|
2003
|
|
|
Urtehaietannionereentzun FernandeCaminoEtxeparekinaskazizenMark Légasseadiskideari, haienetxeraPariserajoanzirelarikaspaldilehenEtxepare Aldudekoosabamirikuaetaizeba Caminoharenandrea, mahainarenbiburuetan baitzirensenaremazteak, haurrenarteanzegoenetxekandreakgaldetuziolabere ahizpari:. Erran no, zeraridunhanmaipuruhiresenarra, bakarriketaisilik??
|
eta
besteak, argietagarbierantzun:. Erruten!?.
|
|
|
...rteetan JeanEtxeparerenobraosoabilduzetaplazaratuzjoanda.PiarresXarritonekbilatu, sailkatuetaapailatudituharenartikulu sakabanatuak, etaargitaraemanditu bostliburumarduletan.Bestalde, berriro agertudiraBuruxkak etaBeribilezKlasikoakbilduman.OrrialdehorietanmurgiltzeanezagutududanEtxeparek ezdiohutsikeginVillasanterenganaurkitutako Etxepareerakargarriari.NirebegietarakoJeanEtxepare idazledotoreada,
|
eta
zorrotza.Berritzaileada.Etairekia. Areago:
|
|
|
KontuadageroetabiziagoaeginzitzaidalaAldudekomedikuaren, arrazoiak? ...ra. Zelanjasanzuenegokitu zitzaionbakardade intelektualerabatekoa. Zergatikezzuenhanka eginerdararenmundura. Zeintzukizanzirenerabilizitueniturriak. Zereneta, eboluzionismoabaitaBeribilez liburuaklerroenarteanostendutadaroatzanbenenoetariko bat, PiarresLafitte ondotxojabetuzenez.Bai, Aldudekomedikua HaeckeletaNietzsche bezalako batzuenliburukhiretserilotuzen, etaelizarenmoralakuestionatzeazgainzer
|
eta
eboluzionismoa sartunahiizanzueneuskararenmundura, kontrabandozizan arren.Horretazkonturatzea erabakigarri suertatuzitzaidan: JeanEtxepare une horretaraarteidazlelaikobatizanzen niretzat, hau da, euskalabifaunakoraraavis deigarrietainteresgarri bat; ostera, nirepredilektoabihurtuzueneboluzioaren zabalkundeanjardunzuelajakiteak.Unehorretatikaurreragogobiziaedukiizan dut, idazleazbestaldegizonauler...
|
|
|
1930: Medikuarenosasunadela
|
eta
, uda hasieranKanboraaldatuzirenEtxepare senar emazteak.
|
|
|
Barkoxtarrajaiotzez, Ximun Gimon berandu samarapaiztubazenere, arrakastagalantalortu zuen misionistamodurabaiEuskalHerrianbertaneuskaraz, etabaikanpoanere, Biarnon, PirinioGaraietan etaLandetan biarnesezetafrantsesez, 35urteluzez. Denadela, osokezkatutazegoenAmeriketako euskaldunenparaderoazela
|
eta
, hanezbaitzutenerlijiozkolaguntzarik, etaabade faltaz ezzitzaketenbete eureneginbidekristauak.
|
|
|
Jakina, horrelako lekuakguztizgalgarriakdiraeuskaldunfededunentzat,
|
eta
, Hiribarrenenustez, etxekofedeauxatuegitendahan:
|
|
|
Indiarreigerla.Espainiako koroarekikoaskatzean, Argentinakoestatujaioberriakpanpetako lautadazabalak?
|
eta
Patagoniakoakere, bereganatunahiizanzituen, etaBasamortuarenKonkistari ekinzion.Prozesuhorretanurratsezurratsmugaurrunduz joanzenBuenosAireshiriburutik, ganadu hazkuntzan oinarriturikoekonomiaberria bermatzeko.Basamortuaren Konkistadelakoaizendapen guztizeufemistikoada, izatez, zinezkosarraskiaizanbaitzen, arokolonialetikherriindiarren eskuzeudenlurraldeak, garbitu, ziren eta.Hainbatkanpaina mili... Rocajeneralakadierazizuen, kasurako, 1600indiarhil zituelaeta10.000gatibu altxatu, 1879kokanpainan; beroriek, gero, esklabogisa bidalizirenTucúman aldeko azukre kanaberadietara, edo BuenosAireshiribururagoimailako etxeetakoneskame.
|
|
|
...zarrizen, zortzieuskaldunezosoturikoa, bostIparraldekoak (MartinApezetxe Jutsikoa, PierreEtxeberriOrtzaizekoa, PierreOihenarturdiñarbetarra, HenriSabezGarruzekoa etaJeanJauregiberri senperetarra) etabestehiru euskaldunHegoaldekoak, egunkarikokronikaninolakoargibiderik ezdutenak, etahortaz, JonBilbaoren arabera,, joakin, legezkanpokoakizango zirenak.Denadela, arrantxoainguratuzmurrubateraikizuten,
|
eta
baitrokabatereberorrenkanpo aldetik. Erasoarenegunean (albisteakezdiosku egunsentiarekin batgertatuzenentz, hainbatetahainbatwesternetanikusi bezala), zortzieuskaldunakbabestokihorretan gerizatutazeuden, eta500 gerlariindiarrenaurretikbozeramaileahurbilduzitzaien, Calfucuraburuzagiarenizenean.Bozeramaileakezzuenlortuesparrubabestuansartzea, baina, zentailahotseanerasorakoaginduaemanzuen, keinubatez.Barrukoek tirokaerantzuneta30bat salbaigarbituzituzten.Biorduzluzatuzenzaldizkoenlantza zaparradaetaabailezjaurtikitakoharrienerauntsia, baina, azkenerakoindiarrakkonturatueginziren, euskalduneklarrutikordainaraziko zietelaekinetaekinsegituzgero, etaospaeginzuten.Nolanahi, arrantxoa sutangeldituzen, etaeuskaldunakzaurizjosita, etaokerragoadena, arrantxoalagaetaBuenosAireseraitzulibeharreanegonziren.
|
|
|
BereeraraJulesVernekerebadamaigu egoerarenlekukotasuninteresgarria.Izanere, LesenfantsducapitaineGrant (1867) eleberriklasikoan, protagonistakTandil erainoiritsidira, aitaGimonbezala,
|
eta
, Vernekdioskunez, Catrielburuzagiarenindiarrakdirainguruhaietakoberezkoegoiliarrak, bainaTandil gobiztanleria gehienbateuskaldunfrantseseketaitaliarrekosotzenzuten.Areago, gotorlekuko komandanteaberrogeitahamar urtekosarjentueuskaldunazen, hainzuzenere, Manuel Ipharaguerre. Paperezkoeuskaldunhori, Vernerenazalpenetan, 1828ankokatuzenbertan, ordukomugazaintzekogotorlekuaeraikizenean, etahangoemakume indiarbatekinezkondutazegoen, semebizituelarik.Edozelan ere, denbora luzehorretanguztizandeatuzenManuelIpharaguerrenama hizkuntza, frantsesaVernerenarabera, etanekezulertuzioten.Esangabedoa, euskara zenordukoeuskaldunenhizkuntzaarrunta, etapentsatzekoadafrantsesa, gehienez, bigarren hizkuntzagisaedukikozueladelakoManuel Ipharaguerrehorrek.AitaLhandekzorrotzagoazalduzuenkontuhori, esanezIparraldekoeuskaldunaAmeriketara iristeazbateragaztelaniamurdukatzen hastendela, etaaldibereanahazten, herrikoeskolanikasitakofrantsespoxi hura; horrenondorioz: c' estencore unBasque, mais nonplus unBasqueFrançais: c' estunBasque Argentin.
|
|
|
Izatez, NafarroaBeherekoIbarrenjaiozenPedroLuro1820an, baina hamazazpiurterekin Ameriketarako bideahartuzuen.Herrianartzaina izandakoa, saladero(= gazitegikolangile) bihurtuzenBuenosAiresen, beste euskaldunaskorenantzera, etaganaduarenokelagazitanprestatzeneman zituenhangolehenurtegogorrak.Hogeitalauurtezituela, JeannePradere saratarrarekinezkonduzen,
|
eta
umebiedukizituzten, BuenosAiresenbizi izanzirenbitartean.Hiruurtegeroago, 1847an, Dolores eraaldatuziren, etabestehamabiseme alabamunduratu.
|
|
|
...euskaldubatzuenkinRíoColoradoalderabostmilaabelburueroatenaridela, indiarrekostueginzizkioten, etabai, antza, mutilenbathilere.Ezdagoesanbeharrik, berehalakoanbilduzuenzigor taldebatetaatzetikjoanzitzaien; ohoinakatzemanda, lapurtutakoaberreskuratuomenzuen, gehibestelakomozkinederrakerebai.Ezdakitnorainoapokrifoadenistorioosoa, ezdut etainonaurkitu, ezzenbateuskaldunhilziren, eznortzukizanziren,
|
eta
, gainera, kontakizunaren bestbertsieobateanseiehunabelburudira; ezdahainbitxia, bestalde, hildakoindiarreiezerreparatzea, ezkonpentsaziozkomozkinakzehaztubarikuzteaere.
|
|
|
Edozelanere, PedroLuropanpetakozenbaiteremuzabalezjabetuzen1862an,
|
eta
, EuskalHerriraitzulita, berrogeitahamarfamiliainguratuzituenNafarroaBeherean, lur sailhoriekjendeztatzeko.Horiirakurridudaniturriakezdugehiagozehazten, soilikArgentinan kokatuetagerosakabanatueginzirela, etabai, halaber, gauregunestanciahandirenjabeakdirelaeuskaldunhaienondorengoetarikoasko.Badiotsut, eziizanndutkontuhoriondodokumentatu, bainaposturaegingonukeberrogeitahamarfamiliahorienarteanEtx...
|
|
|
Bernard(), Pierre() etaJeanEtxepare(), hiruanaiokIbarrenjaioakziren, Pedro Luroberabezalaxe.Argentinarajoanda, BuenosAiresprobintziakoMarChiquita nardi hazkuntzanarituzirenarrakastatsuki,
|
eta
gero, 1880aldean, atzeraEuskalHerriraitzulietaerrentezbiziizangodira, Lekornen kokatuta,, etaontsabiziiduriz?. Jakina, ezdazailapentsatzeaPedro LuroIbarrekofamiliaezagunekinmintzatukozelabereasmoaz, etaziurrenezEtxeparetarrak ezagutegingouzituen, familiahorretakoak izanbaitzirenherrikoauzapezbatzuk.Aipatutakoalitekeenabaldinbadaere, berriroesanbeharrean nagoerabil: idudandokumentazioanezinizandut...
|
|
|
Geroago, 1877tikaurreraPedroLuroMardelPlatahiriankokatuzen berefamiliarekin,
|
eta
, inguruhartakogarapenabultzatuz, ?Miarritzargentinarra?itxuratuzuenurteenburuan.Esangabedoa, ekimenhorrekere zenbatuezinezkoirabaziakekarrizizkion.Hanjardunzuen1886raarte. Orduan, osasun arazoakdirela eta BuenosAireseraeramanzutenlehenago, etaostean Europara; Cannes enhil zen1890ean.
