|
2022
|
|
|
urtarril izenaren azpian [urte+ berri+ hil] dugu. Eta berdin
|
gertatu
da urtats izenaz ere. Haren gainean eraiki izan du ekialdeko euskarak urtatsil izena, urtearen lehen hilabete honentzat:
|
|
|
—Eguna argitzen hasten denean, argia urratzen duenean –arturratzean–, egunsentia dela esan, entzun eta irakurri ohi dugu gehienbat. Baina izen desberdinak egotzi izan zaizkio egunsentiari han hor hemen, beste hizkuntzetan ere
|
gertatzen
den antzera. Hala ere, izen bakoitzaren atzean egunsentia sentitzeko, ikus teko edo jasotzeko, hainbat era daude, eta esanahia ere pitin bat berezia izan daiteke.
|
|
|
Beste laurak, bai, baietz eta bakarrik elkarri josita sortu zaizkidan aukerak dira. Kontua da zein ordenatan eta zein hitz kategoria erabilita
|
gertatzen
den mezuaren adierazpenik egokiena: a)" BAI da baietz bakarra". b)" BAI da bakarrik baietza". c)" BAI bakarrik da baietza". d)" BAI esatea da baietz esatea".
|
|
|
Baina mezuaren mamia lauso tu besterik ez du egiten ezezkako adierazpenak. Baiezka emana behar du izan, mezua gardena eta argia
|
gerta
dadin.
|
|
|
Euskaraz diren ordainek ez dute, hiztun horientzat, flipatu hitzak duen lilura. Diferentziak berak ematen dio indarra, moda berriekin
|
gertatu
ohi den antzera.
|
|
|
Berez ozar izatea pertsonei egozten zaien kualitatea bada ere, balioko liguke, jarreren kontuan ere erabilgarri da. Hala esan daiteke jarrera batzuk ozarregiak
|
gertatu
direla pandemia oste horretan.
|
|
|
Mailegu zuzena, zesioa egin, bitxi eta bakan
|
gertatzen
da kasu honetan. Zertara jo?
|
|
|
—Irudizko lokuzioa da, zura edo egurra ukitzea ziurtasun edo babes iruditzat har tuta. Adu txarreko zerbait, patu txarren bat
|
gerta
ez dadin, erritu formula gisa gaztelaniaz zabal dabilena. Baina beste hizkuntza askotan ere bai.
|
|
|
Eta badira beste egitura batzuk, finko edo eginak izan ez arren, erabilgarri di ratekeenak: Ez bedi
|
gerta
! Ez halakorik, Jainkoarren!
|
|
|
—Eta zer
|
gertatzen
da denbora laburra adierazten duten izenekin. Orduak, minutuak, segundoak, alegia...
|
|
|
Ahozkoaren estimazioa, euskarak bizirik eta bizitasunez irauteaz ze riku si estua duelako
|
gertatu
da neurri handi batean. Hitzez egiten dugun ho ri, gure hizketa naturala delako oinarrian, benetakoa.
|
|
|
Arraildura edo pitzadura esaten zaiona beste leku batzuetan. Hormetan, egurretan, kristaletan, buz tinezko ontzietan
|
gertatzen
dira arrakalak jeneralki. Hormak, paretak, konpontzen edo berritzen ez badira, arrakalatu, arraildu edo pitzatu egiten dira.
|
|
|
Zer
|
gertatu
zaio jarraiki aditzaren joko trinkoari. Hiztun euskaldunen ezpainetatik aspaldi galdua dugula.
|
|
|
—Baina erori edo jausi norbere gogoz kontra izaten da normalki. " Reincidencia" hori norbere borondatez
|
gertatzen
dela pentsa daiteke...
|
|
|
—Hortxe dago, bada, iltzea! Norbere borondatez eta erabakiz
|
gertatzen
denean hutsegite edo desbidea, erortze edo berrerortze soila baino gehiago dela esan dai teke. Nola adierazi hutsegitean batek duen jarrera aktiboa?
|
|
|
Gorputzeko haragi osoa aipatzeko" lau haragiok" esamoldea du gu XV. mendeko eresi zahar batean. 1448an
|
gertatu
zen bere senarraren hilketaren ondoren, Santxa Otxoa Ozaetakoak kantatu omen zituen eresiek dio te: " Oñetako lurrau jabilt ikara.
|
|
|
Beste bat huts eman aditz lokuzioa izan daiteke.
|
Gerta
daiteke norbaitek guri huts ematea, artean beregan asmo edo esperantza handiak eduki arren.
|
|
|
Solstizioa, eguzkiaren bira
|
gertatzen
deneko egun seinalatuenak bi dira, bata negukoa eta bestea udakoa. Neguko eguzki biraren inguruan finkatu zuen Jesus umearen jaiotza, eta udakoan Doniane, san Juan eguna.
|
|
|
Hitz desberdinak hauta daitezke. Urtea luzea da, eta giza legeari dagokionez, aldiro aldiro jazotzen dira gertaera bereziak; eurok izendatzeko hitz berri bere ziak sortzeko premian
|
gertatzen
gara. Euskaraz ere bai, zorionez...
