|
2003
|
|
|
Garibairen bide beretik, eta haren tesiak garatuz, beste euskal idazle batzuk
|
euskararen
eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571).
|
|
|
Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak, bere etorkiaren, bere arrazaren eta bere leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar. Goihenetxek dioen bezala, ikuspegi horretan garai historikoen bilakaera desagertu eta
|
euskararen
eta euskaldunen arketipo bat sortzen zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela. Eta Iparraldean, laster ikusiko dugunez, ez zen bakarra izan.
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak
|
euskaraz
eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz. Hola, Laburdiri escuararen hatsapenac lanean (1710 inguruan idatzia), euskararen jatorri historikoen gaineko diskurtsoak bildu zituen,
|
euskaraz
eta latinez (zutabe paraleloetan). Erromatar eta greziar historia kontuak era landu zituen, baina batik bat euskal historia urrunaz aritu zen.
|
|
|
Jusef Egiategi zuberotar eskola maisuak Filosofo huskaldunaren ekheia idatzi zuen 1785ean, euskaraz idatziriko aurreneko filosofia lana. Argitaratu gabeko beste bi liburu ere utzi zituen(
|
euskaraz
eta frantsesarekin batera). Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari.
|
|
|
Egiategik bada, euskal historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo hori berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz edo
|
euskaraz
eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu horrek ez zuen aurrera egin.
|
|
|
Bestalde artikulu honen funtsezko xedea euskarazko historiografia ikertzea bada ere, aldika
|
euskara
eta historiografiaren arteko harremanak ere ikusiko ditugu (euskarak historiografian jokatzen zuen papera), baita historiak (iraganari buruzko diskurtso gisa ulerturik) herritar euskaldunengan zuen isla. Beraz euskara eta historiografia ardatzetatik abiatuz historia soziokulturala lantzen saiatuko gara.
|
|
|
Bestalde artikulu honen funtsezko xedea euskarazko historiografia ikertzea bada ere, aldika euskara eta historiografiaren arteko harremanak ere ikusiko ditugu (euskarak historiografian jokatzen zuen papera), baita historiak (iraganari buruzko diskurtso gisa ulerturik) herritar euskaldunengan zuen isla. Beraz
|
euskara
eta historiografia ardatzetatik abiatuz historia soziokulturala lantzen saiatuko gara.
|
|
2004
|
|
|
Ze zentzutan hori? Izan liteke modu esentzialista batean, hots, ulertzera emanez zazpi probintzien lurraldetasuna betidaniko marko territorial bat dela(, berezkoa?,, naturala?), eta halaber euskara betidanik egon dela hor, etab. Hori gertatuko litzateke kontziente ez bagina edota argi aitortuko ez bagenu geuk definitu ditugula Euskal Herri,
|
euskara
eta euskaldun subjektuak abiapuntuan, eta horren ordez, inplizituki agertuko bagenitu iraganak berez emanak balira legetxe.
|
|
|
Adibidez, historia aztertzen ahal da soilik Euskal Herriaren lurraldetasun irizpidea segituz, eta aldiz euskararen gorabeherei jaramon berezirik egin gabe, edo munduan barreiatu diren euskaldunak ahaztuz. Edo, alderantziz,
|
euskararen
eta bere hiztunen historia osa daiteke, Euskal Herriko gainerako giza taldeak aipatu gabe. Beraz, euskal dimentsioa bere osotasunean hartu nahi bada, Euskal Herria, euskara eta euskaldunak, hirurak bildu dira.
|
|
|
Edo, alderantziz, euskararen eta bere hiztunen historia osa daiteke, Euskal Herriko gainerako giza taldeak aipatu gabe. Beraz, euskal dimentsioa bere osotasunean hartu nahi bada, Euskal Herria,
|
euskara
eta euskaldunak, hirurak bildu dira.
|
|
|
Uste izanik ezen
|
euskara
eta euskaldun kontzeptuek ez dutela beste misteriorik ez noa horien definiziorik ematera. Beraz beren adiera arruntean erabiliko ditut.