|
|
|
Geroago, 1877tikaurreraPedroLuroMardelPlatahiriankokatuzen berefamiliarekin, eta, inguruhartakogarapenabultzatuz, ?Miarritzargentinarra?itxuratuzuenurteenburuan.Esangabedoa, ekimenhorrekere zenbatuezinezkoirabaziakekarrizizkion.Hanjardunzuen1886raarte. Orduan, osasun arazoakdirela
|
eta
BuenosAireseraeramanzutenlehenago, etaostean Europara; Cannes enhil zen1890ean. Bereondorengoak garrantzihandikopostuetarairitsidiraArgentinan.
|
|
|
Mila zortzi ehun
|
eta
berrogoi eta zazpian,
|
|
|
Mila zortzi ehun eta berrogoi
|
eta
zazpian,
|
|
|
Hirurgarrenbatbadugu: Eskual herritikkampo, hirietaratedoameriketarat [sic] joaitekoezin egona.Etazergerthatzendahortik. Bazterrak oroeskualdunezhustenetagaskoinezbethetzen! Etchetiaretaofiziale gehienakarrotzakditugu, nombaitikethorriak, osokierdaldunak,
|
eta
guremintzayederrarenorde, ezdakitzerhizkuntzaahalkegarrigutarteanhedatzenaridutenak.
|
|
|
Denadela, nortasunetnikoarenkontserbaziorakoelkarteak etasortubaziren ere, egiadaAmeriketan nortasunarengalerabizkortueginzela.Esate errazbaterako, pasadizoaskiezagunabaita, BuenosAires koLaurakBat elkarteakdiru bilketabateginzuenIparragirrebertsolariaEuroparaitzul zedin,
|
eta
, besteakbeste, kantaldibatantolatuzuen.Euskaldunaberastu askohurbilduzirenkontzertuhorretaraeuronseme alabekinbatera.Ba, IparragirrekordurakoeuskaldunenhimnoabilakaturikoGernikakoArbola abestuzuenean, gurasoaknegar zotinkaarituzirendeblauki, etabienbitartean, belaunaldi gaztedotorea, euskaraapenasulertzen zuena, irribarreka hasizenemoziohorrenaurrean.Alegia, goragoaitaLhandekezarridigun prozesuho...
|
|
|
Ameriketakopanpetanerrepublikaberriasortzearenada, nireustez, ÉliséeReclus enoin oharhorretakopunturikdeigarriena.Ezdagoesanbeharrik, berriro erdemasekeohemorragiaonartzenarigarainplizituki, baldinetaerrepublika berri baezartzektobesteeuskaldunjoanbaziren.KonturagaitezenRecluserrepublika kantauriabaterzmintzodela,
|
eta
, ostera, Arbelbidek, bertzeEskual herribat, esandigula, hauda, euskaldunadela bai, baina, ezduerrepublikarenaipamenikegin, seguruenezerrepublikazale ezzelako.Nolanahi, nortzukoteziren, bertzeEskual herribat[...] itsasoz haindian asentatu, nahizutenpatrioteseskuariensameslarihoriek?
|
|
|
Erantzuna ezdasamurra.Orainarteko historia liburuetan ezduzu ezer aurkituko horretaz, bilatzenhasizgero, etakontuadazeozeregonbadagoela, nork etaÉliséeReclus ekberakbadiosku eta.Hauda, eskuarteansoilsoilikArbelbideren aipuaedukikobagenu, hainlaxoadenezerretorikotzat jo genezakebestebarik, baina, frantsesezkoa, ostera, zehatzadaoso, etaez dualdehorretatik zalantzarakozirrikiturikuzten.Zalantzabestealdebatetikdatorkigu, alegia, nortzukizanzirendelako, patriota? euskaldunhoriek, zereneta, euronoihartzunaReclus enbelarri xulorainoiritszedin, nire ustezezinbaitzitezkeenilunetaanonimoak izan, ezagunetaitzalzabalekoakbaino.Eta, esangabedoa, badaukaguholako, patriota, batzuenberri
|
eta
, antza, ezzirenhorrelakoerrepublikabatengaineanmintzatu.Nortzuk izanziren, ba, izan, horretazarituzirenak. Argitzekedagokontua.
|
|
|
Berelagunenbitartezizan zuenMexiko koPresidentezenCárdenasekinelkarrizketa, etabasahuntzetaantzekopiztiezjosiazegoen
|
eta
Lezokberakaukeratutakoirlabateuskalduneiopanahizien, hanAskatasuneanbizizitezen.Argazkiakeregordetzenzituen.
|
|
|
...asestribacionesoccidentalesdelPirineoyen elGolfo deBizkaya, comotrasladada aunaisla delPacífico oalascostas delos Grandes Lagosafricanos, baina, teorianbehintzat, ateakitxibarikbestelako posibilitateei.Nolanahi, neurribateanharrigarriabegitanduzait, batetik, AranakzeinatxikimendugutxierakutsidigunEuskalHerrikogeografia errealaridoakiola, edota, nahiagobaduzu, zeinaxolagutxilurraldetasuna dela-eta
|
,
eta, bestalde, aberriberribaterakopanpetakoaukeraezaipatzea, jakinikordurakoeuskaldunezbeterikzegoela.Denadela, ezdahorren harrigarriapanpetakoaaipatubarikuztea, SabinoAranarenada etaegun bereanetaaldizkaribereanargitaratutakoondokolerrokadaantikolonialista, Mientras existanfamiliasindígenasenlosarchipiélagos yenlosextensísimos territoriosdelcontinenteamericano, aellaspertenecenunosyotrosynoal...
|
|
|
...akoeuskaldunezbeterikzegoela.Denadela, ezdahorren harrigarriapanpetakoaaipatubarikuztea, SabinoAranarenada etaegun bereanetaaldizkaribereanargitaratutakoondokolerrokadaantikolonialista, Mientras existanfamiliasindígenasenlosarchipiélagos yenlosextensísimos territoriosdelcontinenteamericano, aellaspertenecenunosyotrosynoaloseuropeos, que seloshanusurpadoa aquellas pobresgentes, non, inplizituki(
|
euskaldunakereeuroparrakdira
eta), guztizarbuiagarritzatjotzenbaitueuskaldunenzabalkundea.
|
|
|
Hauda, Ameriketanerrepublika (edodena delakoa) euskaldunikez,
|
eta
EuskalHerriaakabo: horixedaArbelbideren begienaurreanitxuratuden etorkizungoibela.Etahemorragia, badakigunez, ezzengelditu.Gorago aipatubezala, Etxepareanaiakodol tanta batzukizanziren, huts hutsean. Isuri etengabehorretan, halaber, topoegingoduguAldudekomedikuaren amarekin, aitakeginzuenbezala.Izanere, EuskalHerrirafuntserostera egindakobisitaldilaburbatetikbueltan, JeanEtxepareren aita beharrak GratianneBidegorrigaztea() aurkituzuenArgentinarakoitsasontzian.Gratiannek Bidarrainutzizituengurasomaizterraketaahizpa, eta FrançoisnebarekinbaterazihoanAmeriketarantz.
|
|
|
Hauda, Ameriketanerrepublika (edodena delakoa) euskaldunikez, eta EuskalHerriaakabo: horixedaArbelbideren begienaurreanitxuratuden etorkizungoibela.Etahemorragia, badakigunez, ezzengelditu.Gorago aipatubezala, Etxepareanaiakodol tanta batzukizanziren, huts hutsean. Isuri etengabehorretan, halaber, topoegingoduguAldudekomedikuaren amarekin, aitakeginzuenbezala.Izanere, EuskalHerrirafuntserostera egindakobisitaldilaburbatetikbueltan, JeanEtxepareren aita beharrak GratianneBidegorrigaztea() aurkituzuenArgentinarakoitsasontzian.Gratiannek Bidarrainutzizituengurasomaizterraketaahizpa,
|
eta
FrançoisnebarekinbaterazihoanAmeriketarantz.
|
|
|
Zeresanikez, RamuntchodaPierreLoti ren zorionekoliburuhori. Frantsesezkoeleberriarrakastatsuhori1897anargitaratuzen, etahortik aurreraRamuntxoizandaeuskaldunarketipikoa.PierreLoti kbesteinork bainohobetoatzemanomenzueneuskalarima, euskalduntasunarenmuina,
|
eta
, antza, maisukietzanarazizuenletrazletraliburuhorretan.Estereotipo horrek, JonCasenavekargiroazalduduenez, aurreraeginzuenkanpotarren arteanetaosohedatutaegondaeta, beharbada, dago; bainabertokoekere ontzatjozutenheinbatean, IparraldekoXX. mende hasierakoidazle batzuenobransumadaitekeenez.Sarrionandiak aipatukontrabando eta baztermiresgarriezgainera, bestemakinabattopikoaurkituko dituzuliburuanba...
|
|
|
Zeresanikez, RamuntchodaPierreLoti ren zorionekoliburuhori. ...besteinork bainohobetoatzemanomenzueneuskalarima, euskalduntasunarenmuina, eta, antza, maisukietzanarazizuenletrazletraliburuhorretan.Estereotipo horrek, JonCasenavekargiroazalduduenez, aurreraeginzuenkanpotarren arteanetaosohedatutaegondaeta, beharbada, dago; bainabertokoekere ontzatjozutenheinbatean, IparraldekoXX. mende hasierakoidazle batzuenobransumadaitekeenez.Sarrionandiak aipatukontrabando
|
eta
baztermiresgarriezgainera, bestemakinabattopikoaurkituko dituzuliburuanbarreiatuta: pilota, euskaldunenaspaldikotasuna, taberna, euskaldunen fedea, etxondoarekikoatxikimendua, edotairrintzia, besteakbeste.Etabertokoiruzkingileak batdatozirudihorrekin: EuskalHerriarenikuspegiederraaurkeztenduLoti k, bainaaxalezkoaezinbestean.Edo, besteerabateraadierazita, giroaren deskribapenekin asmatuzuelarik er...
|
|
|
Edozelanere, RamuntcholiburuakerakustenduenEuskalHerria, begiradanostalgikobatekikusikolukeenada, hainzuzen, XIX. mendearen amaieranEuskalHerriarisoegiteko nagusituzena.Aurrekoataleanesan dugunez, ÉliséeReclus ekkanonikobihurtuzuendesagertzeradoanherriarenirudia, etahortikaurrerairmotueginzen.Hemeretzigarren mendean zehar, denadela, euskaldunarenirudiakbilakaeranabarmenajasanzuen. Mende hasieran euskaldunen ikuspegimitikoazabalduzen, batezereeuskaldunenjatorriariburuzkomisterioadela
|
eta
.
