierazi zuten Euskaltzaindia sortzen ari zen euskara batua ulergaitz
|
gertatuko
zitzaiela herritarrei. Konkretuki, kritikak jaso zituzten euskaltzainek Iparraldeko pentsalariengandik, are gehiago Euskaltzaindiaren izenean bertoko idazleei adierazi zienean:
|
|
|
Bigarren Aintzinaren azken zenbakia 1943an argitaratu zuten. Jiménez de Aberasturiren irudiz, bigarren Aintzina> amaitu zen haustura
|
gertatu
zelako: lankide batzuek Pétainen pentsamolde erregionalista frantziarra bereganatu zuten, beste batzuk abertzaleak ziren bitartean; berauetariko batzuk Erresistentzian sartu ziren, hala nola, La, tte, André Ospital, Larzabal782 1940 hamarkadako Aintzina> argitaratzeari utzi zioten.
|
|
|
Hor egiten genuen pim pam pum, holan, kritikatzen beti Herrian. Baina
|
gertatu
zen, egun batez La, tte hor zegoela geldi hor erraiteko, eta zergaitik?, zeren hasi baiginen pixka bat kritikatzen La, tte bera, bere kazetan, ez zelakotz aski urrun joaten gure ustez, eta hori ez zuen entzun nahi, bera zen direktorea; asko maite genuen ikasleek, baina bagenituen gure neurriak, Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Baiona, 1996ko uztailaren 7a.
|
|
2008
|
|
|
aurkitu, banandu, barkatu, begiratu, besarkatu, bete, bihurtu, borrokatu, bukatu, bultza tu, deitu, edan, egin, egon, egotzi, ekarri, elkartu, eman, entzun, erabili, eragin, eraman, erantzun, erein, erosi, erre, erreparatu, esan, eskaini, eskatu, eskiatu, etorri, eutsi, ezkon du, eztabaidatu, gelditu,
|
gertatu
, gogoratu, hartu, hasi, hautatu, hautsi, hazi, hil, hornitu, hozkatu, hustu, ibili, igo, ikasi, ikusi, irakurri, iraun, iritsi, isildu, isuri, izan, izendatu, izerditu, jaitsi, jakin, jan, jantzi, jarraitu, jarri, jaso, jo, joan, jokatu, josi, kezkatu, koka tu, konparatu, konturatu, korritu, loratu, lortu, lotu, marraztu, mintzatu, moztu, mugitu, musukatu, nahastu, nekatu, oroitu, otu, pasa (tu),...
|
|
|
Operazio lexikalen bidea hartuz gero (hau da, oinarrizko egitura bat hautatzera joko bagenu), hautatuko genukeen oinarrizko egituraren arabe ra, bi kasuotan aditzaren forma bera ere aldatu genuke. Oinarrizkotzat kau satiboa hartuz gero, erori, agian bota tik sortu genuke, eta inkoatiboa hartuz gero, eragin en inkoatiboa lortzeko
|
gertatu
–genuke.
|
|
|
Ordea, kasuen artean hautaketa bat egin dugu, batetik azterketaren konplexuta suna arintzeko, eta bestetik, azterketa xeheegia ez
|
gertatzeko
. Hautaketa egiteko, berriz ere gure baliabide automatikoetara jo dugu, eta taldean eskura dugun Eus > n> ko corpusetik3, maiztasun handienarekin agertu diren lehenengo
|
|
|
Azterketa teorikoetan, berriz, planteatu ere ez da egiten, sorkuntzatik abiaturik, ez zaiolako testuinguruari erreferentziarik egiten, eta, besterik gabe, sortzetik, delako interpretazioarekin datorrela suposatzen delako. Aztertzen den anbiguotasun mota bakarrak, egitura sintaktikoen barruan
|
gertatzen
direnak dira, esaterako, bi izenlagu nez osaturiko sintagma batean izenlagun bakoitza zein zatiri laguntzen dion zehazte rakoan (adib., gure> ren> agutza> [gure munduaren] [ezagutza] edo [gure] [munduaren ezagutza] izan daiteke). Hizkuntzalaritza konputazionaleko zenbait sis tematan, berriz, horrelako anbiguotasun kasuetan baten alde egin ohi da, hauen des anbiguazioa ez delako testuinguru linguistikoetan bakarrik oinarritzen, askotan.
|
|
|
Desanbiguatzea, batzuetan testuinguru hurbileko hitzetan eta hauek dakarten infor mazio morfosintaktikoan oinarrituz egin daiteke, baina beste batzuetan, ezinezkoa
|
gertatzen
da aditzei dagokien informazio lexikala edo azpikategorizazioari dagokio na izan gabe.