|
|
2005
|
|
|
Are gehiago bere metodoa baieztatzen omen du lingüística referencial delakoak adibide gehiago eskainiz. Horrela obraren sarreran erabilitako metodoa azaldu ondoren 1990ko lanean jada azalduta datorrena,
|
euskarak
eta iberierak komunean dituzten morfemen zerrenda gehitzen du. Adibide xumea;
|
|
|
Beraz sarrerako ataletik ondorioa garbia da: Roman del Cerro-k ez du inolako dudarik
|
euskara
eta iberiera hizkuntza parekagarriak izateaz.
|
|
|
Hau da, egileak bere burua ez dauka euskoiberistatzat, baina gutxi gora behera iberiar hitzen% 85a euskararen bitartez ulertzen ditu eta beste% 15, iberieratik gaztelerara mailegu bezala igaro diren hitzen bitartez, portugaldar gramatikarekin konparatuz, eta beste. Dena den kuriosoa da, autorearentzat,
|
euskara
eta iberiera momentu berean eta elkarren alboan egon ziren bi hizkuntza direla, baina iberiera ulertzeko ez duela balio garaikidea izango zen aitzineuskarak.
|
|
|
Baina afrikar herriak penintsulaz haraindi heldu ziren, Europara zabaldu baitziren eta horrekin batera beraien hizkuntza eta geneak ere.
|
Euskara
eta euskaldunak enbor horretatik egun arte iraun dutenak izango lirateke, bidean iberiarrak, tartesiarrak, etruskoak, eta minoarrak gelditu ziren. Beraz euskara, iberiera eta beste hizkuntza horiek ulertzeko erabil daiteke.
|
|
|
Beraz euskara, iberiera eta beste hizkuntza horiek ulertzeko erabil daiteke. Are gehiago J. Alonso-ren ustez,
|
euskara
eta iberiera hizkuntza berberak dira, tartesiera aldiz, beste idazkera sistema batekin idatzitako iberiera.
|
|
|
|
Euskara
eta iberierak sistema fonologikoan antzekotasunak dituzten arren, desberdintasunak ere hortxe daude bai arlo horretan (adib. iberieraren aspirazio gabezia), baita egitura gramatikalari dagokionez ere. Beraz, gaur gaurkoz akitaniera eta iberiera hizkuntza ezberdin bi zirela argi dago.
|
|
|
Fletcher ek substratu mediterraniar batu horretatik
|
euskara
eta iberiera etorriko zirela defendatzen du. Orduan zergatik ez dituzte emaitza asegarriak ematen euskararekin egindako ahaidetasun saiakera guztiek?
|
|
|
5 Egile serio antzekoen artean Pattison aipa liteke. Pattison ek bere aldetik
|
euskara
eta iberieraren arteko konparaziotik bien arteko lotura estrukturalak ezartzen ditu (Pattison, 1981). Bi hizkuntzen berba konposatuak, arau berberen arabera eratzen direla dio (subst.+ adj. edo subst.+ subst.). Konposaketa arau honi esker, erro batzuk bereizten dira, substantibo edo adjektibo gisa sailkatuz.
|
|
|
Antzekotasun hauek guztiak ezarri eta gero, egilea
|
euskara
eta iberieraren arteko elementu komunek zein harreman mota adierazten duten esatera ez da ausartzen: etorki komuna, mailegua, edo substratu berbera konpartitzera.
|
|
|
Balantze orokor moduan, nire ustez, Pattison ek
|
euskara
eta iberiera konparatzeko ahalegin serioa egiten du. Halaber gaiari ondo egokitutako bibliografia darabil.
|
|
|
Bertan ohikoa den euskara berdin iberiera ekuazioaren aurrean, euskoiberismoaren gaiari perspektiba interesgarriagoa eman zion. Oroz en iritziz
|
euskara
eta iberierarena arteko antzekotasun ugariak (bietan toponimia, antroponimia eta sistema fonologikoa antzekoa ei da) kultur harremanek soilik ez dute azaltzen. Hori dela-eta lexiko eta morfologiako elementu batzuk aztertu ostean, ondokoa proposatu zuen:
|
|
|
bi hizkuntzen arteko kontaktuaren ondorioz, iberierak, euskararen itxuradun mintzaira horren hainbat elementu linguistiko onartuko zituela. Beraz, Oroz entzat
|
euskara
eta iberiera bi hizkuntza ezberdin dira, baina penintsularen hegoaldean hitz egiten zen euskararen ahaideak iberieran substratua utziko zuen, gaskoieran gertatu zen moduan.
