|
2000
|
|
|
...aliaturik, zeinetarat gero eta gutiago etortzen baitzen Mattin, bataz, anaiak studiatzea atsegin ez zuelako eta zernahiren aitzakia egiten zuelako eskola haietarat ez joaiteko, eta, berriz bertzea, aitak erabaki zuelako ezen jaun administratzailearen irakaspenak —jauregiari eta etxeko negozioei lotuak— hagitzez ere inportantagoak eta beharrezkoagoak izanen zitzaizkiola etorkizunean, hura
|
etxeko
primua eta herederoa izanik. Baina, handik harat, ez uste ezen osaba mailu bat bezala ibili zitzaidala, bere katixima partikularra irakasten eta egunoroz lezionea hartzen, edo Luthero edo Kalvinen izenak eta haien erranak noiznahi den izaiten zituela ezpainetan.
|
|
|
Ilunabarraren azken argian, aitaren bisaia eta haren betartea oroitzen dut, zeren eta, nola aitak maite baitzuen
|
etxeko
primu eta herederoa bere burua bezainbat, hala, tigrearena entzun bezain fite, zeruraino zabaldu zitzaizkion begiak, kezkaren, izuaren eta ikararen menerat.
|
|
|
Baina historia bitxi hartan bazegoen kontu ilunik, zeren eta, kapatazekin eta bertze jende batzuekin mintzaturik, berant gabe jakin bainuen, konparazione, ezen erditzeko puntuan zeudenak zirela don Fidelek arbuiatzen zituèn eta etxetik egozten zituèn emazteki haietarik gehienak, eta ez nuen ulertzen zergatik... Izan ere, ez al zen arrazoin naturala emazteki haiekin izan zezakeen haur bat edo bertze beretzat hartzea eta
|
etxeko
primu eta heredero izendatzea.... Baina, ororen buruan, handik lau bat hilabeterat jakinen nuen kontu ilun haien kausa, zeren eta, don Fidel gizon fidagaitza zen arren, enekin zabaltzen hasi baitzen apur bana, harik eta goiz eguzkitsu batean ezin arraiago agertu zitzaidan arte, goresten zituela ene lana eta ene dohainak...
|
|
|
Eta nola oroitzen zen aita bere seme kuttun hartaz, hura kanpoan zegoenean!, mihian mila erran erabiltzen zituela: nola ote dago
|
etxeko
primua, nola nabaritzen dudan haren hutsa, datorrenean present bat egin behar zioat...
|
|
|
...on sentitzen zelako —zeren, Axularrek zioen bezala, gizonak, nehoiz ere izaitekotan behar baitzuen berrogeita hamarretan diru eta hazienda, eta ikusmolde hartarik ezin gizonago izan baitzitekeen—, kontua da ezen festa handi bat prestatu eta organizatu zuela egun hartarakotz, eta anaia ere bertan izan genuela, Villagrandeko dukearen seme harekin etorria, zeina baitzen, Mattin bezala, bere
|
etxeko
primu eta heredero.
|
|
2001
|
|
|
–eta bat batean oroitu nintzen, irakasleak nola hormetan edo eskola gelaren minean zegoen berogailuaren inguruan, gehiengoaren irri egingarri, hitz bat edo beste trebes ahoskatzen zutelako, auzoko lagunak dekalkatzen zituen. Alta guztiak, galaraztea helburu zuten mintza eremu hartako edozein
|
etxetako
premu edo andregai hitz emanak ginen: etxeko jaun handien, apezen eta notableen bortitza haragian txertatua izan zitzaien azken ondareko zutabeak ziren gure etxekoak, mututasun alegera eta umil baten ekinaz iharduki zutenen haurrak aldiz gu.
|
|
2003
|
|
|
XX. mende hasieran, Justoetxe baserriko ugazaba beste don Justo bat zen.
|
Etxeko
primuari izen hura jartzea –don Justo– aspaldiko ohitura baitzen Justoetxen.