|
|
|
Adjektiboekin ere batzuetan antzekoa
|
gertatzen
dela esan dezakegu, esaterako jarri ren ondoko esaldia hartzen badugu: Pello> bileran> gorri> jarri> zen.> Gorri> kendu ko bagenu, ez genuke, seguruenez, esaldia ulertuko (testuingururik gabe).
|
|
|
herritarrentzako idazki asko aurreko dokumentu batzuetan oinarritzen dira (dekretuak, legeak, txosten teknikoak...), eta dokumentu horiek, salbuespenik gabe, erdaraz eta barruko teknolektoan idazten direnez, kaleratu beharreko testuak erabat kutsaturik ateratzen dira. Horregatik
|
gertatzen
zaigu hain zail, esate baterako, Errenta Aitorpena edo beste hainbat agiri gure kontu betetzea; hain zuzen ere, mila dekretu, lege eta arauetan dituztelako erroak.
|
|
|
Aldeak alde, ez al zitzaion antzeko zerbait
|
gertatu
Elizari hainbat tokitan. Herritarrek latinez ulertzen zuten bitartean ondo funtzionatzen zuen mezak latin hutsez.
|
|
|
Ikusi dugu, azal azaletik bada ere, zein den administrazioko hizkeran
|
gertatzen
ari diren aldaketak; baina benetako iraultza, dena goikoaz behera irauliko duena aurrerapen digitala da. Bai, honetaz zerbait esan nahi dut saio honen bigarren zatian:
|
|
|
Esan dugun bezala, azken urte hauetan iraultza izugarria
|
gertatu
da gizartean: teknologia berriak munduko txokorik txokoenera ere heldu dira, baita Administraziora ere, jakina.
|
|
|
Gaur egun oso gutxi dira, baten bat gelditzen bada? ordenagailurik ez duten administrazioak, eta berdin
|
gertatzen
da internetekin. Erakunde handienek beren orrialdeak zabaldu dituzte sarean, eta horrek, nahitaez, aldaketak ekarriko ditu zerbitzuak ematean, kudeatzean eta baita Administrazioak erabiltzen duen hizkeran ere.
|
|
|
errepikapenak eta erredundantziak, hizkuntza idatzian, lorrintzat edo usteltzat? jotzen diren baina hizkuntza mintzatuan sarri asko
|
gertatzen
diren, eraikuntza edo erabilera gaiztoak?, eta, azkenik, hanka sartze eta erroreak. Gure esatekoak gogoetak dira, esan nahi da, ez direla ikerketa zehatz eta zuzen baten ondorio, gogoan darabiltzagun kontuak baino.
|
|
|
Zenbaitetan, esan bezala, A eta B ren artean aldaketa
|
gertatzen
da formaren aldetik, (3) adibidean kasurako. Holakoetan bidezkoa da ondoko galdera:
|
|
|
Beste batzuetan, ostera, A eta B ren artean nolabaiteko kontrastea edo aldea
|
gertatzen
da, nolabaiteko aurkaritza. Adibidez, (3) kasuan, edota beste hauetan:
|
|
|
/ udabarrian egoten da jende artean udaran eta egoten da jendeartean udazkenean/ baina zer
|
gertatzen
zaio aurreneko hotza/ etortzian// (B. A.)
|
|
|
Bigarren gogoeta ahozko hizkuntzan sarri asko
|
gertatzen
diren, eraikuntza gaiztoei, buruzkoa da.
|
|
|
Holakoetan urratzen dena egitura sintaktikoa baino gehiago zentzuaren koherentzia da. Beste batzuek, ostera, alderantziketa figurak dira, beraietan berezko edo unekoaren kontrako ordena edo norantza
|
gertatzen
baita. Ordena sintaktikoa da holakoetan urratzen dena.
|
|
|
Idatzian, koherentzia sintaktikoa erabatekoa da; haren barrutia perpausa edo esaldia da, eta irizpideak, gramatikaltasuna eta onargarritasuna. Besterik
|
gertatzen
da ahozko erabilerari dagokionean: hemen, koherentzia sintaktikoa nozio erlatiboa da, esan nahi dugu, ez dugula haren definiziorako marko zehatzik; ahozko esaldia, idatzizkoaz konparatuz, entitate birtuala da.