|
|
|
...ezizena.Itsas armadakoofizialaizanik, makina batbidaiaegin zituen, etaizanereurrunekolurraldeetankokatzen zituenbereeleberriak, dela Konstantinoplan (Aziyadé, 1876), delaTahitin (Le mariagede Loti, 1880), dela Islandian (Pêcheurd. Islande, 1886), delaJaponian (MadameChrysanthème, 1887). Nolanahi, 1891nEuskalHerriraetorrizen, Bidasoakomugazaintzenzuen Javelotontziaren kapitaina izendatuzutenean,
|
eta
EuskalHerriaaurreko lurraldeakbezain exotiko begitanduzitzaion. Ramuntcho (1897) hor kokatuzuen.FrantsesAkademiakokidehautatu zuten1891n.Hendaianhil zen.
|
|
|
Beraz, ba, leitueginnuenPierreLoti reneleberria,
|
eta
, egiaesateko, ez zenniregustukoasuertatu.Ezdutustekontrako aurreiritzirenbatenerruz izanzenik, zeren, aipatubezala, esperantzazbeterikirakurribainuen, alegia, adi adietaSarrikagindutakomunduzoriontsuaaurkituguran.Baina, topikoaktopikobeti, dirudienez.Zertazohartuginen, EspainiakoCarmenospetsuarenaazkeneanirakurrigenuenean. Bada, espainiarrikespainiarrenak, espainiararketipikoak, ElizondoetaEtxala... Noski, azaldueginbeharkonukenirebegietanzertandatzanmultzobi horienartekoaldea.Atazaez daerraza, bainaadibidebatekinsaiatukonaiz.
|
|
|
Irakurtzenhasietalehenengoorrialdean bertan, udazkenarendeskribapen ezinagonostalgikobatekineginnuentopo, etahanjakinnuenLarrunmendiinguruetako gailurretako pagoak etaarteakhostoakgaltzenari zirela. Atoangelditunintzenflashatuta, bainaezhorrenbestearteeiudazkenean hostoakerortzearenairakurtzearren (gogoratuzarteakzuhaitzhostoiraunkorrakdirela,
|
eta
, hortaz, beraieiudazkena bostaxolazaiela), baiziketakonturatutaarteakeurakdeskribapenhorretan soberadaudela.Izanere, inguruhorietan, arteakbarik, haritzakikusikodituzu, ezerikustekotan.Hala ere, arteakaurkitukodituzulehenorrialdean, etaarteakbigarrenean, eta seigarrenean, etaarteakbeste hainbatetahainbatetan. Noski, nire RamuntchonhainbestearteagertzearenerantzukizunaezdaPierreLotirena, berak chêneidatzibaitzuenfrantsesez.Errua, inorenaizatekotan, neureaizandaitekegaztelaniazkoitzulpenairakurtzearren, edoitzultzailearena, ezegiaztatzearrenberbapolisemikohorrenesangurakasuhonetanharitza dela.Aitaginarrebakgaztelaniazkobestebertsiobatirakurridu, EmiliaPardoBazán ekitzulitakoa, etahorretanerearteakdiranagusi.Zeradierazi nahiizandutxehetasunperiferikohorrekin. Ba, eleberrikoeuskaldunak, beharbada, arteakbezalaxeagertudirelalekuzkanpo, etabadaezpadajatorrizkoliburuanbegiratubeharko (ge) nukeelajakitekoPierreLoti k ea benetaneuskaldunetazidatzizuen, ea, esan, basquesdioen, alaeuskaldunak horegoteaitzulpenarenakatsbatoteden, izanere, bestehainbatherritako gizakiakerekabitukoliratekeLoti rentipohorienbarruan, etakabitu, gainera, neukezagutzenditudaneuskaldunaskobainohobeto.
|
|
|
Irakurtzenhasietalehenengoorrialdean bertan, udazkenarendeskribapen ezinagonostalgikobatekineginnuentopo, etahanjakinnuenLarrunmendiinguruetako gailurretako pagoak etaarteakhostoakgaltzenari zirela. ...gelditunintzenflashatuta, bainaezhorrenbestearteeiudazkenean hostoakerortzearenairakurtzearren (gogoratuzarteakzuhaitzhostoiraunkorrakdirela, eta, hortaz, beraieiudazkena bostaxolazaiela), baiziketakonturatutaarteakeurakdeskribapenhorretan soberadaudela.Izanere, inguruhorietan, arteakbarik, haritzakikusikodituzu, ezerikustekotan.Hala ere, arteakaurkitukodituzulehenorrialdean, etaarteakbigarrenean,
|
eta
seigarrenean, etaarteakbeste hainbatetahainbatetan. Noski, nire RamuntchonhainbestearteagertzearenerantzukizunaezdaPierreLotirena, berak chêneidatzibaitzuenfrantsesez.Errua, inorenaizatekotan, neureaizandaitekegaztelaniazkoitzulpenairakurtzearren, edoitzultzailearena, ezegiaztatzearrenberbapolisemikohorrenesangurakasuhonetanharitza dela.Aitaginarrebakgaztelaniazkobestebertsiobatirakurridu, EmiliaPardoBazán ekitzulitakoa, etahorretanerearteakdiranagusi.Zeradierazi nahiizandutxehetasunperiferikohorrekin. Ba, eleberrikoeuskaldunak, beharbada, arteakbezalaxeagertudirelalekuzkanpo, etabadaezpadajatorrizkoliburuanbegiratubeharko (ge) nukeelajakitekoPierreLoti k ea benetaneuskaldunetazidatzizuen, ea, esan, basquesdioen, alaeuskaldunak horegoteaitzulpenarenakatsbatoteden, izanere, bestehainbatherritako gizakiakerekabitukoliratekeLoti rentipohorienbarruan, etakabitu, gainera, neukezagutzenditudaneuskaldunaskobainohobeto.
|
|
|
Aitakorduan35urtezituen.Iturridokumentalakezdatozbatamarenadinaz,
|
eta
horrela, PiarresLafittekargitaratutakobataio agiriaren arabera23urtekoazen, bainaJonCasenavekerakutsijaiotza heriotza urteakzuzenakbadira, GratianneBidegorrik19urtezeuzkan.Nolanahi, umeaezzutenhurrengourtekomartxoarenhamalauraartebataiatu.Agirianirakurdaitekeenez,. JuanDambouriana, izanzenaitabitxi, Espainianjaioaeta21urtekoa, etaamabitxia. JeanneEtchepare?, Frantzianjaioaeta27koa.
|
|
|
...iziizandakoumezarokojazokunesinglebatzukgertu gertutik azalduzdozenabatorrialdetanzehar.Kontakizunautobiografikohorretanjendegutxiagertzenda, bainaikusilerroenarteanerdigaldutazerdioskun:?... gureetxetikurrunxagoezkonduazenaitarenkoinatbatek.[...] ixiltzeriketzuenosabaharen...?. Alegia, esatenarizaiguinguruetanaitarenarrebaerebizizela.Nago, arrebaaurrekopasarteko. JeanneEtchepare, hori izangodela,
|
eta
, eraberean, koinat osababerbatuna. JuanDambouriana?, bainaezdutinontopatuhorrenegiaztapenik.
|
|
|
...xeluzeaphalbat, zeukaten,, lastozestalia, biixurkirekin; sahetsakbeltz, ihiaabereongarriarekin gogortuzeginak?. Etxeziztrinhorretatik zenbaiturratsetara, eskortazegoen,, burdinharizetapaxetgorabatzuezhetsirik, barriottipia, zaldiena; zaldibasa xeheandanahanzagon, arduragizonek, zalthutsiganeta, handikbaitzeramatzatenazpianputarka?. Horrezgainera, bazutenerehandikhurbil, barrio handia?, ardientzat,
|
eta
–etxetikurrunxagoginduenzipua, zabaletabarna. Edatekoalazerbitzukourahandikginaukan.Noiztenka, sokabatgerrian estekaturik, hartarikdilingo, gizonbatzuzolaratbazoazkion, urazerheinetanzenikertzekoarabez?. Horrelakoxea zen, beraz, aitarenarrantxoa.
|
|
|
Harenbeldurgaitzanuen.Arrasgoizikadituabide nakon haurrer dagolaixilikegoiteajende larrienaitzinean, guzizjatekotenorean; ezen, urrunerathautemaitennuenber, ixilikjartzennintzan, erdi ahalge, erdi izitua.Behatzeraereeznintzokenausarta.Hainbarnasarthuaukandut zainetan, ttipidanik, aitarenalderatekobeldurhorinon, gizonduta, jarraikibaitzaut, halakouzkur
|
eta
, zernahitaratabianindadien, huts egitekoikharabatjauzaraztenzaundala...
|
|
|
Jakina, pasartehorretan ezerespliziturik agertzenezbadaere, errebolberrarenkontuhoriCatrielburuzagiarenindiarrekinlotubeharkogenuke, zereneta, lehenagobaten CatrielburuzagiaRosasjeneralarekinbateragainerakoindiarrenkontraaritubazenere, geroraetsaibihurtubaitzensasoi batekoaliatua.Hauda, Saladoibaitikhegoalderanzkolurraldeatarteka tartekabenetanarriskutsuaizatenzen; mugaldezabalhori ezzenbatereegonkorra, etagainerazenbatetahegoalderago hainbatetalanjerosago, panpa osoaindiarrez zipriztinduta zegoen eta.Catrielburuzagiarenindiarrak, gehienbat, AzuletaTandilinguruankokatutazeuden, etaeuronmehatxua inguruosoanzabaldukozen.Horrenbestez, Etxeparetarrakeremugalariak izanziren, pionieroakarteanindiarrez, garbitu? gabekomugaldehorretan,
|
eta
, westernetanikusiizanohidugunez, prestatuegingoziren, edozeinerasorenaurreangertuegoteko, indiarrena edo. Horrexegatikizangobidezen,, beharduguariblanquian, hori.
|
|
|
311.196km2edukitzera pasatuzela, indiarrenkontrakoondoz ondokokanpainamilitarodoltsubatzuenondorioz.Zeresanikez, indiarrekikomugaldeaurrunduta inprobableagobihurtukozenerasobatenarriskua,
|
eta
, hortaz, JeanEtxepare 1877anjaiozenerako, errealabainoagobirtualaizango zenindiarrenpresentzia, etabaimehatxuaere.Alabaina, Catrielburuzagiarengomutakdenboraluzeziraungozuenmugalariengogoan, etabaiiraungoere, aldi berean, errebolberrekmugalariensakeletan.Horrexegatikegingozuten blanquianJuancitorenbegiharrituenaurrean.
|
|
|
Amakbelhaunikaraztenohininduen, noiz, nun, ez nakike?
|
eta
, bieskuak ahurrazelgarriezarririk, erranaraztenzaundanhitzezhitzothoitzhau, orainoaditzen baitut:
|
|
|
|
Eta
, PiarresLafitterenesanean, hilarteiraunzionprestuizatekoxede horrek.Lafittekdioskunez, Aldudekomedikuamunduhonetanbizi zeno, egiarenetazuzentasunaren ondotikibilizen, egarrituta, tematuta, erdi etsituta, ilunbekaetahaztaka.