|
|
|
Liburuaren egiturari dagokionez, lehenengo atalean bertan egileak bere abiapuntua eta asmoa argitzen du:
|
euskara
eta iberiera hizkuntza indoeuroparrak direla eta harreman hori frogatuko duela liburuan. Horretarako Cogul eko testu elebidunaren azterketa oinarritzat harturik eta Gomez Moreno-ren signarioa (bere beharretara) egokituz, beste testu batzuk ulertzeko eta gaztelaniara itzultzeko gai da.
|
|
|
iberiar erlijioa, antolakuntza politikoa, gaitasun artistiko, etnografia, eta abar. Bertan
|
euskara
eta iberieraren arteko antzineko anaitasunaren aldeko frogak eskaintzen ditu, hitz baino ez dira!. Liburuaren gibelean euskara eta grezieraren arteko harreman ukaezinaren azken froga den hiztegitxoa eransten du.
|
|
|
Bertan euskara eta iberieraren arteko antzineko anaitasunaren aldeko frogak eskaintzen ditu, hitz baino ez dira!. Liburuaren gibelean
|
euskara
eta grezieraren arteko harreman ukaezinaren azken froga den hiztegitxoa eransten du.
|
|
|
Autoreak
|
euskara
eta iberiera hizkuntza indoeuroparrak direla erakusteko bi froga ematen ditu: 1), la alternariva K P T (G B D) es un hecho fonético indoeuropeo con el que hay que contar en las lenguas ibérica y euskera?
|
|
|
(Zamanillo, 1988: 31); 2)
|
euskarak
eta iberierak indoeuropar jatorriko hitz erro komunak: RAK, ARA eta BAR eta ko atzizkia lukete.
|
|
|
Euskarak, aldiz, ez zuen grezierak eragindako aldaketarik jaso, isolatuta geratu baitzen41 Zamanillo ren logikarekin jarraituz: iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere,
|
euskara
eta greziera ahaidetuta egon lukete. Baina Zamanillo k bien arteko antzekotasunak ezartzeko daukan modu bakarra lexiko semantikoa da, zeren (bere argudioak jarraitzen ari gara) euskara eta grezierak ez baitzuten izan kontaktu zuzenik.
|
|
|
iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere, euskara eta greziera ahaidetuta egon lukete. Baina Zamanillo k bien arteko antzekotasunak ezartzeko daukan modu bakarra lexiko semantikoa da, zeren (bere argudioak jarraitzen ari gara)
|
euskara
eta grezierak ez baitzuten izan kontaktu zuzenik. Zamanillo k antzekotasun lexiko semantikoak aurkitu baino, zenbait kointzidentzia eta asmakizunen konbinazioa baino ez du egiten (beste horrenbeste gertatzen da iberiera eta grezierarekin) 42.
|
|
|
39 Beraz, egileak onartu lituzke erabat frogatuta eta finkatuta dauden bi aspektu: alde batetik
|
euskara
eta iberiera ez direla hizkuntza indoeuroparrak, bestetik 1922ko signarioa akatsak akats ondo dagoela eta berau erabili behar dela testuen irakurketan.
|
|
|
42
|
Euskara
eta grezieraren artean harremanetan jarritako hitzak erabat zentzugabekoak dira, adib. amai (tu), matar reptiles, omen da (hots, grezierazko amé és, gancho, barreño?
|
|
|
Beraz, metodo honetan oinarritutako
|
euskara
eta iberieraren arteko antzekotasunak ezin dira onartu zenbait arrazoiengatik: 1) Materialak ez daudelako hizkuntza edo hizkuntza familien arabera antolatuta, lusitanierazko zeltiberiera, iberiera eta euskara nahastuta daude46; 2) Muta cum liquida egiturak euskarari zein iberierari arrotz egiten zaizkiolako; 3) euskaran latinezkoak diren maileguak ezin direlako iberierazko hitzekin harremanetan jarri, adib. ATHEGMURA (iber.), euskarazko kanpora hitzarekin parekatzen du, euskal forma latinezko campusetik datorrenean; 4) Hitz gehienak zientzi fikziozkoak direlako, ez baitira ez euskara ezta iberierazko hitzak, txarto transkribatuta daudelako:
|
|
|
Zergatik? Zamanillo k uste baitu,
|
euskara
eta iberiera bateratuta zeudela hasieran, eta biek greziera zaharraren garapen maila berdina zutela. Baina greziar kolonizazioaren ondorioz, euskara iberiera batasuna apurtu zen eta bi adarretan banatu ziren; bata euskara berarena, eta bestea iberierarena.