|
|
2005
|
|
|
Martizek borobilaren bihotza zirudien sua piztu zuen. Xirmenduz zein buruxkaz sustatu sutetik hastapenean, ke marra meharra bermatzen baldin bazen, ondotik su nasaia, ausarta eta tematsua emendatzen ari zela ikusten zuen Pierra
|
etxeko
premu iragarriak. Amak eman xamangoa nabalaz karrakatu zuen Nakok:
|
|
2008
|
|
|
Oroit zezakeen, oroituko ez zuen, bada, Nazariok hura ere!?, etxean zituèn egiteko guztietatik, sutegiari lotutakoa zela gehien gustatzen zitzaiona, baratzea lantzea eta etxeko behiak larrean zaintzea baino gehiago bai, nahiz eta aitak beste era batean irudikatzen zuen etorkizuna: baserriaren ardura
|
etxeko
premuarentzat. Nazariorentzat?, eta sutegiarena Ismaelentzat. Aitaren irudikatze hartan orbetarrek belaunaldiz belaunaldi jarraitutako usadioak bazuen zeresanik. Nazarioren aitak eta osaba Bixentek ere ez zuten besterik egin, hura baserriaz arduratzen zela eta hau sutegiaz?, Nazarioren eta Ismaelen gustuak bestelakoak ziren arren, Ismaelek atseginago baitzuen baserria, eta Nazariok sutegia.
|
|
|
Oroit zezakeen oroituko ez zuen, bada, Nazariok hura ere!, etxean zituèn egiteko guztietatik, sutegiari lotutakoa zela gehien gustatzen zitzaiona, baratzea lantzea eta etxeko behiak larrean zaintzea baino gehiago bai, nahiz eta aitak beste era batean irudikatzen zuen etorkizuna: baserriaren ardura
|
etxeko
premuarentzat Nazariorentzat, eta sutegiarena Ismaelentzat. Aitaren irudikatze hartan orbetarrek belaunaldiz belaunaldi jarraitutako usadioak bazuen zeresanik Nazarioren aitak eta osaba Bixentek ere ez zuten besterik egin, hura baserriaz arduratzen zela eta hau sutegiaz, Nazarioren eta Ismaelen gustuak bestelakoak ziren arren, Ismaelek atseginago baitzuen baserria, eta Nazariok sutegia.
|
|
|
Oroit zezakeen –oroituko ez zuen, bada, Nazariok hura ere! –, etxean zituèn egiteko guztietatik, sutegiari lotutakoa zela gehien gustatzen zitzaiona, baratzea lantzea eta etxeko behiak larrean zaintzea baino gehiago bai, nahiz eta aitak beste era batean irudikatzen zuen etorkizuna: baserriaren ardura
|
etxeko
premuarentzat –Nazariorentzat–, eta sutegiarena Ismaelentzat. Aitaren irudikatze hartan orbetarrek belaunaldiz belaunaldi jarraitutako usadioak bazuen zeresanik –Nazarioren aitak eta osaba Bixentek ere ez zuten besterik egin, hura baserriaz arduratzen zela eta hau sutegiaz–, Nazarioren eta Ismaelen gustuak bestelakoak ziren arren, Ismaelek atseginago baitzuen baserria, eta Nazariok sutegia.
|
|
2010
|
|
|
Añamari (Gaina hartuz): Preseski, euskal ohidurari jarraiki, ikusi dut belaunaldiz belaunaldi
|
etxeko
primuak duela beti segida hartu Agerrean, aldioro gizonezkoak, eta segur, nexka izan balitz berdin harek hartuko zuela, egiazko matriarkatuaren erreinuan baiginen orduan, ikerlariek diotenari fidatzen bagira seurik, baina, gure kasuan, azken belaunaldi hau arte, beti mutikoak dira primu, jakin dugun urrunenetik zutaraino Ama, Mari Ager...
|
|
2013
|
|
|
Baina zertarako bertze emazte bat, baldin eta Zahrak kualitate guztiak bazituen, emakume ororen artean bakarra egiten zutenak, Abdul Alimen pozgarri, Abdul Alimen asegarri?! Handik gutira,
|
etxeko
premua ikusi zuen. Moshen?, hamar urtekoa, Ubayden ondoan egon ohi zena, osabarengandik ikasten. Gero, Omar eta Raissa ikusi zituen, sei urtekoa hura, lau urtekoa hau?, neska mutilaren gibeletik, lasterka, jolasean...
|
|
|
–Bada, hire arrebarekin bukatu baduk, kontaidak nolakoa den
|
etxeko
premua: Moshen?