|
|
|
Ahozko hizkuntzan komunztadura batez ere pentsamenduarekin egiten da, eta ez sintaxiarekin. Zentzu honetan, ahozko hizkuntzan barra barra
|
gertatzen
dira ad
|
|
|
P.B. bai/ Europaren porrotaz eta/ e/ orokorrean nazioarteko erakundeetaz/ hor nik uste dut/ Yugoslaviako gatazkaren aurreko fasean/ ederki erakutsi egin zela/ Milosevic bera e/ estatu kriminal bat zela// eta horri ez zitzaion/ beharrezko neurriak aplikatu/ eta ez ziren beharrezko neurriak hartu ezta? / eta(...) eta azken finean/ ba bueno/ zer
|
gertatzen
den/ ba nolabait elkarrizketaren porrot horren aurrean/ edo presio hoien/ porrotaren aurrean/ nolabait indar gehiago hartzen du/ komunitate internazionalaren aurrean interbentzio militarrarena/ (GBP)
|
|
|
Idazleak nahi duen denbora guztia izaten du bere mezua antolatu, behar dituen hitzak aukeratu eta egiturak zuzentzeko, eta, oro har, bere idatzia ondu eta lantzeko, harik eta komunikatu beharreko mezua emateko era egokia aurki tu arte. Besterik eta bestelakorik
|
gertatzen
zaio ahozko hizkuntzaren erabiltzaileari. Ahozko eta idatzizko hizkuntzek, modu ezberdinean funtzionatzen eta, hala errorearen tratamendua nola haren ebaluaketa, irizpide desberdinen arabera egin litzateke.
|
|
|
Ahozkoan, eragozpenaren? atzetik behar du agertu, hura
|
gertatu ondoren
. Idatzian, beti ere kutsu ironikoa bereganatzen du, zeren hiztunak beta du hura zuzentzeko.
|
|
|
Hizkuntzalaritzaren historiaren aldetik garbi dago aurrerapausu nabaria izan dela, fenomeno berdina
|
gertatu
zelako historia askoz ere ezagunagoa eta landuagoa izan duen indoeuroperaren kasuan ere. XIX. mendeko gramatikak irakurtzen baditu gu (berdin da Brugmann ena zein Whitney sanskritistarena), eredu askotariko erroen aurrean aurkituko gara:
|
|
|
Kasu berbera
|
gertatu
da euskal erroaren teoria berri honekin ere. Euskal hitz gehienen ezaugarri formalak eta soinuen distribuzioa deskribatuaz gain, etimologia berri batzuren oinarria eman du.
|
|
|
c) erroaren lehendabiziko silaba (osoaren edo partzialaren) bikoizketaren medioz eratutakoak: > zezen, > odol>(* do dol), gogorr.> Bigarren kasuan ikus daiteke dizimilazio batek azaltzen duela hitz hasierako d ren falta, eder, > adar, > adats> eta halakoetan ere
|
gerta
zitekeena.
|
|
|
Ia segurutzat jotzen dugu aipaturiko hitz batzutan aspirazioa aurreko n > batetik datorrela, sehi> eta mihi > ren kasuan esaterako; pentsa liteke, beraz, Trasken ikuspuntuari jarrituz n > bokalar tean zeharo desagertu ondoren aspirazioa sortu egin dela azentodun bigarren silaban. Baina behi ren kasuan ezin zitekeen halakorik
|
gerta
, hitz horren eratorriek, hala nola betzain, betesegi> eta Betolaza> toponimoak, n > gabeko aitzin forma bat eskatzen bai tute. Berdin gertatzen da bizk. lotin>, tierra húmeda?
|
|
|
Baina behi ren kasuan ezin zitekeen halakorik gerta, hitz horren eratorriek, hala nola betzain, betesegi> eta Betolaza> toponimoak, n > gabeko aitzin forma bat eskatzen bai tute. Berdin
|
gertatzen
da bizk. lotin>, tierra húmeda, eta lokatza> lohi ren eratorriekin edo zoperri, > tik datozenekin.
|
|
|
Izenak zerrendatu ondoren bertan aurkitzen ditugu akitaniar antroponimian oso ezagunak eta euskararen aldetik ongi azalduak dauden izenak, hala nola Sembus, > Andossus, > Sembedo, > Belex, > Bonxus, > e.a. Hauen ondoan badaude beste batzuk, galiar jatorrizkoak izan arren, Akitanian ere usuko zirenak, Donnus> eta Taurus, besteak beste, eta azkenik etimologia garbirik ez dutenak, baina Akitaniako izen askorekin
|
gertatzen
den bezala, akitaniar jatorrizkoak izateko batere eragozpenik ez dutenak: Salixus, > Carerdo, > Banbix, > Berexe> e.a.