|
|
|
Etxeparerenesaneanbalekerezulaezdezaketenoskolhori, hainbatatalez osoturikdago: ezkutuzabalbi, bataaurrean etabesteaatzean, etatartean xaflagerriko itxuradunak; berauenkopuruaespeziezespeziealdatzenda. Ezkutuetaxaflenartekolarruarieskerlortzendaoskolarenzalutasuna,
|
eta
, izanere, armadiloakkiribilduegindaitezkeneurribatean.Buruaereezkutubatenbabespeandago, etabuztanaeraztungiltzatuen segidabatenbaitan.Bestalde, garezurra zapaladaetabehe baraila luzatua.Armadiloak HegoAmerikakolurraldeirekietanbanatutadaudegehienbat, panpaeta sabanetan, bainabadirabasokoakere.Zulatzaile etainduskatzaileahaltsuak izanik, lurpekogordezuloetanbizidira.
|
|
|
Armadiloak Dasypodidaefamilianbildutadaude, etazortzigenerotan sailkatuta.Peludoak, alegia, armadiloiletsuak, hairyarmadillos?, Chaetophractusgeneroandaude,
|
eta
, dirudienez, hiruespeziedira: Chaetophractus vellerosus, C.nationietaC.villosus.Generohorretakoarmadiloenoskoleko xaflazkoaldeak18zirrindadauzka, etahorietariko 7 8higikor, baina, gainerakoarmadiloekbainoile ondogehiagoedukitzeada, eurenezaugarririk behinena, izenaemandiena.Ile ondohoriekxaflenartetikagertzendira, etabaisabelaldetikere.Hiruespezieon banaketageografikoaikusita, badirudiChaetophrac...
|
|
|
...uak, ornogabeak, muskerrak, sugetxikiaketakarraskariak jatendituena, etabaiharatustelaere.Landareakberejanariarenerdiaizaterairitsdaitezke, bainaneguansoilik.Elikatzeko, hortzxeheak, dituelaadierazidiguEtxeparek, bainaoraingozezduguezerazaldukoarmadiloenhortzengainean: geroagoetorrikodahorretarakouneaproposa.Bestalde, aurrekopasartean, iluntzetan?, metaka?, tegietatik, jalgitzendirelairakurridugu,
|
eta
–tiroka, uxatuarrenalferrikzela.Horiekguztiakbatdatoz, neurribatean, bibliografiakdioskunarekin.Batetik, eguzki bortitzaekidinez gauekoanimaliakdira, areago oraindikudaberoan,, xipiltzekosapa, denean.Bestalde, gordelekuetanbizitzearenaarrazoiberberagatikizandaiteke, baina, horrezgainera, osoegokiasuertatzendaharrapakariengandikbabesteko, etabai, aldiberean, harraketazomorroakbilatuetajateko.
|
|
|
Azkenik, oso osougarizireladioskuJuancitorengomutak, etanahizeta tirokaibili, artzainekezinzutelaezereginhaienkopuruhandiarenaurka. Gauregunkontuaosobestelakoada, etanekazaritzazabaldudenguneetan, sistematikokikalitudirenez, peludoekatzerakaegindutenabarmen, espezieaarriskupeanezegonarren.Iraileanhastendaugalaldia, etakumeak abendualderajaiodira60 75egunekoernaldiaren ostean.Sabelaldiko kumebisortuohidira, sarriaskotanbataaretabesteaeme, 155g koak,
|
eta
hirurogeibategunezedoskikodutenak.Jaiotzean, Axularrensagarroikumearenarantzakezbezala, oskolabigun bigundagoerdiminakleuntzeko, etapixkanakagogortuko da.Peludoakgutxigorabeherabederatzihilabeteanheldukodira.
|
|
|
...arenabainoaskozhobetoezagutzenda Dasypusnovemcinctusbederatzi gerrikodunarmadiloarenbiologiaorokorra, berorixeda etaEstatuBatuetanbizi denespezie bakarra.Espeziehorretanharrigarriasuertatzenda, besteak beste, sabelaldibakoitzekolaukiakjaiotzea, hauda, obuluernaldubakarretiklaukumemunduratzea.Jakina, obulubakarretik eratorriakizateanidentikoakdira, delasexuz, delagene horniduraz.Klonikoakdiraberez,
|
eta
, hortaz, herentziarenetaingurumenareneraginerlatiboakaztertzekoerabiliizandiraluzarohorrelako laukoteak, ikerlariamerikarrekhaingogokodituztennature/ nurturedebatekoprobetan, alegia, izaerageneekerabathalabehartutadatorrenala, ostera, izatekomoduankriantzak etahezkuntzakzereginesanguratsuaduten.Gure Etxeparekerebazuenkezkahori, eta, izanere, ingelesezkohitz jokoa, jaiduraalaaztura, formulaederrar... esaldiaklaburbiltzen dubere iritzia, hauda, berezkoaindartuegitenduikasitakoak.
|
|
|
...identikoakdira, delasexuz, delagene horniduraz.Klonikoakdiraberez, eta, hortaz, herentziarenetaingurumenareneraginerlatiboakaztertzekoerabiliizandiraluzarohorrelako laukoteak, ikerlariamerikarrekhaingogokodituztennature/ nurturedebatekoprobetan, alegia, izaerageneekerabathalabehartutadatorrenala, ostera, izatekomoduankriantzak etahezkuntzakzereginesanguratsuaduten.Gure Etxeparekerebazuenkezkahori,
|
eta
, izanere, ingelesezkohitz jokoa, jaiduraalaaztura, formulaederrarekin ematenzuen, eta, azturekdituztejaidurakzabaltzenetagogortzen, esaldiaklaburbiltzen dubere iritzia, hauda, berezkoaindartuegitenduikasitakoak.
|
|
|
...ziarenetaingurumenareneraginerlatiboakaztertzekoerabiliizandiraluzarohorrelako laukoteak, ikerlariamerikarrekhaingogokodituztennature/ nurturedebatekoprobetan, alegia, izaerageneekerabathalabehartutadatorrenala, ostera, izatekomoduankriantzak etahezkuntzakzereginesanguratsuaduten.Gure Etxeparekerebazuenkezkahori, eta, izanere, ingelesezkohitz jokoa, jaiduraalaaztura, formulaederrarekin ematenzuen,
|
eta
–azturekdituztejaidurakzabaltzenetagogortzen, esaldiaklaburbiltzen dubere iritzia, hauda, berezkoaindartuegitenduikasitakoak.
|
|
|
Armadilokia, edotapeludokiaEtxeparekdioskunez, janarihautaomen daberezabalerageografikoosoan, TexastikArgentinaraino.Puntuhorretan adosdaudebegiratuditudanerreferentzia guztiak.Halaere, bakarbatean aurkituizandutzerenzaporeaduen: dirudienez, kalitatehandikotxerriki lakoada.Nolanahi, Juancitorenamakprimerakosukaldariaizanbehar zuen, ikusiz
|
eta
peludokiaren oroitzapenak berak zer nolako mihizkadaksortzen dizkion seme gehienari.
|
|
|
Zaedyuspichiyarmadiloa Patagoniaaldeanzabalduta dago.Pitxiduizenarrunta. Gordezuloetanbizida,
|
eta
gauezirtetendanormalean. Behatudenez, negualotan ematendu.
|
|
|
...isuastunadamaioarmadiloari, etaizanere, armadilo nagusia (Priodontesmaximus) 60kg koaizandaiteke, Dasypusnovemcinctus bederatzi gerrikodunarmadiloa10kg rainoiritsdaiteke, etapeludoa2kgraino (eta220 400mm). Denadela, ezdakitzertangelditukoden, erbiaren heinekoa, denpeludoa, oskola larrutuostean.Bestalde, behinEuskal Herrianbizizela, Etxeparektxerrikiajokootezuen, ba, peludoarenganorazkoordezkotzat?
|
Eta
, eraberean,, bethierekoihizikoerrabia, zelanbideratuzuen. Ezduthorriburuzkodatuzuzenikaurkitu, baina, Etxeparek Aldudetikbidalikroniketansasoibakoitzean zenbatusosareratudirenzein zehatz aipatzenduenikusirik, lepoa egingonukeberaereusotaraateratzen zela, besteakbeste.
|
|
|
Peludoaketa,, armadiloek, hagingutxibatzukdauzkate, baina, oso txikietabestigialakdirenak,
|
eta
, gainerakougaztungehienetangertatzen denarenkontrara, esmalterikgabekoak.Denadela, armadiloekezduteez ebakortzikezletaginik.Ildohorretatik, luzaroanEdentataordenansailkatu izandira, nagiekin, inurrijaleekinetapangolinekin batera.Izentaxonomiko horrekhaginbakotasunaadieraztendubereetimologian, etahortiketorri dirafrantsesezeta gaztelaniazerabilidirenédentésetadesdentadosterminoak, ingelesez eden...
|
|
|
...rmadiloekezduteez ebakortzikezletaginik.Ildohorretatik, luzaroanEdentataordenansailkatu izandira, nagiekin, inurrijaleekinetapangolinekin batera.Izentaxonomiko horrekhaginbakotasunaadieraztendubereetimologian, etahortiketorri dirafrantsesezeta gaztelaniazerabilidirenédentésetadesdentadosterminoak, ingelesez edentatesizendatubadiraere.Alabaina, benetanhaginbakoakinurrijaleetapangolinakdirasoilik,
|
eta
, horrela, gaztelaniazkoliburubatzuetanbereizitaikusikodituzudesdentadosetamaldentados direlakoak.Horrelako izendapenakgorabehera, armadiloerraldoiakehunbathaginditu, hau da, ugaztungehienekbainogehiago.
|
|
|
...enbaifolidotoeketabaixenartroekantzerakoeboluzio presioak jasango zituztelarik, erantzunmorfologiko analogoetarairitsiziren, etaezaugarri analogohoriektronparazidituztezoologoakluzaroan, hariketakonturatu direnarteezdirelahomologoak.Sailkapentaxonomikoberrihorrenikuspegitik, dagoenekozezdahorrenharrigarriasuertatzenlehengobanaketa geografiko disjuntu hori: orainordena batAmeriketatikzabaldutadago,
|
eta
besteaMunduZaharrean.
|
|
|
...armadiloak, inurrijaleak etanagiakbesarkatzendituztenak.Ezduzutxarto irakurri, hainzuzenPilosasubordenannagiakbildudiraetaez, ilearen oihartzunhorrekbururazuzeneanekarrikodizkigunpeludoak.Hauda, taxonomiarenikuspegitiknagiak, pilosoak, direlaesandezakegu, etapeludoak, zingulatuak, direla, bestaldeiletsuakizanarren.Pilosahorrezgainera, TardigradaetaFolivoraizenak ereerabiliohidiranagiaksailkatzeko
|
,
eta, nomenklaturaridoakiola, sinonimoakdira, bizidun multzoberberadeitzekobaliatzenbaititugu.