|
|
|
Ezaguna dugu erromantze hizkuntzetan papa horren ondoan papisa izena ere (lat. papissa, fr. papesse). Euskaraz, aita hitza ointzat edo eredutzat hartuz gero, balizko emakume bat elizburu izatea
|
gerta
baledi, ez genuke beste biderik izango ama santu asmatzea baino. Zilezko aukera, nolanahi ere.
|
|
|
Espainiatik kanpora ez dirudi ezaguna denik. Konparazio baterako, berdintsu
|
gertatzen
da" macarra" hitzarekin ere. Zenbatek ote daki gaur" macarra" esaten zaion puten zaintzaileari, lehenago" rufián" esaten zitzaiol a?
|
|
|
Hitz horren arrakasta behe mailako hizketan
|
gertatu
da, hizkera baldar edo zakarrean. Hitzaren osagai biak arrunt eta lizun girokoak direlako:
|
|
|
" Necio" edo" estúpido" esanda, gauza bera esaten ari gara, baina hitz leunagoak dira hauek, orokorragoak, estandarragoak. Baina ez dute au rrekoaren indarrik, tapotz gabeko txanpainari
|
gertatzen
zaion antzera.
|
|
|
Baina anaitasunean bizi izateak ez du zerikusi osorik zertan eduki anaia izatearekin. Anaitasun izenak esanahi eremu zabalagoa hartzen du, eta balio abstraktuagoa du, anaia izateak baino, beste hizkuntzetan
|
gertatzen
den bezala. " Frater" la tin oina dugu erromantze hizkuntzen sustraian eta" Bruder | Broder" ger maniar hizkuntzarenean.
|
|
|
Bisutsa esaten dute elurra hurretik ezagutu duten parajeetan, elur finaren eta haizearen erauntsi bortitza
|
gertatzen
denean; euri haizeen erasoari deritzate beste inguru batzuetan.
|
|
|
Hotz izena aditzaz elkartzen denean, honelako uztardurak
|
gertatzen
dira: Hotzak hil behar gaituela, edo hotzak hilik gaudela entzuten da maiz; edo hotzak akabatzen gaudela.
|
|
|
Hotzak bihurturik edo hotzak bihurriturik ere
|
gerta
daiteke bat, soineko sendoz soinekotzen ez bada.
|
|
|
" Hotza ta illune, badator elurre" (Gotzon Garate, Atsotitzak, 11.124). Batek jakin hala
|
gertatuko
den!
|
|
|
" Salsa zuria mantekan prejitutako tipula, baratzuri ale bat eta zahori pixka batekin egiten da" (Cocinan, 7). Halaxe hedatu dela dirudi, azenario izenaren osagai zaharrak zain eta hori direlako ustea, eta sarri
|
gertatu
ohi den bezala, usteak erdia ustel. " Zerbitzari" lapurtar idazle bikaina ere sinetsirik zegoen horrezaz, idatzi zuelarik:
|
|
|
Lehenengo hirurak ezagunak eta berdintsuak dira euskararen eremu osoan. Baina bizkaieraren eremuan
|
gertatzen
da anaia/ neba partiketa edo bereizkuntza.
|
|
|
Eta izen bi direnean, jeneralean, esanahi diferentziaren bat dagoelako
|
gertatzen
da, eta ez kapritxo hutsez. Neba darabilgunontzat ez dute eremu bera betetzen neba eta anaia hitzek.
|
|
|
Burdinolen langintzatik datozen izen zaharrak ere erabilgarri
|
gerta
dai tezke mendian behera irristatzen den laba ildoarentzat, gaztelaniazko" colada" delakoarentzat. Maldan behera datozen laba ildoak bi, hiru edo lau agoa direla esan daiteke.
|
|
|
Amaitzeko, gogora dezagun, zenbat jenderi
|
gertatu
zaion euren etxeetatik atera beharra, etxeak hustea, zorigaiztoko ebakuazioa. Eta errautsen irudi berberaz esan daiteke, etxeak, auzoak, herria erraustu zaizkiela; suntsitu, birrindu, triskatu.
|
|
|
Arteko eta bitarteko izenen artean lehena dugu neutroa eta oinarrizkoa, eta bigarrena markatua. Eta ildo horretan, artekari eta bitartekari izenen artean ere gauza bera
|
gertatzen
da.
|
|
|
" derecho de sucesión", alegia. Gaztelaniaz" perpendicular" eta" perpendicularidad" kontzeptuak diren be zala, euskaraz ere perpendikulartasun izena gara daiteke, nahiz gordin eta astun samar
|
gertatu
. Zuta edo zut izatea hitzak errazago ulertuko lirateke, beharbada.
|
|
|
—Kontrako ideologien sarrera galarazteko osasun hesia jartzea dela-eta, Euskal He rrian, eta euskara tartean dela ere,
|
gertatu
da hori. Hiriart Urruty idazleak idatzi zuen hor nonbaiten, Elizak Iparraldean euskara erabili eta bultzatu zuela, besteak beste, frantsesaren bidez Paris aldetik zetozen pen tsae ra ezkertiarrak galgatzeko.
|
|
|
Irratiaren uhinetan egunero hitzak entzuten ditugunean, airean ari dira he galari, hitz egiten dugunean
|
gertatzen
den bezalaxe. Scripta manent... idatzi zuen behinola erromatar jakintsu hark eta horren lekukotza emateko bidea ere sortu.
|