|
|
|
toriaurrea argitzeko oso garrantzitsua izanik ere, geroko euskararen menpe dagoela erabat, honek ematen baititu soil soilik antzinako lekuko bakanak azaltzeko eredua eta bidea; antzinako formek, fosilak izango balira bezala, berez ez dute zentzurik, ez bazaie historia luzeago baten barruan bere tokia bilatzen;
|
gerta
daiteke antzinakoa euskalkien gainean berreraikitako forma baten berdina izatea, baina gerta daiteke baita ere bakoitzak garai ezberdin bateko egoera erakustea: hitz elkartuetan lehenen go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz ko CISON, SEMBE eta SENI ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE hiru silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du.
|
|
|
...aurrea argitzeko oso garrantzitsua izanik ere, geroko euskararen menpe dagoela erabat, honek ematen baititu soil soilik antzinako lekuko bakanak azaltzeko eredua eta bidea; antzinako formek, fosilak izango balira bezala, berez ez dute zentzurik, ez bazaie historia luzeago baten barruan bere tokia bilatzen; gerta daiteke antzinakoa euskalkien gainean berreraikitako forma baten berdina izatea, baina
|
gerta
daiteke baita ere bakoitzak garai ezberdin bateko egoera erakustea: hitz elkartuetan lehenen go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz ko CISON, SEMBE eta SENI ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE hiru silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du.
|
|
|
Gaien murrizte hori ustegabean ere
|
gerta
daiteke. Etnologoek ez dugu forma kuntza orojakituna, gure gurea dugun kultura eta ustekizunen arabera egiten ditugu galderak.
|
|
|
Askotan eza gunak zituen berriemaileak. Gazte gaztean
|
gertatu
zitzaidan pott egitea ezezagunekin galdera egitean. Baina Azkuek apezaren abantaila zuen.
|
|
|
Alde> txarrak? > Azkuek ez zituen eta ezin zituen euskalki guztiak ezagutu, horre gatik, lotsorki, Eexen entzun dudan euskalki bakarrean, familiakoan, ama euskalkian zubereraz egin ditut nire ikerlan gehienak. Zoritxarrez Davant-i eta bioi
|
gertatzen
zaigu zuberotar ez diren ikerlariek, erreserbetako amerindiarren moduan ikusten gai tuztela eta ez gaituztelarik kontsultatzen gure lanak, gure lekukotasunak, testis> nullus > tzat ematen. Zuberotarrok liburu oso bat idatzi behar genuke gure munduaz eta gure hizkuntzaz idatzi diren hutsen zuzentzeko.
|
|
|
Zoritxarrez gure kultura nekrofoen eskuetan
|
gertatzen
da, Euskara dakitenek ere gaztelaniaz idazten, museotarako.
|
|
|
Horrekin batera, (31a a?) bezalakoetan (ibaien klasearen barruko edo dantzari taldearen barruko) izaki bakarra adierazten da (Euskaltzaindiak aposizio modura deskribatu dituenak bezala), baina bestalde (31b) koan, (arbolen klasearen barruko) azpiklase bat adierazten da. (31) ko ereduaren arabera ulerturiko aposizio izeneko egitura edota esangura harremanean, erraz aurresan daiteke izaki bakarra edo izaki azpiklase bat adieraztea
|
gerta
daitekeela, eta hain zuzen ere txandakaketa horri eusten dio tandem elkarteen ereduak: (32a) bezalakoetan tarte> bakar bat adierazten da eta (32b) bezalakoetan, aldaketa azpiklase bat, herskari ahostunetako bate tik herskari ahoskabeetako batera gerta daitezkeen aldaketen azpiklasea alegia.
|
|
|
(31) ko ereduaren arabera ulerturiko aposizio izeneko egitura edota esangura harremanean, erraz aurresan daiteke izaki bakarra edo izaki azpiklase bat adieraztea gerta daitekeela, eta hain zuzen ere txandakaketa horri eusten dio tandem elkarteen ereduak: (32a) bezalakoetan tarte> bakar bat adierazten da eta (32b) bezalakoetan, aldaketa azpiklase bat, herskari ahostunetako bate tik herskari ahoskabeetako batera
|
gerta
daitezkeen aldaketen azpiklasea alegia.
|
|
|
Harreman hau eta bigarren aposizio ereduan
|
gertatzen
den erreferentzi aldaketak, poliki aztertzekoak dira tandem elkarteen kasuan.