|
|
|
Ostera, ezdiraelkarrensinonimo, homonimoakbaino, arestianaipatudugunetaformalkiPilosaFlower, 1883deritzontaxona, nagiakbiltzen dituena,
|
eta
, bestalde, PilosaRay, 1693deritzona. JohnRay renPilosa, izatez, ugaztunenegungoizentaxonomikoarensinonimozaharbatda, hots, MammaliaLinnaeus, 1758klasearena.Hauda,, piloso?
|
|
|
JohnRay renPilosa, izatez, ugaztunenegungoizentaxonomikoarensinonimozaharbatda, hots, MammaliaLinnaeus, 1758klasearena.Hauda,, piloso? izenakgaur egunbakarriknagiakinkluditzenbadituere, horrezgainera, piloso, ugaztunterminoarensinonimozaharkitubatda.Dirudienez, SabinoArana sinonimiahorrenjakitunzegoen,
|
eta
–ugaztun, terminoagazbatera, uledun, erepapereratuzuen.Ugaztunetauledunberbok, ustegenezakeenaz bestaldera, ezdigutesoilikhistorianaturalaridagokionegiabanakontatzen, areago, ikuspegipolitikojakinbatdiguteerakusten.Alabaina, aipatzenarinaizenaezdoakioSabinoAranarenJaun Goikua etaLagi Zarra aldarrikapenari, baiziketaXVIII.mendekoikuspegipolitikobati, zoologoenhizkeranenkriptatutagelditudena.HorixeargitudiguLondaSchiebingerikertzaileak.
|
|
|
...o gorriadute, etabaigoi mailako tasunak; animaliaodolbakoek, ostera, isurkinkolorgebatdute, etahotza, guztizbehe mailakoakdirelarik.Kuadrupedioak, jakina, odoldunenartekotaldebatdira, lauzangotandoazen animaliaguztiakbiltzendituena.Areago, Aristotelesek bestetaldebitan banatuzituenkuadrupedioak; batetik, bibiparoetailetsuak, titidunakdirenak (egunugaztundeitzenditugunanimalietarik askobesarkatuz),
|
eta
, bestalde, obiparo etaezkatatsuak (egunnarrastideitzenditugunak etabaizenbaitanfibio). Hegaztiek bestetaldebateratzenzuten, animaliaodoldunen artean: bi zangodunak, bainaezerektoak.Azkentaldekoakarrainakziren, uretakoakizanikez baitzuten, ez hankaibiltaririk, ezbesorik, ezhegorik.
|
|
|
Aristotelesen lehenbanaketa, animaliak odoldunalaodolbakotzat jotzenzituena, ezzenguztizzehatza, zerenanimaliekorokbaitutebizijariakinenbat.Eraberean, animaliakbibiparo etaobiparoetanbanatzeaere okerdagoheinbatean, arrautzatiksortuakbaitiraanimaliakoro.Horiek guztiezgainera, Ray kkuadrupedioizenarenegokitasunaeztabaidatuzuen. Harenesanetan, baleak, mazopak etamanatiek, lauzangorikedukigabeere, badituztekuadrupedioengainerakoezaugarridiagnostikoak (odola, bihotza, birikak...),
|
eta
, horreladelarik, arrainenartetikateraetakuadrupediobibiparoekinkokatubeharziren.Kuadrupedio izenaberaerebaztertubeharrekoazelairadokizuen.Eztabaidakeztabaida, JohnRaytradizioramakurtu zen, etazetazeoakarrainekin baterautzizituen.
|
|
|
Ordukonaturalistekezzutenberehalakoan segituRay kmarkaturiko bidea.Linnaeus ek, ohikoazenez, QuadrupediaerabilizuenSystema naturaerenlehenargitarapenean, 1735ean.Hala ere, gizakiakkuadrupedioenarteansailkatu zituen,
|
eta
, horrekaskorenhaserreaekarriziolarik, kokapeneztabaidagarri etadeserosohorrekedobultzatutahasizenzeozeregokiagorenbila. Ezdagoesanbeharrik, Linnaeusezzenlehena izan, gizakiakanimaliakdirelaikusizuena.Kasurako, PierreBelon ek1555eannabarmenduzuen gizakiarenetahegaztieneskeletoenantzhandia, etaEdwardTyson ektxinpantzebatdisekzionatuzuen, Homo sylvestrisizendatu zuena, etaargi geldituzenespeziehorrenetagizakiarenartekokidetasunestua, anatomiaridagokionez.Aristotelesekberakgizakiakuadrupedioiledunbibiparoenarteankokatuzuen, baina, ErdiAroanzehareskolastikoeknaturarenbaitatikaterazuten, etaaingeruenpareraeraman.Ikuspegihorrekinbat, JohnRay k, esatebaterako, ezzuengiza jendeabereliburuaninkluditu, lehenagoGesner eketaAldrovandi kbezalaxe.Gizakien arimahilezkorraezinzengainerakopatarienarteansailkatu.
|
|
|
Ezdagoesanbeharrik, Linnaeusezzenlehena izan, gizakiakanimaliakdirelaikusizuena.Kasurako, PierreBelon ek1555eannabarmenduzuen gizakiarenetahegaztieneskeletoenantzhandia, etaEdwardTyson ektxinpantzebatdisekzionatuzuen, Homo sylvestrisizendatu zuena, etaargi geldituzenespeziehorrenetagizakiarenartekokidetasunestua, anatomiaridagokionez.Aristotelesekberakgizakiakuadrupedioiledunbibiparoenarteankokatuzuen, baina, ErdiAroanzehareskolastikoeknaturarenbaitatikaterazuten, etaaingeruenpareraeraman.Ikuspegihorrekinbat, JohnRay k, esatebaterako, ezzuengiza jendeabereliburuaninkluditu, lehenagoGesner eketaAldrovandi kbezalaxe.Gizakien arimahilezkorraezinzengainerakopatarienarteansailkatu. Alabaina, anatomiakonparatuarengarapenarekingeroetalekutxikiagozegoenarimarentzat,
|
eta
, laster, ukaezinbihurtuzengizakiarenanimaliatasuna.
|
|
|
...eusek gizjendeaakuadrupedioenarteankokatuzuen, horretarakoaintzathartuzbaigizonengorputziletsulau zangodunak (ibiltzekobietaoratzekobi) etabaiemaztekienizaerabibiparoetaesneduna.Areago, haginenezaugarriakikusita, lauebakortzakgehienbat, gizakiakAnthropomorpha ordenaparatnuzituen, tximinoekineta, adi!, nagiekinbatera.Anthropomorpha izenaJoh, nRay rizorziona, Primatesbilakatuzen1758koargitarapenean,
|
eta
, bidebatezesateko, osokontrakoiritziaksortarazizituen.Adibidez, GeorgesCuvierfamatuakgizakiaktximinoengandik bereizbehairzireladefendatuzuen, etahorrela, gizakiakBimanes ordenasailkatnuzituen (esku bidunak), ettximiano jendeaQuadrumanesordenan (lau eskudunak).
|
|
|
..., etaez, ostera, naturarenoparotasunataldeartifizialetanbanatu, etagrezierazkoetalatinezkoizenulertezinekinbataiatzea.Besteakbeste, Buffon ekbegitanhartuzuenLinnaeus ek titiariemanzionprominentzia:, kuadrupedioakidentifikatzekohartutako ezaugarriorokorbatek, titiadelakoakbezala, gutxienezkuadrupedioguztiguztienaizanbehardu?. Buffon ek, Linnaeus ek legez, bazekienesaterako garañoekezdutelatitirik,
|
eta
, hortaz, beroriezzelaklasearenezaugarriunibertsalbat.
|
|
|
1ºUgaztunena.Onek dira: idikija, txarrikija, arikija, auntzakijata eurenidiak,
|
eta
, itzbatanesateko, uledungustijenaragija.
|
|
|
SabinoAranarentestuhorretan, konturagaitezen, ugaztuneta (h) egaztiditugu,
|
eta
baiberorienbigarrenmailakosinonimobana, hurrenez hurren,, uledun?(=, ulia daukana?) eta, egakidun? (=, egakija daukana?; egaki: luma). Lumadunenkontuakhurrengobaterakobazterutzita, denok batetorrikogara, teutonizaturiko, uledun, horrenjatorrizkoa, pilosoa?
|
|
|
SabinoAranarentestuhorretan, konturagaitezen, ugaztuneta (h) egaztiditugu, eta baiberorienbigarrenmailakosinonimobana, hurrenez hurren,, uledun?(=, ulia daukana?)
|
eta
–egakidun? (=, egakija daukana?; egaki: luma). Lumadunenkontuakhurrengobaterakobazterutzita, denok batetorrikogara, teutonizaturiko, uledun, horrenjatorrizkoa, pilosoa?
|
|
|
Eskuenarteandarabilgunautuarenaldetik, ugaztunmonotrematuak ereosougaztun eskasakdiraugaztunarrenantzera, izanere, kasuhorretan emeekezdutetitibururikesne guruinfuntzionalakbadituztenarren: esnea amarensabelaldekohainbatirekiunetatikjariatzenda, etakumeekberorietatikedoskitzen dute.AustraliatikEuroparairitsizirenlehenmonotrematuek,, sator ahate mokodunek?, harritutautzizituztenordukotaxonomistak, etafaltsifikaziobatizanzitezkeelapentsatuzuten.Ezinezkotzat jotzen zutenhorrelakogorputz atalakdenakbatera bizidunberberarenganagertzea.Segurueneztaxidermistatreberenbatekjosikozituenatalok, kimera inprobablehuragauzatuz: ...uak... Zernahigisaz, satorahate mokoduna benetakotzatjozen1799an, baina, animalianahaste borrastezoologikoa izanik, BlumenbachzoologogermaniarrakOrnithorhynchusparadoxusizen taxonomikoazbataiatuzuen1800ean.Satorahate mokodunakdisekzionatzekoaukeraegonzenean, 1802tikaurrera, ezzenadostasuniklortuzegokionkokapentaxonomikoariburuz.Batzuenustez, emeenugalaparatuak muskerobobibiparoenagogoraraztenzuen,
|
eta
, horrenbestez, satorahatemokodunekereemeenbaitaneklosionatukodirenarrautzaksortzenzituztelaaurresanzuten, hauda, obobibiparoakdirela.Besteekugaztunaren anatomia, ikusi, zioten, etahurrengoazterketetanbibiparitatea etaesneguruinakaurkitukozireladefendatuzuten.Urteluzeetanbenetakogerla taxonomiko bategonzeneztabaidahorreninguruan, Ann Moyal ekedertogirotuduena.