|
|
|
Baina zertarako bertze emazte bat, baldin eta Zahrak kualitate guztiak bazituen, emakume ororen artean bakarra egiten zutenak, Abdul Alimen pozgarri, Abdul Alimen asegarri...! Handik gutira,
|
etxeko
premua ikusi zuen –Moshen–, hamar urtekoa, Ubayden ondoan egon ohi zena, osabarengandik ikasten. Gero, Omar eta Raissa ikusi zituen –sei urtekoa hura, lau urtekoa hau–, neska mutilaren gibeletik, lasterka, jolasean...
|
|
|
–Bada, hire arrebarekin bukatu baduk, kontaidak nolakoa den
|
etxeko
premua: Moshen...
|
|
2015
|
|
|
Mélouga etxeak seme edo alaba nagusiaren ohiturari jarraitzen dio: alaba zaharrena, Savina,
|
etxeko
premua da, eta bertan harmonia eta prosperitatea izango da nagusi, ahizpa batek berari dagokion ondarearen zatia eskatuko dion arte. Etxea hondatuta geratuko da.
|
|
|
Berdin euskal etxean zein bearnotar edo goi piriniotar etxeetan, bakoitzari ere jaiotzaren estatusaren araberako titulua ematen zaio (euskaraz: etxeko prima/
|
etxeko
primu, neska edo mutila?, etxeko alhaba/ etxeko seme, etab..)
|
|
2018
|
|
|
Kontua da Marianoren gurasoak, ziur asko, garaiko ezegonkortasunaren ondorioz, nahiko adinduak ezkondu zirela: aitak 39 urte zituen eta amak, berriz, 32 Manuelen ibilbide militarra 1821etik 1827ra luzatu zen, eta lizentziatu zenean Bidankozera itzuli zen, Mendigatxa
|
etxeko
premua izanda sortetxearen biziraupena bere esku baitzegoen. 1829an5 ezkondu zirenerako, Mendigatxa etxean ez zen inor geratzen, ez Manuelen gurasoak (ama hil zen ezkontza baino urte bat lehenago6), ez osaba izebarik, ezta bere arreba bakarra ere, 1825ean7 Bidankozen ezkondu arren, egungo Xereno etxera pasatua baitzen bizitzera.
|
|
2021
|
|
|
|
Etxeko
premua naizelako eta zakarra haizelako. Hori entzutean, ileetatik tiraka kanpora eraman zuen haurra.
|
|
|
Gure erreginok, jaunok, erran behar dizuedana azaltzen hasi baino lehen, zilegi bekit ene seme nagusia aurkeztea. Hau duzue Azenari gure
|
etxeko
premua, oinordekoa, txikia adinez baina dituen zortzi urteetarako oso heldua, gure ardurak eta nekeak ikasteko ekarri dudana.
|
|
2023
|
|
|
Ateak zabaldu eta mahaia prestatzen zieten barrenean, ogia, ardoa, arrautzak, zopak, hirugiharra eta aza ausarki, eta berriro betetzen zituzten kuiak. Gero, ogia, ardoa eta lukainka eramaten zieten basora, eta otorduak egiten zituzten haiekin zuhaitzen artean
|
etxeko
premuak eta semeek. Egunak ematen zituzten batzuek, eta gune aproposa bilatzen zuten batera errege bidean.
|
|
|
Marie Arrospide larraintarra Etxahuniara joan zen neskame. Bertan
|
etxeko
primuarekin, 17 urteko Pierrekin, maitemindu eta seme bat izan zuten ezkondu gabe, baina Pierren gurasoek ez zuten harremana onartu. Etxearen primantzaren truke, Marieri eta semeari uko egin zien Pierre maite ez zuen neska batekin ezkontarazi zuten geroago.
|
|
|
Lurzoruko etxekoandreak herriko seroraren begiradapean zeuden eta hari zegokion sor zitezkeen auziak zuritzea. Jarlekuaren gainean ezartzeko eskubidea eztabaida gai izan zitekeen etxe bereko emakumeen artean; auzi aski arrunta zen
|
etxeko
primuarekin ezkondutako emaztearen eta primuaren arrebaren, hots, koinataren artean sor zitekeena; azken hau, odol loturagatik," etxekoago" sendi zitekeen bertara ezkondutakoa baino eta, ondorioz, egokiago familia ordezkatzeko. Gisa berean, saldutako etxe baten jarleku beragatik bi etxekoandreren artean sor zitekeena, eroslearen eta saltzailaren eskubideek talka egiten zutelarik, zeren ez dezagun ahaztusepultura etxeko parte ere baitzen (ikus 12).
|