|
|
|
(31a?) ko bigarren aposizio ereduaren arabera tandem elkarteen kasuan
|
gertatzen
den erreferentzi aldaketari metonimia deritzo: (34) ko likido> eta solido> gai izenak dira baina likido>/ solido> nahastea> elkartearen barruan, gaiak adierazi beharrean, gaiek elkarrekin ematen duten osotasuna adierazten da, nahaste> izenak adierazten duen nahasteen klasearen barruko azpiklase bat hain zuzen.
|
|
|
Atal honetan Euskaltzaindiak (1992) zirriborraturiko sailkapen hirukoitza garatu behar dugu hiru osagaien arteko harreman moten arabera. Azken batean hirugarren osagaiaren mende egongo da eskuinaldeko osagai bikoitz bat edo beste azaltzea, bai eta erreferentzi aldaketa mota bat edo beste
|
gertatzea
ere8.
|
|
|
Sailkapenean zehar, lehenengo osagai bikoitzean hirugarren izenaren nagusigo aren arabera
|
gertatzen
den erreferentzi aldaketa adieraziko dugu eta horrela, likido/ solido nahasketa> bezalakoen berri emateko adibidez, osotasuna/ osagai biak delako etiketa jarriko dugu, azken batean metonimia baten bidez osagaiak osotasun modura ulertzen direla aditzera emateko.
|
|
|
Euskaltzaindiaren lanetan ikus daitezkeen ereduetako batean (12c), elkarte bat dugu abiapuntuan (12a). Bestalde, ahuntz> osagaiaren sintaxi garapena
|
gertatzen
da: (12b) ko ahuntz> euskal sintaxian arrunta den izena+ izenondoa osagaiez osaturiko izen sintagma arrunta dugu4 Horretaz gain, talde horren ezkerraldean ere (12c) azal daiteke ahuntz> beltz> hori, azken batean ezker osagaiaren hedapenaren ondoriotzat hartuko duguna itxuratzeko.
|
|
|
saila, Eternakoa; fonetikoki aipatzekoa albokariaren palatalizazio, Zabala > Zaballa, > > kasuetan bezala, hizkuntza erromanikoen ukituan
|
gertaturiko
fenomenoa izaki hori). > Pitxarria> (Pitxania?, > soroa, erreg. 346).
|
|
|
Burgos aldeko euskal toponimia, noski, Ezkarai aldekoaren jarraipena da, eta zenbait probintziaren beste aldean ematen da, maiz, mugakide delarik. Denetan, antzeko ezaugarriak
|
gertatzen
dira, alegia, gaztelaniak mendeetan euskal leku izenetan eginiko eragin fonetikoa, eta ondorioz sorturiko adulterazio eta urradu rak. Mendialdeko geografia malkartsu eta izurtsuak, noski, lautadakoak baino hobeto gorde ditu adierazpen lexikalak, eta mirestekoa da, dagoeneko bederatzirehun bat urte baino gehiago duen zenbait nola gorde den.
|
|
|
Beharbada, euskararen ahozko presentzia hemengo lekuetan orain seirehun bat urte itzaliko zen, eta demografiaren gorabeherak eskualdean handiak izan dira, gaur egun, gehienbat depresio guneak izaki. Oja eta Tiron ibaien ibilbideak
|
gertatzen
dira adierazkorrenak euskal toponi miaren aldetik, Ezkarai eta Burgosko probintziaren ekialdeari dagokionez. Merino Urrutiak mapa egokien bitartez erakutsi zigun bertako geografia anitza, eta mapa horiei behatuta, nabarmen da euskal toponimiaren nukleorik aberatsena Pradoluengo ingurukoa dela, bere eskuinean, Logroñoko Errioxa Beheitikoa Ezkarai, Ojacastro, Saturde eta Saturdejoko eskualdea atzematen delarik.
|
|
|
Puras Ezkerra herriaren ezkerrera ematen da, eta Espinosa del Caminoren hego aldean; egia esan, euskal toponimia jori
|
gertatzen
den tokitik at dago; hala ere, bere euskal kopurua Bureba edo Juarros euskualdetakoa baino anitzagoa da. Aipagarri dira, besteen artean, Ezkarriturrias, > Valjubi, > Valuzea> (Vall (e)) > luzea>= Valle largo), Kurzegañas, > Okendo, > Okaraña, > Kurzelaia> (prado de la cruz), Sarria.
|
|
|
Eliz artziprestazgo edo bikariek eta merindadeek norainoko kidekatasuna duten banan banan ikertzerik ezinezko
|
gertatu
bazitzaigu ere, horretarako norbaitek espreski ikertu behar lituzke dauden material oso aberatsak, Kalahorrako elizbarrutiaren artxibo an. Tartean, esan dezaket eta, Juan Manuel Etxebarria zeberioztarra lagun Zeberioko euskara Arratiakoan sartzen dela eta ez Bonapartek, bere mapan, Jose Antonio Uriarteren eraginez, Arrigorriagako azpieuskalkian. Esan behar da, mendez mende tan, Zeberio Arratiako merindadeko herrietako bat zela eta artziprestazgo ere.