|
|
|
Ezzegoenargimonotrematuakeanarrastiziren, ugaztunziren, alabien artekodeskribatugabekobestetalderenbatekoak.Apurka apurka datuen argialortuzen: 1824anesne guruinakaurkituziren, baina, esne jariaketa1832raartefrogatuezzenez, aurkariekguruinodoriferotzatulertuzituzten, hots, usain bibiparitatearenideiariindarra emanarren, 1884an, satorahate mokodunek arrautzakerrutendituztela egiaztatuzen, narrastiekbezala, beraz.Ezinagoharrigarria: animaliaesne jariatzaileaeta, aldiberean, errulea.Edozelanere, monotrematuakugaztunenarteansailkatudira, Prototheriasubklasean.Ugaztunerruleensubklasehorretansatorahate mokodunaz gaineraekidnadago.Ekidna1792 urteandeskribatuzen.BosturtegeroagoGeorgesCuvier ekEchidnahystrix izendatuzuen, erdinarrastierdiugaztun zenEkhidnajainkosa grekoanoinarrituta
|
,
eta, ebakortzenabsentziazohartu zelarik, Edentatataldeankokatuzuen, armadilo, nagieta inurrijaleekin batera.Areago, 1817anCuvierekbaiekidnaetabaisatorahatemokodunaerebi biak kokatu zituenEdentataordenan, baina, arrautzarik errutenezzutela asumituz, behin behinean.
|
|
|
...kusita, Londa Schiebinger ek planteatutakogalderaeginbehar dugugeukere: zeintzukizanziren, bada, Linnaeus enarrazoiak, ugaztunei ugaztunedo, hobeto, mamalioei mamalio esannahiizateko. LondaSchiebingerhistorialariarenustez, Linnaeus en asmoetarikobatgizaterianaturarahurbiltzeaizanzen, alegia, gizakiaketapatariaktaxonbakarreanelkartzea.Aldehorretatik, Linnaeustradiziozaharbatijarraituzitzaion, zeren
|
eta
, naturaMendebaldeko pentsaeranemeadelarik (AmaLur etaera horretakomitofemeninoaknonahi), emetasunarenikonoahaltsuenetariko bataukeratubaitzuenklaseaizendatzeko ugatzeanoinarrituzenean.Emearentitiaaspaldikosasoietatikizandanaturaren sinboloa, etapresentzia etengabeaetaagerpenaskotarikoaedukidu.Adibidez, Schiebinger ek aipaturikoadibide mordotik bathartuta, denokikusidituguErromako fundatzailebikim...
|
|
|
...eratubaitzuenklaseaizendatzeko ugatzeanoinarrituzenean.Emearentitiaaspaldikosasoietatikizandanaturaren sinboloa, etapresentzia etengabeaetaagerpenaskotarikoaedukidu.Adibidez, Schiebinger ek aipaturikoadibide mordotik bathartuta, denokikusidituguErromako fundatzailebikimitologikoak otsemebatentitietanedoskitzen.Besteinorajoanbarikere, ondotxodakiguEuskalHerrianeretitiarekindemaseko obsesioadagoela,
|
eta
, izatez, topikoriktopikoenadugugurearteanamaren bularrarekin bateaneuskaragozogarbiajasoizatearena.ArreseBeitiaren moduanesateko:
|
|
|
Denadela, Schiebinger enustez, ikonohorrensustraikultural sakonek azaldezaketeheinbateanbaiLinnaeus en aukera,
|
eta
baiereMammalia izenak edukizuenonarpenerraza.
|
|
|
...kokanpainan; horrengainekoliburubatidatzizuen.Izanere, hamazortzigarrenmendeangailurrerainoiritsizen norberarenumeakinorenganabidaltzekoohitura, harenbularrezhazteko.Inoizbainoeuropargehiagobaliatzenziren inudeez, etaezsoilikgizartekogoi mailakoak, delaaristokratakedota merkatariaberatsak; baitalaborariak, elizjendeaetaesku langileak.Emakumeakgeroetausuagoegotenzirenbizimoduproduktiboarekinlotuta,
|
eta
, horrenbestez, ezinezkoazitzaienhaurreititiahainbatetahainbathilabetezematea.Esatebaterako, Parisen1780aneginzenazterketabaten arabera, 21.000haurretiksoilik1801ekhartzenzutenamarenbularra; gainerakoakinudeenbularreanhaztenziren, inudeprofesionalekin esannahi baita.Inudetzaren ondorioz, zuzeneanedozeharka, umeenheriotza tasa gorantzzihoanikaragarriro, etabiztanleriakbeherantzegingozuelako beldurr...
|
|
|
...ikaragarriro, etabiztanleriakbeherantzegingozuelako beldurrazabalduzenEuropaosoan, hainzuzengobernugehienekpopulazio emendioabilatzenzutenean, baiindarmilitarraribegiraetabaizabalkundeekonomikoaridagokionez.Testuinguruhorretankokatubeharda Linnaeus ena.Linnaeusmedikuaizanik, besteakbeste bazekienogibidezkoinudegehien gehienak osobehe mailakoakzirela, gantz gehiegijaneta alkohollarregiedatenzutela,
|
eta
baztangazeta gaixotasunbenereozkutsatutaegonohizirela, hauda, ezinzutelainolazereesneosasuntsuegiasortu.Aldehorretatik, inudetzaren kontrako besteaskokbezala, Linnaeus ek ereemakumeekberenumeakedoskiarazibeharzituzteladefendatuzuen, abereenereduarijarraituz.
|
|
|
EuskaldunekinnolabaitekoloturaedukiizanzuenJean JacquesRousseauberaere, inudetzarenkontraarituzenÉmileospetsuan, 1762an,
|
eta
denbora tartelaburbatezmodanjarriomenzuengoi mailakoemakumeen arteanumeaknorberaren tititikhaztea.Linnaeus ek atazahorretan jardun zuelarik, lortueginzuen, halabaleakeurenlurrekoahaideekinsailkatzea, nolagizaterianaturarenbaitankokatzekolekuegokibatproposatzea.Eta lortuere, LondaSchiebinger enaburuz, Mammaliaizenarenbidez.
|
|
|
JeanEtxeparerenumetakooroitzapenetanpeludoaklekuzabalabetetzen du,
|
eta
, goragoikusidugunez, hainbatazalpenemandizkiguhareningurukoak.Baina, peludoazgainerabestepataribiagertzenzaizkiguoroitzapen horietan:
|
|
|
Etxeparek begietaratuezzuenbizkatxa, seguruenez, Lagostomusmaximus espeziekoaizangozen, edohorixeda, behintzat, Chinchillidaefamiliahorretakokarraskarihorienbanaketageografikoetatikondorioztadezakeguna. Familiahegoamerikar horrenseiespezieetanhandienada: gorputzak 47 66cm koluzeradu, etabuztanak beste15; pisuz2 8kg tartekoakizaten dira.Ordokietakobizkatxagauekoada, etailunabarrean ateratzendagordezuloetatikjateko.Belarrezeta hazizelikatzenda,
|
eta
, esamesenarabera, hamarbizkatxak ardibakarbatekbeste jatendute.Emeaketaheldubakoakdenakbateraalhatzendira taldetan; arrakbakarkagehienetan.Ordokietakobizkatxaosoanimaliasozialada, eta15 30aleartekotaldetanbizida, inoiz50 alerainoereiritsita.Hainbatganbaraetatunelezosoturikozulosistemakomunala eraikitzen dute,, bizkatxera, delakoa, 600m2tanzabaldutaegondaitekeenaeta4 30sarreraedukiditzakeena.
|
|
|
Jakina, gordezulohoriekbabeshandikoak diraeguzkiarenetaharrapakarien aurrean,
|
eta
, bestalde, ugalketaren urrats guztietarako guneaproposa eskaintzendietebizkatxei, delaparekamendu, jaiotzazeinedoskitzerako. Arrakurterosakabanatzendirabizkatxeradesberdinetara, eta, horidela eta, sakabanatuaurretik pisuhandialortzen dute, prozesuaenergetikoki garesti suertatzenbaitzaie, taldedesberdinenlurraldeek ezbaituteelkargainjartzen, eta, batezere, lehiatuegitendirelakotaldehartzailearenarrekin.Dena dela, tamainadadimorfismo sexualarenezaugarrinagusia.Panpetanugalaldibakarraegotenda: parekamenduakmartxo apirilean etajaiotzakuztailabuztuan.Gehienetan200g kokumebijaiotzendirasabelaldiko, etaamek zortziastebetezedoskiaraztendituzte.Sexu heldutasuna zortzihilabeteeta erdirekiniristendaemeenkasuan; arreneanhamabostekin.Dirudienez, gauregunherrietatik osoapartejoanbehardabizkatxakikusiahalizateko, zeren, izurritetzat jodirelarik (esatebaterako, gordezuloak zapaltzeanabelgorriekhankakapurtzenzituztenososarritan), lurraldezabaletanerauziak izanbaitiraamorrubiziz.
|
|
|
Jakina, gordezulohoriekbabeshandikoak diraeguzkiarenetaharrapakarien aurrean, eta, bestalde, ugalketaren urrats guztietarako guneaproposa eskaintzendietebizkatxei, delaparekamendu, jaiotzazeinedoskitzerako. Arrakurterosakabanatzendirabizkatxeradesberdinetara,
|
eta
, horidela eta, sakabanatuaurretik pisuhandialortzen dute, prozesuaenergetikoki garesti suertatzenbaitzaie, taldedesberdinenlurraldeek ezbaituteelkargainjartzen, eta, batezere, lehiatuegitendirelakotaldehartzailearenarrekin.Dena dela, tamainadadimorfismo sexualarenezaugarrinagusia.Panpetanugalaldibakarraegotenda: parekamenduakmartxo apirilean etajaiotzakuztailabuztuan.Gehienetan200g kokumebijaiotz...
|
|
|
Jakina, gordezulohoriekbabeshandikoak diraeguzkiarenetaharrapakarien aurrean, eta, bestalde, ugalketaren urrats guztietarako guneaproposa eskaintzendietebizkatxei, delaparekamendu, jaiotzazeinedoskitzerako. Arrakurterosakabanatzendirabizkatxeradesberdinetara, eta, horidela
|
eta
, sakabanatuaurretik pisuhandialortzen dute, prozesuaenergetikoki garesti suertatzenbaitzaie, taldedesberdinenlurraldeek ezbaituteelkargainjartzen, eta, batezere, lehiatuegitendirelakotaldehartzailearenarrekin.Dena dela, tamainadadimorfismo sexualarenezaugarrinagusia.Panpetanugalaldibakarraegotenda: parekamenduakmartxo apirilean etajaiotzakuztailabuztuan.Gehienetan200g kokumebijaiotzendirasabelald...
|
|
|
Jakina, gordezulohoriekbabeshandikoak diraeguzkiarenetaharrapakarien aurrean, eta, bestalde, ugalketaren urrats guztietarako guneaproposa eskaintzendietebizkatxei, delaparekamendu, jaiotzazeinedoskitzerako. Arrakurterosakabanatzendirabizkatxeradesberdinetara, eta, horidela eta, sakabanatuaurretik pisuhandialortzen dute, prozesuaenergetikoki garesti suertatzenbaitzaie, taldedesberdinenlurraldeek ezbaituteelkargainjartzen,
|
eta
, batezere, lehiatuegitendirelakotaldehartzailearenarrekin.Dena dela, tamainadadimorfismo sexualarenezaugarrinagusia.Panpetanugalaldibakarraegotenda: parekamenduakmartxo apirilean etajaiotzakuztailabuztuan.Gehienetan200g kokumebijaiotzendirasabelaldiko, etaamek zortziastebetezedoskiaraztendituzte.Sexu heldutasuna zortzihilabeteeta erdirekiniristendaemeenkasuan; arreneanhamabostekin.Dirudienez, gau...