|
|
|
Baina greziar kolonizazioaren ondorioz, euskara iberiera batasuna apurtu zen eta bi adarretan banatu ziren; bata euskara berarena, eta bestea iberierarena. Beraz, bere ustez,
|
euskara
eta grezieraren arteko harremanen ondoriozko hizkuntza izango litzateke iberiera. Hizkuntzen bilakaeraren hipotesi hau zenbait testuren azterketan oinarrituko litzateke:
|
|
|
Askozaz ere saiakera interesgarriagoak egon badira ere, ikerketok ez dute lortu euskararen hizkuntza ahaiderik aurkitu. Lehenik Hubschmid ek, eta berrikiago, Venemann ek,
|
euskara
eta europera zaharraren harremana aztertu zuten. Euskara eta indoeuroparraren arteko harremana aztertu dutenak ere asko izan dira, baina Tovar-ena da ekimen nagusi eta serioenetakoa10.
|
|
|
Lehenik Hubschmid ek, eta berrikiago, Venemann ek, euskara eta europera zaharraren harremana aztertu zuten.
|
Euskara
eta indoeuroparraren arteko harremana aztertu dutenak ere asko izan dira, baina Tovar-ena da ekimen nagusi eta serioenetakoa10.
|
|
|
Euskararen ahaidetze lanetarako historikoki gehien erabilitako hizkuntzak hizkuntza semitikoak eta kamitikoak izan dira, batez ere iragan mendeetan. XX. mendean berriz,
|
euskara
eta afrikar hizkuntzen arteko harremanak interes handiagoa piztu zuen. Adib. H. Schuchardt-ek euskara eta bereberea harremanetan jarri zituen, zeren euskara berdin iberiera bazen, eta iberiera Afrikatik bazetorren, euskararen jatorri zein ahaideak han egon behar zuten.
|
|
|
XX. mendean berriz, euskara eta afrikar hizkuntzen arteko harremanak interes handiagoa piztu zuen. Adib. H. Schuchardt-ek
|
euskara
eta bereberea harremanetan jarri zituen, zeren euskara berdin iberiera bazen, eta iberiera Afrikatik bazetorren, euskararen jatorri zein ahaideak han egon behar zuten. Berrikiago H. Mukarovsky k euskal berebere hipotesia berpiztu arren antzekotasunen zerrendak kasuala izaten jarraitzen du.
|
|
|
Gainera adituek, XIX. mendea baino lehenagoko kaukasiar hizkuntzei buruz ezer gutxi dakite salbuespena georgiera delarik. Beraz
|
euskara
eta kaukasiar hizkuntzen lotura genetikoa egun ez dago baieztatzerik.
|
|
|
10 Adrados ek (1985: 845)
|
euskara
eta indoeuroparraren arteko harremanaz zera dio: –El euskara e indoeuropeo son, en conjunto, diferentes, pero no faltan en uno y en otro (y en las diversas lenguas indoeuropeas), rasgos tipológicos comunes, del origen que sean y en las combinaciones que sean?.
|
|
|
A. Tovar-ek eta M. T. Echenique k (1987)
|
euskara
eta beste edozein hizkuntzaren harremana matematikaren bitartez aztertu zuten. Ohiko linguistika historiko konparatua erabili beharrean, Swadesh ek 50ko hamarkadan proposatutako metodo lexiko estatistikoa erabili zuten, glotokronologia11 izena ere baduena.
|
|
|
Ohiko linguistika historiko konparatua erabili beharrean, Swadesh ek 50ko hamarkadan proposatutako metodo lexiko estatistikoa erabili zuten, glotokronologia11 izena ere baduena. Tovarek esaterako,
|
euskara
eta beste zenbait hizkuntzen antzekotasunak ehunekotan eman zituen. Adib. euskara eta beste hiru hizkuntza kaukasiarrekin eginiko kalkuluak emaitza hauek lortu zituen:
|
|
|
Tovarek esaterako, euskara eta beste zenbait hizkuntzen antzekotasunak ehunekotan eman zituen. Adib.