|
|
|
Euskararen aldaera geografikoen hautapena komunikazio ekintza
|
gertatzen
den eremuaren luze zabalarekin lotu izan da inoiz. Esate baterako, herri, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili luketela aldarrikatu du Zuazok (2000).
|
|
|
Jakina (10a) eta (10b) guztiz zuzenak dira eta estiloa arintzeko ere erabil daitezke noizbehinka. Desegokiak
|
gertatzen
dira ordea, segida guztietan atzeratuta erabiliz gero.
|
|
|
terminoarekin deskribatu ohi da; hau da, aldaera indartsuak (estandarrak) aldaera ahula (dialektoa) asimilatzen edo bereganatzen du. Nahiz bestelako fenomenoak ere
|
gerta
daitezkeen.
|
|
|
Dialektoen bateratzea estandarraren inguruan ematen da gehienetan; horrela
|
gertatzen
denean bateratze dialektal bakar edo bateratze dialektal monozentrikoaz hitz egiten da.
|
|
|
(regional standars) terminoak asmatu dira (Auer 1998, 2). Honelako prozesuetan
|
gerta
liteke hasierako egoera diglosikoa (aldaera estandarra dialekto askoren gainetik dagoela adierazten da) desegin eta Bellmann ek deitzen duen diaglosikoan bihurtzea2.
|
|
|
Gure inguruko hizkuntzetako ikerketak gogoan izanik, gure hizkuntzaren kasuan zer
|
gertatzen
ari den itauntzea zilegi bekit. Gureko estandarizatze lanetan norantz goazen eta zein abiaduretan itaundu beharra dugu, nor edo nork kontrolatzen duen edo inork kontrolatzen ez duen edonora ote goazen.
|
|
|
Euskalkiak eta euskara batua edo estandarraren arteko interakzioan elkar eragina dagoela inork ukatzen ez badu ere, inor gutxik itaundu du zer
|
gertatzen
ari den bien arteko harreman horietan. Zeinek zeinengan eragiten duen.
|
|
|
Diman
|
gertatzen
dena, aldiz, ez da hain kilikagarria. Herriko formenganako atxikimendua jaitsi egiten da Goierrikoarekin erkatuz helduen artean (%87 k eusten diete herriko formei).
|
|
|
Herriko formenganako atxikimendua jaitsi egiten da Goierrikoarekin erkatuz helduen artean (%87 k eusten diete herriko formei). Are nabarmenago
|
gertatzen
da gazteen artean; Goierrin %97 k eusten bazien herriko formei, Diman %64 ra jaisten da atxikipena.
|
|
|
Helduengan herriko hizkeren ezaugarriak hobeto gordetzen dituzte Diman Goierrin baino. Baina gazteen mailan alderantziz
|
gertatzen
da.
|
|
|
deituak (Villena, 1996). Auer eta Hinskens ek diotenez (1996, 10), dialekto erregional edo erregiolektoen garatzeak dialekto tradizionalen bizi iraupenaren berme dira (hori
|
gertatzen
omen da Calabria eta Italiako hegoaldeetan Trumper/ Maddalon 1988 eta 1994 en arabera), nahiz guztiz desagertu ere egin daitezkeen, ondoko irudian ikus daitekeen legez (Goi Saxonian gertatzen omen da).
|
|
|
deituak (Villena, 1996). Auer eta Hinskens ek diotenez (1996, 10), dialekto erregional edo erregiolektoen garatzeak dialekto tradizionalen bizi iraupenaren berme dira (hori gertatzen omen da Calabria eta Italiako hegoaldeetan Trumper/ Maddalon 1988 eta 1994 en arabera), nahiz guztiz desagertu ere egin daitezkeen, ondoko irudian ikus daitekeen legez (Goi Saxonian
|
gertatzen
omen da).
|
|
|
Horixe
|
gertatu
omen da Danimarkan Tore Kristiansen en esanetan (1998, 120), non dialekto tradizionalean %5 baino gutxiagok hitz egiten duen, zaharrak barne; denak Copenhage-ko aldaeraz jabetu dira.
|
|
|
Oso garrantzitsua da kasu batzuetan euskararen egitura barnean
|
gertatu
dena gogoratzea: maileguen bitartez, euskarak markagailu morfologikoak adierazi ditu, bere gramatikan ezagutuak ez zirenak.
