|
2022
|
|
|
Zuberoako kontuekin jarraitzeko, demagun eus kaldunenik bezala hartua den herri bateko karrikan gabiltzala, esaterako Altzain edo Altzürükun aurkitzen garela. Denbora gutxi behar izango dugu ohartzeko be launaldiak
|
gero
eta gazteagoak izan, orduan eta euskara gutxiago ematen dutela. Egun, 10 urteko gazte bat euskaraz hitz egiten entzutea Zuberoan, ia mirakulutik dago.
|
|
|
Eta horra hor, hain zuzen ere, paradoxa: euskararen onarpena
|
gero
eta gorago joaten ari den unean bertan, euskararen erabilpena gero eta beherago doala. Ikastolan dauden haurrez kanpo, ia ume eta gaztetxo bakar bat ere ez da euskaraz mintzatzen gaur egun Zuberoan.
|
|
|
Eta horra hor, hain zuzen ere, paradoxa: euskararen onarpena gero eta gorago joaten ari den unean bertan, euskararen erabilpena
|
gero
eta beherago doala. Ikastolan dauden haurrez kanpo, ia ume eta gaztetxo bakar bat ere ez da euskaraz mintzatzen gaur egun Zuberoan.
|
|
|
Jakin 62 erdaldun bat haiekin bateratzearekin, akabo euskara eta gora frantsesa! Ez da egungo kontua ezta atzo goizekoa ere, baina egoera
|
gero
eta okerragoa bihurtzen ari dela, hori bai begi bistakoa... edo belarriz nabarmen ohartu daitekeena dela.
|
|
|
Eskolan gutxi edo aski ikasia eta irakatsia den hizkuntza bat, etxean, karrikan, dendetan, egun eroko harremanetan mintzatua den hizkuntza bat baino gehiago. Hori
|
gero
eta nabarmenago egia bi hurtuko balitz, ondorioztatu beharra genuke eus kara idatziaren beti eta gehiago plazaratzeak ez duela jendartean halako eragin psikologiko onuragarri rik sortu eta hazi, uste izan zitekeen bezala... eta beharbada, aitzitik ere, eus kara mintzatuaren atzera egitea areagotu egin duela. Ondorioztatze hori ateratzea larria litzateke, baina salbagarri ere izan daiteke euskararen sustatzaile eta garatzaile garenon artean kontzientzia hartze baten sorburua izango balitz, hau da, mintzaira bizidun bat, lehenik eta behin, mintzatzeko egina dela!
|
|
|
|
Gero
gauza anitz aldatu dira, mistoak dira, aberastu egin dira edukian, bada taula jokoa, dantza gehiago sartu da... Garaikidetu egin da, eta horrek salbatzen du.
|
|
|
|
Gero
Xiberoan ere luzaz iraungo duenik ere, kontuz! Hor badago, eragile nagusi bat, funtsezkoa dena, galtzen baldin bada pastoralak ez duena irauteko ziorik, eta hori euskara da.
|
|
|
Horrek aukera ematen du ikusteko zer nolako aldeak izan diren euskara idazteko moldean.
|
Gero
, euskara polita da, aberatsa baina herrikoia; gaur egun ere atzematen diren esamolde batzuk ere badira, eta hori aberasgarria da. Nahi izan dugu le hen idazten zen bezala eta egun idazten den bezala agerian eman.
|
|
|
Aurretik irakurtzen zen gehiago, baina
|
gero
izan dira euskararen aurkako eraso horiek, eta transmisioaren etetea parte handi batean. Xiberotarrek euskara gehien irakurtzen dugu, hain zuzen ere, pastoraletan.
|
|
|
1978an Germán Rodríguez hil zuten Iru ñean, eta, ondoko urtean, Gladys del Estal Tuteran. Eta,
|
gero
, Txomin eta Ramuntxoren hiltzea. Urte horietan dut abertzaletasun kontzientziaren hartzea, eta euskaldun kontzientzia ere bai.
|
|
|
Eta nonbait han ziren. Zifra hori atera zuen gure kontra borrokatzen zen edo Frantziaren zerbitzuan zen Charles Sanz kapitainak,
|
gero
koronel bihurtu zenak. Aita, espainiar errepublikarra zuen, gerla denboran Frantziara ihes egina.