|
euskara
eta beste hiru hizkuntza kaukasiarrekin eginiko kalkuluak emaitza hauek lortu zituen: % 5,37 euskara avar artean,% 7,52 euskara zirkasiera,% 7,52 euskara georgiera.
|
|
|
% 10,86 euskara sus, eta% 9,07 euskara rif. M. T. Echenique ren lanak (1987)
|
euskara
eta suomieraren arteko harremana metodo lexiko estatistikoa hau erabiliz% 5tik beherako emaitza eskaini du.
|
|
|
|
Euskara
eta iberiera
|
|
|
|
Euskara
eta akitaniera edo aitzineuskara
|
|
|
Roman del Cerro izan ezik beste euskoiberistak ez dira formazioz hizkuntzalariak, gaiaren inguruko zaletu eta autodidaktak dira. Hizkuntzalaritza arloan adibidez, ezjakinak dira, eta horren ondorioz
|
euskara
eta iberieraren sintaxi eta morfologia gabezia aldarrikatzen du. Bestalde euskara eta iberieraren arteko harremana maila semantikoan bakarrik frogatzen dute.
|
|
|
Hizkuntzalaritza arloan adibidez, ezjakinak dira, eta horren ondorioz euskara eta iberieraren sintaxi eta morfologia gabezia aldarrikatzen du. Bestalde
|
euskara
eta iberieraren arteko harremana maila semantikoan bakarrik frogatzen dute. Baina hor ere huts eginez, euskararen linguistika historikoa ezagutzen ez dutelako eta latinezko, edo are txarragoa dena, erromantzetik euskarak mailegutan harturiko hitzak iberiera jatortzat hartzen dituztelako.
|
|
|
Aldiz, euskal gaiei loturiko artikuluak ugaldu egin ziren. Hola Manterolaren Cancionero berriaren iruzkina, Euskal Erria aldizkariaren agerreraraz laudorioak, Daniel Ramon Arreseren hitzaldi bat
|
euskarari buruz
eta Peru Abarka argitaratzeko saio aurki ditzakegu hilabete gutxitan74 Euskal gaien proportzioa ez da oso handia (inondik ere ez RPEan adinakoa), baina bai 1878 aurretik baino dexente nabarmenagoa.
|
|
2018
|
|
|
III.
|
Euskararen
eta gaztelaniaren arteko elkarbizitza XIX. mendearen hasieran
|
|
|
256). Eta Manuel Llano arabarrak esan zuen Aiaran eta Artziniegan
|
euskara
eta gaztelania egiten zirela herri guztietan (Otsoa de Alda eta Breñas González de Zarate, 2002: 110).
|
|
|
Iturri horretan 14 pertsona agertzen dira Astobitzan jaiotako moduan, baina, elizako agiriak aztertu ostean, horietariko 6 Altubekoak zirela esan dezakegu. Astobitzako euskaldun gazteena 1880 urtean jaio zen Ziorragako auzoan, Baranbiotik hurbil, baina 60ko hamarkadan jaiotako batzuek ez zekiten
|
euskararik
eta gauza bera gertatzen da Altuben, Inoson edo Ugazin sortutakoekin. Beraz, Astobitzan eta inguruan, 1850 urterako euskara atzera egiten ari zen nabarmen.
|
|
|
I. Artziniega eta Aiaraldeko mendebaldea:
|
euskararen
eta gaztelaniaren arteko muga
|
|
|
Artieta eta Mendieta herrien izenak, Ygaña ataka, Ulibarri auzoa eta abar. Ziur aski,
|
euskara
eta gaztelania luzaroan biziko ziren elkarrekin inguru horietan; nagusi izango zen elebitasuna, baina hizkuntza bateko edo besteko elebakarrak ere egongo ziren.
|
|
|
Galera prozesua aztertzen saiatu gara dokumentazio historikoak utzitako testigantza gutxiren bidez. Artziniega aldean,
|
euskara
eta gaztelania luzaroan elkarren ondoan bizi ostean, XVIII. mendean gaztelaniak aurrera egin zuen ekialderantz eta iparralderantz. Baliteke herri, auzo, etxe eta familia batzuetan gehiago irautea.
|
|
2022
|
|
|
3.2 Garaian garaiko ortografiak(
|
euskara
eta erdarak)
|