|
|
|
...dututziaipatubarikCharlesDarwinekBeaglebelauntzianegindakoperiploaren liburuankontatuzigun anekdota, bizkatxanolabaitmikarekinberdintzendiguna.Kontuada ze, panpetanzaldizkobatekgauezerlojuagaltzenbazuen, seguruzegoenia, hurrengogoizeaninguruetakobizkatxerabatenatariantopatukozuela, bizkatxekgauzadeigarrietagogorguztiakbiltzekoohiturabaitute.Darwinek ezinizanzioninolakoazalpenikaurkituohiturahorri,
|
eta
, besterikezean, AustraliakoCaloderamaculatahegaztihesigilearekinkonparatuzuen.
|
|
|
Zorrinoak46 90cm koluzeraedukitzendumustur zorrotzetikbuztaneraino, eta2, 3, 5kg.Kolorezbeltzadagorputza, baina, bizkarraldetik zirrindazurizabalbaterakustendu, burutikbuztanarenhasieraraino; ale batzuetan, zirrindazuribakarraagertubeharrean, elkarrengandikbanatutakobiegotendira.Buztanabeltzaizandaiteke, zuria, edotazuri beltza. Konturagaitezen, Etxeparerendeskribapenean, horasta, izandahemengo beltza,
|
eta
–marraurdinbatbizkarreantrebes, horinahikoa ondoegokitzen daaipatudugunaldakortasunarekin, kontuanhartuta, ileaurdindu, zuri kolorekoabihurtzeaomendelaerabileratradizionalean.Edozelanere, zorrinoarenkolorazioaaposematikoada, hauda, abisuzkoa,, nigazkontuz ibili, dioskuna, etabatdatorEtxeparekkontatudigunzorrinoaren jokabide erasokorhorrekin.Izatez, zorrinoekuzki guruinbidituzte, hurbiltzenzaizkie... Elikaduraridoakionez, omniboroada karniborohau, etadirudienez, kakalardoaketaarmiarmakdiragehiengustatzenzaizkionjanariak, bestelakoak erebilatuarren: inurriak, harraketabeldarrak, ugaztuntxikiak, sugeak, apoak, ehunzangoak, arrautzak, sustraiak, fruituak.Zorrinoakbakarrikbizi badiraere, ugalaldianaretaemehelduekelkarrenganajotzendute, otsailaren azkenpartean.Kumeakapirilaren edotamaiatzarenhasieranjaiotzen dira, 2 5sabelaldiko.Amakhazten ditukumeak.
|
|
|
...udo, bizkatxaetazorrinoaren berri emandigubere erara, etaharkidatzitakoa, hemen, geukpixkatxobatzabaldu etairuzkindu egindugu, besterikgabe.Alabaina, Ameriketakoorhoitzapenakirakurritakoan, txundigarriabegitanduzaithainzuzenerehirupatarihoriekagertzea, idazlanhorrenberezkoedertasunazgainera.Izanere, hirurotarikobakoitza adibideberebizikoada, HegoAmerikakofaunanaurkitudirenhiruestratu desberdinena,
|
eta
, aldehorretatikbegienaurreanjartzendigutekontinente horretakofaunarenhistorialaburbildua, biogeografiazkoliburuetanFaunaElkartrukeAmerikarHandiaderitzona.Egia da, historiahoriiasoil soilik ugaztunendatuetanoinarritua da, baina, egiadaeraberean, soilikugaztunekeskainidigutelahorretarakofosil erregistroegokia.
|
|
|
Conepatuschingazorrinoa. Zorrinoetamofetenuzkiguruineksorturikoisurkin kirastuaosobabeseraginkorradaharrapakarienaurrean.Horidela
|
eta
, koloreosodeigarriakdituzte, kolorazioaposematiko delakoa?, edozeinharrapakarikzorrinoaerrazikusieta ezagutzeko modukoak, eta horrelaarmadisuasorio horretarajobeharezizateko.Aldehorretatik, kitzikatzenzaieneanbuztana altxatzendutemehatxu gisa.
|
|
|
Conepatuschingazorrinoa. Zorrinoetamofetenuzkiguruineksorturikoisurkin kirastuaosobabeseraginkorradaharrapakarienaurrean.Horidela eta, koloreosodeigarriakdituzte, kolorazioaposematiko delakoa?, edozeinharrapakarikzorrinoaerrazikusieta ezagutzeko modukoak,
|
eta
horrelaarmadisuasorio horretarajobeharezizateko.Aldehorretatik, kitzikatzenzaieneanbuztana altxatzendutemehatxu gisa.
|
|
|
AmeriketakoFauna ElkartrukeHandia.Orain3, 5 milioiurte Panamakoistmoaeratzean, iabat batean posiblebilakatuzenAmerikabienartekofauna trukea, orduraartekoisolamendu luzeariamaieraemanez.Lur zubi sortuberritikhainbatetahainbatespezie zabalduzireniparrekokontinentetikhegoaldekora,
|
eta
alderantziz.IparAmerikatik Hego Amerikarazabaldutakoenarteanondokoakaipa daitezke: untxiak, azeriak, hartzak, mapatxeak, erbinudeak, felidoak, mastodonteak, zaldiak, tapirrak, pekariak, guanakoak, oreinaketa beste.Eraberean, Hego AmerikatikIparAmerikara ondokoakiritsiziren: armadiloak, martsupialioak, gliptodonteak, lur nagierraldoiaketaarantzurdeak.
|
|
|
Sasoihorretan, mundukolur masaguztiakelkarturikzeuden, Pangaeaderitzonsuperkontinenteanbateratuta. Hortaz, ugaztunenlehenleinuakmunduosokolurraldeetara zabalduko ziren,
|
eta
, jakina, eskualdekaeboluzionatu. Alabaina, narrastientaldearekinkonparatuta, ugaztunenatxikisamarraizanzen, orain65milioi urtearte.Unehorretan, meteoritoarentalkak dinosauroakdesagertuarazizituen, eta, narrastiennagusitasunaezabatutakoaneszenategialibre geldituzelarik, baihegaztieketaugaztunek, eta baibizirikiraunzutenbestetaldebatzuek, aukeraparegabeaedukizutendibertsifikatu etaaurreraegiteko, eta, izatez, ugaztunakbaliatuzirenabagunehorretaz.Nolanahi, Pangaeazartatuzenean, HegoAmerikaklotutasegituzuenbai, batetik, Gondwana rekin (Afrika, Antartika, Madagaskar, India, Australia), etabai, bestetik, IparAmerikarekin.Amerikabienarteko loturahoriorain140milioiurteezabatuzen, Tethyaritsasbidezirkumekuatorialairekitzean, eta, bestalde, Gondwanaereapurtzean, HegoAmerikaeta Afrikaelkarrengandik bananduzirenoraindirela, emandezagun, ehun milioiurte.Edobesteerabateraesanda, direla140milioiurteabiatuzen IparetaHegoAmeriketakoeboluzioindependentea, etaorainehunmilioi urtehasizenHegoAmerikaetaAfrikakoa.Azkenik, HegoAmerikabanandueginzen baitaAntartikatik etaAustraliatik, orainlaurogeitahamarmilioi urteiturribatzuenarabera, edotaorainhirurogeita hamabostmilioiurte bestelakoekdiotenez.Alegia, berriroesanez, HegoAmerikairlabihurtzen hasizendirela140milioiurteetairlabihurtuzen, erabat, orain75milioi.
|
|
|
Hortaz, ugaztunenlehenleinuakmunduosokolurraldeetara zabalduko ziren, eta, jakina, eskualdekaeboluzionatu. Alabaina, narrastientaldearekinkonparatuta, ugaztunenatxikisamarraizanzen, orain65milioi urtearte.Unehorretan, meteoritoarentalkak dinosauroakdesagertuarazizituen,
|
eta
, narrastiennagusitasunaezabatutakoaneszenategialibre geldituzelarik, baihegaztieketaugaztunek, eta baibizirikiraunzutenbestetaldebatzuek, aukeraparegabeaedukizutendibertsifikatu etaaurreraegiteko, eta, izatez, ugaztunakbaliatuzirenabagunehorretaz.Nolanahi, Pangaeazartatuzenean, HegoAmerikaklotutasegituzuenbai, batetik, Gondwana rekin (Afrika, Antartika, Madagaskar, India, Australia), etabai, best...
|
|
|
Hortaz, ugaztunenlehenleinuakmunduosokolurraldeetara zabalduko ziren, eta, jakina, eskualdekaeboluzionatu. Alabaina, narrastientaldearekinkonparatuta, ugaztunenatxikisamarraizanzen, orain65milioi urtearte.Unehorretan, meteoritoarentalkak dinosauroakdesagertuarazizituen, eta, narrastiennagusitasunaezabatutakoaneszenategialibre geldituzelarik, baihegaztieketaugaztunek,
|
eta
baibizirikiraunzutenbestetaldebatzuek, aukeraparegabeaedukizutendibertsifikatu etaaurreraegiteko, eta, izatez, ugaztunakbaliatuzirenabagunehorretaz.Nolanahi, Pangaeazartatuzenean, HegoAmerikaklotutasegituzuenbai, batetik, Gondwana rekin (Afrika, Antartika, Madagaskar, India, Australia), etabai, bestetik, IparAmerikarekin.Amerikabienarteko loturahoriorain140milioiurteezabatuzen, Tethyaritsasbidezi...
|
|
|
Hortaz, ugaztunenlehenleinuakmunduosokolurraldeetara zabalduko ziren, eta, jakina, eskualdekaeboluzionatu. Alabaina, narrastientaldearekinkonparatuta, ugaztunenatxikisamarraizanzen, orain65milioi urtearte.Unehorretan, meteoritoarentalkak dinosauroakdesagertuarazizituen, eta, narrastiennagusitasunaezabatutakoaneszenategialibre geldituzelarik, baihegaztieketaugaztunek, eta baibizirikiraunzutenbestetaldebatzuek, aukeraparegabeaedukizutendibertsifikatu etaaurreraegiteko,
|
eta
, izatez, ugaztunakbaliatuzirenabagunehorretaz.Nolanahi, Pangaeazartatuzenean, HegoAmerikaklotutasegituzuenbai, batetik, Gondwana rekin (Afrika, Antartika, Madagaskar, India, Australia), etabai, bestetik, IparAmerikarekin.Amerikabienarteko loturahoriorain140milioiurteezabatuzen, Tethyaritsasbidezirkumekuatorialairekitzean, eta, bestalde, Gondwanaereapurtzean, HegoAmerikaeta Afrikaelkarrengandik ba...