|
|
|
Aita Junes Cazenave eta Jean Louis Davantekin Allandek, segür ere, lehenik ezagütü, eta
|
gero
lan kostüz hazi züan zübereraren gain gaineko enjogidüra hori. Zonbat nahi trebe eta etxekirik izanagatik beste eüskal mintzadarrer, Züberoan, züberotarrekilan zelarik, bat batetan lehiatzen zen hain maite züan
|
|
|
Kazetari eta gogoetalari 118 zailagoa zen Internet oraindik zabaldu aitzineko denboran. Alabaina, egunkari bateko lana da egunero harremanean egotea erredakzioarekin, eta eguneko berri freskoenen berri biltzea, biharamuneko papererako idazteko –hori, Egunka riaren garaiko urteetan,
|
gero
berrien zirkulazioa azeleratu baitzen– Allande So carrosen kazetaritza lana etxetik egindakoa izan da, gehiena. Denborarekin, komunikazio teknologiak hobetzen ikusi zituen, eta horrek hainbat lan sinpli fikatu zituen.
|
|
|
" Guk ez diogu gure historia inori zor, guhaurek egin dugulako" han bide labur bat zentristekin egiten zuela.
|
Gero
, argazkigintzaren estakuruz, Hegoaldean partikulazki, 1978 urtetik landa iragan gertakariei hurbiletik interesatu zen. Ondotik, 1980an, Baionan Suprefeturaren kontrako atentatua prestatzen ari zirela, Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz militanteen heriotzek ainitz hunki zuten.
|
|
|
politikagintzan. Klandestino legala zara etsaiak ezagutzen ez zaitueno,
|
gero
ilegala bilakatzen zara.
|
|
|
Laurogeita hamahiruan berriz atxiloturik, Parisera eraman zuten, baina epaileek han libre utzi. Azkenean Lizarra Garaziko hitzarmenaren kariara, IK erakunde armatua gelditu zen deus erran gabe, eta
|
gero
ez zen berriz hasi.
|
|
|
gaitzeko argazki sortak baditu bilduak, eta ofizio horretarik kazetaritzara iragan zen. Zeruko Argian idazten hasi zen, eta
|
gero
komunikabide askotan parte hartu zuen, nagusiki Euskaldunon Egunkarian, Argian, Jakinen, Berrian, Herrian, eta Xiberoko Botza irratian. Herria astekarian Zuberoako berriak usu ematen zituen zubereraz, bereziki maskaradenak eta pastoralenak, bere argazkiak lagun.
|
|
|
Euskal Herri euskalduna. Borroka bide hontan lillüragaltze hanitx bada, edo erdera
|
gero
eta geroago eztabadetan sartzen edo gero eta gehiago karrikan entzützen, edo egoera honi oldartzeko euskalzaleen indarrak ahülegi, edo Frantziako aministrazioaren mespretxüa, edo kartieleko ardüradün politikoen nagitarzüna, edo... Bena artetarik bedaro zonbait ere badira eta nola ez aipa herri ttipiñi baten bühürreria jakobinoen eskümakilen bürrater?
|
|
|
Euskal Herri euskalduna. Borroka bide hontan lillüragaltze hanitx bada, edo erdera gero eta geroago eztabadetan sartzen edo
|
gero
eta gehiago karrikan entzützen, edo egoera honi oldartzeko euskalzaleen indarrak ahülegi, edo Frantziako aministrazioaren mespretxüa, edo kartieleko ardüradün politikoen nagitarzüna, edo... Bena artetarik bedaro zonbait ere badira eta nola ez aipa herri ttipiñi baten bühürreria jakobinoen eskümakilen bürrater?
|
|
|
Maskaraderat joaiten ginenean Bilbotik, goizanko 5etan jeiki eta 6etan bat egin Iniaki Martiartureki.
|
Gero
Urruñan 8 orenetan Joseba Aurkenerena bildü eta Xiberoalat 9ak altexean heltü. Üsü Allande günüan lagün, txülülaren lehen soinüa behatü aitzin.
|
|
|
Une batez ere arretaz ibili behar da, pankartetan sei nalatuta izatetik bidearen galtzada gainean baitira emanak marka horiek, ze hazki L' Hyppocampe izen ponpotxa eman dioten etxe aberatsaren aurretik. Kirolzaleentzako eremu batetik pasa eta
|
gero
, xendak Santa Barba lur muturrera eta hementxe eraikitako kaperara geramatza. Hortxe ere, oso osoan ikusgai izango dugu Donibane Lohizuneko badia zabala, haratago Ziburu eta Zokoa ere ezagutuko ditugularik.