|
|
|
12.> Sintaxian gauza bera
|
gertatu
da. Urte hauetan Pragmatika izeneko metodo logiak, ez idatziari, baizik eta hizketari begira eraman ditu aurrera bere lanak.
|
|
|
Arrazoiz beterik esaten du Txomin Peillenek (1998) eus karan latinistek edo latina aztertzen dutenek latina besterik ez dutela ikusten, erro manistek erromantzea, eta abar. Hori egia izanik, esan dezagun beste batzuk euskara ren historian
|
gertatu
den guztia diglosiaren bitartez esplikatu nahi dutela. Baina bakoitzari berea eman behar zaio, hori da koskarik zail edo neketsuena eta hemen iza ten da maiz, nire ustez, Filologiaren aldetik oztoporik handiena.
|
|
|
Eta dena dela, esan bezala, susmatzen dut nafar erromantzea laguntza handi ko izango dugula zentzu horretan aztertzen irauteko. Ez da ahaztekoa etorkizunera begira
|
gerta
daitekeena, baina hori nire ikerketen mugatik irten den kontua da.
|
|
|
6.> Denborarekin erromantzeak latinera itzuliko dira eredu bila, baina hori ger tatuko da erromantze bakoitzak bere mugak ipini dituen finko beste erromantzeei begira. Orduan latinak erromantzearen nortasuna aberastu egingo du, latina beste hiz kuntza izango balitz bezala eta beste hizkuntza zelako; euskararekin ere gauza bera
|
gertatuko
da eta hauxe da arrazoia latina euskararen eredua izan zelako esplikatzeko. Erabat interesgarria iruditzen zait Tartasek (Onsa> hilceco> bidian) >, templum honoris?
|
|
|
Badakigu kontaktuaren bitartez sinkretismo batzuk euskaraz (ko> eta, tzaren artean
|
gertatzen
dena, besteak beste, tzat> desagertzen ari dela: medikuarena> rengana> ordez esaten da, eta abar) sartu direla edo hizkuntz kontaktuen eremuan askotan elementu espresiboak mailegatu izan direla (ezeztapen izenak bezala eta abar), Martin Haasek (1995) adierazi zuen bezala (eta baita konparaketa diakronikoa egiteko proposamena egin ere).
|
|
|
Euskara eta erromantzeen artean izandako harremanak denboraldi luzeena iraun duten eta edozein hizkuntzen artean ezagutzen dugun harreman iraunkorrenak izan direla esan daiteke: gaztelania Hego Ameriketan bost mende bakarrik darama eta gauza bera
|
gertatzen
zaio ingelesari Ipar Ameriketan edo frantsesari Kanadan edo suedierari Finlandian eta abar. Baliteke laponiar eta suomiarraren artean izan diren harremanak euskara eta erromantzeen artekoak baino luzeagoak izatea, baina ez dau kagu dokumenturik edota nolanahiko lekukotasunik denboran hain urrutiraino joate ko.
|
|
|
erromatar presentzia Euskal Herrian. Ordurako euskarak batasun falta adierazten du, azaletik aztertzen badugu, baina gauza bera
|
gertatzen
da latinarekin eta esanik ez lehendabiziko erromantzeekin: batasun falta.
|
|
|
Badirudi euskal erromantze harremanak hizketa mailan hasi zirela, hizkuntzen arteko, kontaktuetan? normalean
|
gertatzen
den bezala. Horrek esan nahi du, beste alde bate tik, latin arrunt edo berankorrarekin euskara kontaktuan egon zela, zeren eta latin arrunta deitzen duguna izan zen hizkuntza erromanikoen oinarria, ez latin klasikoa.
|
|
|
Batzuentzat, gehienentzat, gaur egun arte, erromanizatze prozesua Euskal Herrian
|
gertatu
ez zen ezkero, latinaren eragina euskaran (hona hemen beste liburua ren titulua, Luis Mari Mujikak 1982an eginekoa) V VI.garren mende aurretik ezinez koa izan zen haientzat, VII.garren mendez geroztik baizik; Mitxelena zenak berak ere gauza bera uste zuen, nahiz eta nere lanarekin aurrera egiteko esan hainbeste aldiz (eta ez esan bakarrik, baita idatzi ere eskuz3). Baina asken urte hauetan gero eta argia go azaltzen da erromatarrak Euskal Herriaren bihotzeraino ailegatu zirela, eta ez aile
|
|
|
d. Euskara ikasi dutenen kopurua ikaragarri hazi da, eta hori, jakina, ez zen
|
gertatuko
, euskara euskalkitan zatituta egotera.