|
|
|
ez deiogü jenteari erran nahi" hola behar da mintzatü eta ez beste gisaz"... bai aldiz gük eta gure gizaldikoek bai aitzinekoek eüskararen ahozkatzea nola ikasi dügün entzünarazi.
|
Gero
, bakoitxak nahi düan bezala eginen dü...".
|
|
|
Alabadereko abrekeria hanitxez baliatürik, frantsesek Abdelkaderren güdükal ariak goitü zütüen azkenean eta emirrak üko egin behar üken züan 1847ko abentüaren 21ean. Hortarik landa, frantsesak beti nausi beitira mendekü egitean, Frantziak tinkatürik etxeki züen Abdelkader, lehenik Toulonen,
|
gero
Paueko jaure gian eta azkenik Amboiseko palazioan. Azkenean, Louis Napoléoen Bo naparte presidentak –geroxeago Napoléon III.a inperadorea eginen zenak– librarazi züan 1852ko ürrietan.
|
|
|
Azkenean, Louis Napoléoen Bo naparte presidentak –geroxeago Napoléon III.a inperadorea eginen zenak– librarazi züan 1852ko ürrietan. Ondotik, Abdelkader Frantziatik joan zen, lehenik Türkialat eta
|
gero
Damaskora (oraiko Siria), non ere azken hatsa eman züan.
|
|
|
Hau da, Zuberoak eta zubererak berezitasu nak baldin badituzte, Euskal Herriko eta euskararen parte dira. Artikulu ho rretan Atarratze idazten baldin bazuen, Euskaltzaindiak Atharratze arautu zuena ez onartuz,
|
gero
Atharratze hasi zen idazten, ortografia arautua onartzeko ko de amankomun bat zela eta ez besterik kontuan hartuz (2005eko zenbakian adibidez). Sü Azia elkarteak Maulen eta Atharratzen merkatariengan eraman zuen euskararen aldeko kanpainaren zailtasunak aipatzen zituen eta nola Zuberoa gero eta erdaldunago zen hola bukatuz:
|
|
|
Artikulu ho rretan Atarratze idazten baldin bazuen, Euskaltzaindiak Atharratze arautu zuena ez onartuz, gero Atharratze hasi zen idazten, ortografia arautua onartzeko ko de amankomun bat zela eta ez besterik kontuan hartuz (2005eko zenbakian adibidez). Sü Azia elkarteak Maulen eta Atharratzen merkatariengan eraman zuen euskararen aldeko kanpainaren zailtasunak aipatzen zituen eta nola Zuberoa
|
gero
eta erdaldunago zen hola bukatuz: " Euskararen beherakada itzelaren kontutik, Ipar Euskal Herriko beste bi herrialdeei alderatuta, ez dugu be rezitasunik...
|
|
|
2005eko Euskal Kultura sailean deitzen zuen euskararen" paradoxa" azaltzen zuen, besteak beste. Hau da, euskararen onarpena
|
gero
eta handiago da Ipar Euskal Herrian, erabilpena gero eta beherago doalarik.
|
|
|
2005eko Euskal Kultura sailean deitzen zuen euskararen" paradoxa" azaltzen zuen, besteak beste. Hau da, euskararen onarpena gero eta handiago da Ipar Euskal Herrian, erabilpena
|
gero
eta beherago doalarik.
|
|
|
Orduan, euskararen ez ofizialtasuna salatzen zuen Allandek, euskara idatziaren pre sentzia handiagoaren eraginari buruz bere dudak agerraraziz edo pastoralaren arrakastaz" kontraesan" hori salatuz: arizale izan nahi duten herritarrak anitz dira baina horien artean euskaradun guti,
|
gero
eta gutiago.
|
|
|
Bigarren kapituluan, Eüskara: honetsirik bena halerik ere galbide gorrian!, Allandek berriz azpimarratzen zuen nola, euskara
|
gero
eta gehiago erakatsirik eta forma idatzian gero eta gehiago erabilirik ere, ahoz gutiago erabilia zela Zuberoan, zuberotarren ogena zela eta ez beste inorena ohartuz.
|
|
|
Bigarren kapituluan, Eüskara: honetsirik bena halerik ere galbide gorrian!, Allandek berriz azpimarratzen zuen nola, euskara gero eta gehiago erakatsirik eta forma idatzian
|
gero
eta gehiago erabilirik ere, ahoz gutiago erabilia zela Zuberoan, zuberotarren ogena zela eta ez beste inorena ohartuz.
|
|
|
Lehen elkarrizketa 2014ko urtarrilaren 13an Berria egunkariaren Ipar Euskal Herriko Hitzan argitaratu zen, Ainize Madariaga kazetariak eramanik. Hor no la abertzaletu zen kontatzen zuen, hori beti umorearekin(" Umorerik gabeko jendarte bat sekta bat da; egitura totalitario bat!" ohartzen zen), nola Iparretarrak taldean sartu zen, klandestinitatean baina borroka armatua egin gabe, nola atxilotua izan zen bi aldiz;
|
gero
nolako Zuberoako hautetsi izan zen: " Bide egin dezakezu abertzale ez direnekin.
|
|
|
Elkarrizketaren azken zatian, bere ibilbidea kazetaritzan kontatzen du laburki. Lehen urratsak Mende Berriren Gernika aldizkarian eta Zeruko Argian,
|
gero
Euskaldunon Egunkarian: " Azkenean, Afganistan zokoan gertatzen zenaz jakitun nintzan, baina Mauleko karriketakoaz ez!
|
|
|
" Txoria bezain alegera jin zaigu, nahiz belaunaldi bat betikotz zauri tu zuen minak bere horretan irauten duen, sendaezin". Hor Allandek kontatzen du nola frantsesa sei urtetan baizik hasi zen ikasten, nola
|
gero
hogei urtetan abertzaletu zen hori azpimarratuz: " Baina, otoi, ez dut borrokaz ikuspegi mor tiferorik.
|
|
|
Iker Aranburu Allande lankidea izan zen Euskaldunon Egunkarian 1990eko hamarkadan. Kontatzen digu orduan zer baldintzetan lan egiten zuten elkarre kin" Estatuak" sailean, orduko tresneriarekin, eta
|
gero
lanetik kanpo nola men dizaletasuna partekatu zuten Euskal Herri osoan. Iker-en ustez, oro har, Xalbadorren" Aunitz maite duenak aunitz sofritzen du" erranaldia osoki zegokion Allanderi.
|
|
|
Enekok, Ekaitza as te karia etxean ezagutu ondoan, kazetaritzako lehen urratsak hor egin zituen Allanderen aholkuekin. Eta
|
gero
Euskaldunon Egunkarian. Kazetaritza lan horren ezaugarri bat zen euskal irakurleei informazio osoa euskaraz ematea, euskara bes te edozein hizkuntza mailan jarriz, eta hori Euskal Herriko ikuspegiarekin.
|
|
|
Allanderen he rriarekiko maitasuna eta euskal kulturarekiko engaiamendua azpimarratzen di tu lekukotasunean. Haren ibilbide politikoa azaltzen digu nagusiki, Iparretarrak taldean armarik gabeko sailean egin zuen lana eta
|
gero
hautetsi gisa 2001etik 2017a arte. " Autonomiaren aldeko borroka izan da Allanderen egiazko aportazioa".
|
|
|
" Laudoriotan ari tzea ez zuen Allandek maite; ekintzetan, ordea, hor han hemenka ekimenak antolatzen eta ekitaldiak moldatzen, maisu eta eragile gorena zen Socarros(...) Zuberoako lurrak ematen dituen giza seme alaba aparteko horietarik euskararen mundura etorria". Andresek erraten du orain guri zaigula Allandek ireki dituen lan ildoak jarraikitzea eta, Lehen hola, orain hala,
|
gero
ez jakin nola Bela zaldun zuberotarraren atsotitzaren azken zatia ezeztatuz, badakigula, partez bederen, Allanderi esker zer egin etorkizunean.
|
|
|
Azkenik, premiazko neurri horien hirugarren maila, hotzaldi iraunkor eta handien ka suan erabiliko da, administrazio batzuen egoitzak gaueko aterbe bilakatuta. Bestal de, bizitegirik gabe direnei argibideak emateko eta, hala behar izanez
|
gero
, laguntza ekartzeko, telefono zerbitzua martxan jarriko da.
|
|
|
Bigarren zatian dauden lekukotasunek argibide anitz emanen dizkigute he men azaltzen ez diren Allanderen lanei, kolaborazioei eta ekimenei buruz. Mil itante abertzale izan zen bizi osoan, Iparretarrak taldean,
|
gero
Etxebarre he rriko zinegotzi eta Xiberoa Herri Alkargoako presidenteorde hamabost bat ur tez, nahiz politika instituzionalean ez zuen anitz sinesten.