|
|
|
Hizkera horiek guztiok daude hizkuntza, normaletan?, eta, hain zuzen, ugaritasun horrexek ematen die hizkuntzei aberastasuna eta, hiztunei, hizkuntzarekin jolas teko eta hizkuntzaz gozatzeko aukera. Besterik da, ostera, euskarari
|
gertatzen
zaiona, ondoren ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Eta, harrigarriena, zera: Bilbo erdiko Doña Casilda parkean
|
gertatu
zela, miraria?. Zalantza bat badut, dena dela, gertakari honen inguruan:
|
|
|
Je ne dis pas non, de même que je ne nie pas que les sermons de leurs curés les plus instruits et que souvent même le langage ordinaire des personnes les mieux élevées soient non seulement en guipuscoan, mains même dans la variété la `plus pure de Beterri?. Bergarako handi jendeak, beraz, Beterriko euskara giputza erabiltzen zuen herri xehearen gandik bereiztearren, baina, jakina, euskarak osasun eta bizitasun hobea zuen garaiko kontuak dira horiek, eta oso eremu euskaldun eta euskaltzalean
|
gertatutakoak
. Euskal Herriaren historian salbuespenak, azken batean.
|
|
|
Esate baterako, eskoletako ahozko azterketetan, eta zenbait lan lortzeko egin ohi diren elkarrizketetan, Euskara Batuan ez daudela eroso dioten batzuek, euskalkian hasi, eta erdi euskalkia eta erdi batua egiten dute gero. Txirrita bertsolariak esango lukeenez, Batua ikasi ez, eta euskalkia ahaztu,
|
gertatu
zaigu, nonbait, oraingooi ere.
|
|
|
Zeharo bestelakoa da, ostera, joan den hamarkadotan Euskara Batuaren inguruan zabaldu den irudia: euskara onarekin, euskara jasoarekin berdindu dute askok eta askok Euskara Batua, eta
|
gertatu
dena ikusteko, geure inguruko edozein herri euskal dun har dezakegu adibide.
|
|
|
Benetako iraultza
|
gertatu
zen XX. mendearen erdialdean, eta hiru ardatz nagusi izan zituen iraultza hark. Ikastola> izan zen lehen ardatza, eta ikastolari esker, euskara lehen aldiz sartu zen irakaskuntzan.
|
|
|
Egoera zail horretan Euskara Batua nola sendotu ahal izan zen ulertzeko, gutxienik ere lau arrazoi izan behar ditugu kontuan: a) hizkuntzalari handi bat, Koldo Mitxelena, izan zela gidaria; b) Mitxelenaren inguruan, euskaltzain talde langile eta esanekoa elkartu zela; c) talde horrek
|
gertatutako
egitasmoa bultzatzeko prest, irakasle, idazle, kazetari eta euskaltzale multzo hazia osatu zela; d), eta hauxe denetan esanguratsuena, egitasmoa bera zuzena eta zentzuzkoa zela.
|
|
|
a. Hizkuntzazkoak.> Erdialdeko euskalkia da euskaldun guztiendako bilgune ego kia. Mendebalekoa edo Bizkai aldekoa, urruna eta arrotza egiten zaie gainerako euskaldunei, eta berdintsu
|
gertatzen
da zuberotarrarekin ere, beste alderdian.
|
|
|
Hala ere, maiztasun handienekoetan ere, adieren araberako maiztasun kurbak ageri dira. Hitz bat oso arrunta izan daiteke, baina ez adiera batean (eta hori corpusak ez jasotzea
|
gerta
daiteke, non eta ez den gaiari buruzko informazio zehatza jasotzen). Gauza bera gertatzen da hitzen konbinazioan ere.
|
|
|
Hitz bat oso arrunta izan daiteke, baina ez adiera batean (eta hori corpusak ez jasotzea gerta daiteke, non eta ez den gaiari buruzko informazio zehatza jasotzen). Gauza bera
|
gertatzen
da hitzen konbinazioan ere. Beraz, honek justifikatzen du, neurri batean behintzat, corpusaren tamaina handia.
|
|
|
Berba hori auzolan> dugu. Euskal berba hori emateko erdarazko sarrera bat asmatu bide du, trabajo> comun> > todos> los> vecinos, > hain zuzen ere15 Antzera
|
gertatzen
da HH ko beste sarrera bate kin, HH an Alcalde> de> sacas> en> Guipuzcoa> delakoarekin, hain zuzen. Kasu horretan jatorrizko iturriaren moldaketa dagoela esango genuke:
|