|
|
|
Allanderen lehen lanbidea argazkilaritza izan zen, baina laster horretaz gain kazetaritzara joan zen. Lehen urratsak Zeruko Argian egin zituen eta Iparraldeko aldizkari politikoetan, euskaraz bere burua alfabetatuz, Mende Berri kultu ra el kartearen Gernika hilabetekarian, Abil aldizkarian (Zuberoan) eta
|
gero
Ekaitza as tekari elebidunean (1986), azken horren argitalpen zuzendaria luzaz izanik hainbat epaiketa judizial jasanez. Bestalde, ber denboran, batua ikasi zuen Zeru ko Argia irakurriz eta, ondotik erran bezala, bertan idatzi zuen.
|
|
|
Bestalde, ber denboran, batua ikasi zuen Zeru ko Argia irakurriz eta, ondotik erran bezala, bertan idatzi zuen.
|
Gero
Euskaldunon Egunkaria eta segidan Berria egunkarietan hemezortzi urtez lan egin zuen, Es tatuak sailean bereziki, Frantziako eta nazioarteko berriez arduratuz (19902008). Haren idazteko moldea kalifikatzeko, erran nezake egoerak, ekintzak, gertakariak zorrozki eta zehazki azaltzen zituela, ongi menderatzen baitzituen.
|
|
|
Hego mendebalderat abiatzen den lurrezko bide bat hartuko dugu, eta sarda batean eskuinaldeko ari jarraituko diogu. Aski laster, lurrezko bidexka hau
|
gero
eta aldapatsuagoa bilakatuko da, zeren eta, distantzia laburrera, 350 metroko malda garaituko baitugu, Süduko leporaino iritsi arte (782 m).
|
|
|
Itzulerarako Süduko leporaino berriro jaitsi dugu lehendabizi, eta behera egitea gorantz joatea bezain neketsu da. Süduko garatean, hego mendebalderat doan hegia hartuko dugu, eta 894 metrotan emana den lehen gain belartsu batean, erabat ekialderat eta agerian dugun La Mouline herrixkara jaisten den malda baten behera joan gintezke, ibilbide labur bat –3 ordu– egin nahiz
|
gero
. Jaitsiera honetarako, ordu erdi bat behar da kontatu.
|
|
|
Segidan, Euskaldunon egunkaria itxi ondoan, Berria egunkarian idatzi zuen Allan dek kazetari gisa 2008 arte eta
|
gero
kolaboratzaile gisa. Hemen hiru arti kulu argitaratzen ditugu, horietan idatzi zituen lehena eta azkena.
|
|
|
Baina,
|
gero
, Hegoalde hori zegoenik banekien, eta ezezaguna zitzaidan. Eta argazkigintzaren estakuruaz bertaratu nintzen.
|
|
|
Bi adar baitzituen, politi koa eta armatua, nahiz eta biak politikoak diren. Klandestino legala zara etsaiak ezagutzen ez zaitueno;
|
gero
ilegala bilakatzen zara, kur kur!
|
|
|
Püntü hartan, hanko ikastolak gaüaldi, kantaldi e.a. antolatü nahi bazüan, ordüko merak edo aüzapezak aldi oroz eza emaiten züan gela prestatzeko izan ledin edo beste. Ordüan züen ikastolako aitetamek deliberatü alkarte baten sortzea (Bortükariak),
|
gero
haren izenean, eman dezagün gela baten galtatzeko Atharratzeko herriko etxeari, erran gabe prefosta ikastolarentako zela.
|
|
|
Pentsatzen düt haboroxeak xiberotar ginen.
|
Gero
badakit emeki emeki denborarekin zabaltzen hasi zela eta jenteak bestetarik jiten hasi, haboroenik Baxe Nafarroatik eta Bearnotik ere bai. Segür ere ahomihiz aipatzen zen eta hola ebilzale berriak agertzen.
|
|
|
Haütüa egin ondoan, ola horien partzuerren baimena behar zen. Erran nahi beita, hasteko, zoin ziren eta zonbat ere xüxen jakin behar günüala,
|
gero
gure
|
|
|
Behinolako Bela zalduna zuberotarrak idatziriko hura betor gure buruetara: Lehen hola, orain hala,
|
gero
ez jakin nola. Guk, aldiz, eta zuri esker, Allande, badakigu gerogarreneko hori, zati batean bederen, euskaraz nola moldatu eta eskuratu:
|