|
|
|
Hortaz, ugaztunenlehenleinuakmunduosokolurraldeetara zabalduko ziren, eta, jakina, eskualdekaeboluzionatu. ...taldebatzuek, aukeraparegabeaedukizutendibertsifikatu etaaurreraegiteko, eta, izatez, ugaztunakbaliatuzirenabagunehorretaz.Nolanahi, Pangaeazartatuzenean, HegoAmerikaklotutasegituzuenbai, batetik, Gondwana rekin (Afrika, Antartika, Madagaskar, India, Australia), etabai, bestetik, IparAmerikarekin.Amerikabienarteko loturahoriorain140milioiurteezabatuzen, Tethyaritsasbidezirkumekuatorialairekitzean,
|
eta
, bestalde, Gondwanaereapurtzean, HegoAmerikaeta Afrikaelkarrengandik bananduzirenoraindirela, emandezagun, ehun milioiurte.Edobesteerabateraesanda, direla140milioiurteabiatuzen IparetaHegoAmeriketakoeboluzioindependentea, etaorainehunmilioi urtehasizenHegoAmerikaetaAfrikakoa.Azkenik, HegoAmerikabanandueginzen baitaAntartikatik etaAustraliatik, orainlaurogeitahamarmilioi urteiturribatzuenarabera, ...
|
|
|
Horiekhorrela, Simpson ekhirujazokunenagusibereiztuzituenHegoAmerikakougaztunen historian, hainzuzenhiru emigrazio, nolabaithiruestratufaunistiko itxuratuzituztenak: batetik, aspaldikoetorkinena, bigarrenik, etorkingoiztiarrak,
|
eta
azkenik, etorkiniritsiberriak.Simpson ekpostulatueginzuenlehenolatukoetorkinakiristeanHegoAmerikaugaztunbakoaizangozela.Alabaina, geroraaurkitudirenfosilbatzuekgezurreztatueginduteSimpson enustea, eta, areago, eraharrigarriangezurreztatu ere.Izanere, TimFlannery kdamaigubizi bizi, 1992anPatagoniakoaztarnategibateaneskuraturiko satorahate mokodun batenhaginarenaurkikundearenkontakizuna.Haginarenja...
|
|
|
...ujazokunenagusibereiztuzituenHegoAmerikakougaztunen historian, hainzuzenhiru emigrazio, nolabaithiruestratufaunistiko itxuratuzituztenak: batetik, aspaldikoetorkinena, bigarrenik, etorkingoiztiarrak, eta azkenik, etorkiniritsiberriak.Simpson ekpostulatueginzuenlehenolatukoetorkinakiristeanHegoAmerikaugaztunbakoaizangozela.Alabaina, geroraaurkitudirenfosilbatzuekgezurreztatueginduteSimpson enustea,
|
eta
, areago, eraharrigarriangezurreztatu ere.Izanere, TimFlannery kdamaigubizi bizi, 1992anPatagoniakoaztarnategibateaneskuraturiko satorahate mokodun batenhaginarenaurkikundearenkontakizuna.HaginarenjabeariMonotrematumsudamericanumizena jarrizioten, etaharezgeroztikhagingehiagotopatudira, hasierakoidentifikazioabermatudutenak.Zernahigisaz, HegoAmerikaez zegoenugaztunezpeituta, etagainera, besteakbes...
|
|
|
GauregunHegoAmerikanbizidirenugaztunenhiruestratuetatik zaharrena, Simpson enaspaldikoetorkinena, dirudienezzuzeneaneratorri daGondwana zartatuzeneanbertan,, zeudenugaztun leinuetatik, etamultzohorretakoanimaliahegoamerikarrekezduteahaidetasunesturikmundukogainerakougaztunekin.Aspaldikoetorkinhorien arteankokatubeharditugu, batetikHegoAmerikakomartsupialio guztiak (zarigueiak
|
eta
), eta, bigarrenik, lehenagoko atalbateanaipatuditugun edentatuak (peludoaetagainerakoarmadiloak, nagiak etainurrijaleak). Bestalde, bigarrenestratukofaunarenlehenfosilakorain30milioiurtekoak dira, eta, ustez, espeziehoriekirlarikirlaailegatukoziren, errekazeharkatzekoharri pausuakerabiltzendirenbezala.Bigarrrenolatuhorretakoak diraHego Amerikakotximinoaketabaikarraskarikabiomorfoak (kapibara, agutia, txintxila, bizkatxaetabeste). Hirugarrenestratukoak, iritsi berrien taldekoespezieakPanamakoistmoaosotuzeneanailegatuziren, jakina, gehienezorain3, 5 milioiurte, etahoridela etaahaidetasunestuamantenduduteIparAmerikakofaunarekin, ezbaitutedenboranahikorikeduki sakonkidibergitzeko.Esangabedoa, zorrinoaazkenolatuhorrenondorioa da.Hauda, Etxeparekpeludoa, bizkatxaetazorrinoahirurokbateraerakutsibadizkiguere, bakoitzarenbilakaeraguztizdesberdinaizanda, eszenategihorretanelkartuaurretik.
|
|
|
GauregunHegoAmerikanbizidirenugaztunenhiruestratuetatik zaharrena, Simpson enaspaldikoetorkinena, dirudienezzuzeneaneratorri daGondwana zartatuzeneanbertan,, zeudenugaztun leinuetatik, etamultzohorretakoanimaliahegoamerikarrekezduteahaidetasunesturikmundukogainerakougaztunekin.Aspaldikoetorkinhorien arteankokatubeharditugu, batetikHegoAmerikakomartsupialio guztiak (zarigueiak eta),
|
eta
, bigarrenik, lehenagoko atalbateanaipatuditugun edentatuak (peludoaetagainerakoarmadiloak, nagiak etainurrijaleak). Bestalde, bigarrenestratukofaunarenlehenfosilakorain30milioiurtekoak dira, eta, ustez, espeziehoriekirlarikirlaailegatukoziren, errekazeharkatzekoharri pausuakerabiltzendirenbezala.Bigarrrenolatuhorretakoak diraHego Amerikakotximinoaketabaikarraskarikabiomorfoak (kapibara, agutia, txintxila, bizkatxaetabeste). Hirugarrenestratukoak, iritsi berrien taldekoespezieakPanamakoistmoaosotuzeneanailegatuziren, jakina, gehienezorain3, 5 milioiurte, etahoridela etaahaidetasunestuamantenduduteIparAmerikakofaunarekin, ezbaitutedenboranahikorikeduki sakonkidibergitzeko.Esangabedoa, zorrinoaazkenolatuhorrenondorioa da.Hauda, Etxeparekpeludoa, bizkatxaetazorrinoahirurokbateraerakutsibadizkiguere, bakoitzarenbilakaeraguztizdesberdinaizanda, eszenategihorretanelkartuaurretik.
|
|
|
GauregunHegoAmerikanbizidirenugaztunenhiruestratuetatik zaharrena, Simpson enaspaldikoetorkinena, dirudienezzuzeneaneratorri daGondwana zartatuzeneanbertan,, zeudenugaztun leinuetatik, etamultzohorretakoanimaliahegoamerikarrekezduteahaidetasunesturikmundukogainerakougaztunekin.Aspaldikoetorkinhorien arteankokatubeharditugu, batetikHegoAmerikakomartsupialio guztiak (zarigueiak eta), eta, bigarrenik, lehenagoko atalbateanaipatuditugun edentatuak (peludoaetagainerakoarmadiloak, nagiak etainurrijaleak). Bestalde, bigarrenestratukofaunarenlehenfosilakorain30milioiurtekoak dira,
|
eta
, ustez, espeziehoriekirlarikirlaailegatukoziren, errekazeharkatzekoharri pausuakerabiltzendirenbezala.Bigarrrenolatuhorretakoak diraHego Amerikakotximinoaketabaikarraskarikabiomorfoak (kapibara, agutia, txintxila, bizkatxaetabeste). Hirugarrenestratukoak, iritsi berrien taldekoespezieakPanamakoistmoaosotuzeneanailegatuziren, jakina, gehienezorain3, 5 milioiurte, etahoridela etaahaidetasunestuaman...
|
|
|
Denadela, Panamakoistmoagauzatzeakamaieratragikoaemanzion isolamenduari, zeren
|
eta
, espezieiparramerikarren sarrerakespeziehegoamerikardeigarrienetariko batzuensuntsipenaekarribaitzuen.Ordenabi desagertuzirenoso osorik.Batetik, notoungulatuakbetikojoanziren.Notoungulatuak ugaztunherbiboroosodibertsifikatuak izan ziren, adibidez, errinozerobatentamainakoToxodondelakoa, CharlesDarwinekberakexhumatuzuena.Egiada, notoungulatubatzuekizotz arora arteiraunzutela, etagizakiehiztariekde...
|
|
|
Horrelakodatuakaipatzeanetabalantzeaeginez, badirudi iparraldeko espezieakhobetoprestatutaegondirela.Itxurabatean migratzailehobeak izandira, askozgehiagobaitiraIparAmerikatikHegoAmerikarajoandakoakalderantzizegindutenakbaino.Gainera, HegoAmerikarairitsitako gehienakarrakastatsusuertatudirabertan, etahainbatetahainbatespezietanerradiatudira.Areago, lehiakidehobeakzirendirudienez,
|
eta
, esate baterako, dagoenekozinplizitukiaipatudugunez, egungokarniboroeta herbiborohandiakinbaditzaileiparramerikarreneratorriakdira.Hala ere, ezdagoargieaaipatuordezpen horilehiazuzenareneraginezsortuaden, edobestelakokausabatzuenondorioz. Arrazoiak arrazoi, autorebatzuen iritzianisolamenduarenesperimentuakfaunaneartikoaren nagusitasunorokorraerakutsidigu.Beste batzuenustez, ostera, irlenhauskortasunaondorioztatubeharkogenuke.
|
|
|
Ugaztunetanoinarritutaezdaesperimentuarenondorioeiburuzkoerabatekoadostasuniklortu, baina, gainerakotaldeendatuekezdutehorretarakolarregilaguntzen; izanere, narrastietaanfibioenkasuangehienaurkitu denpatroiaugaztunenarenalderantzizkoaizanda, hots, kolonizaziorik arruntenahegoaldetikiparralderantzjoanda,
|
eta
, kasurako, Ipar Amerikan zabalbanatutakoapoetaigelakHegoAmerikatikeratorridira.Hegaztiei dagokienez,, hegaztienkontinentea, delaesandaiteke, bertanbaitagomunduko espezieguztienherenbat. Areago, abifaunaosojoriaizateazgaineraguztizkarakteristikoada: hogeitabifamiliaendemikodaude, alegia, hanbizi direnak etabeste inonez.Hegaztien fosil erregistroaurria da, eta, horrenbestez, ezindajakinfamiliaendemiko horiekguztiakbertaneboluzionatudirenentz, baina, abifaunahori (hauda, kota hegaztiak, perching birds?) autoktonoadelairadokiduDNA sekuentzienazterketak.Edozelanizanikere, ezdagobaterearginoiztikdauden.
|
|
|
Ugaztunetanoinarritutaezdaesperimentuarenondorioeiburuzkoerabatekoadostasuniklortu, baina, gainerakotaldeendatuekezdutehorretarakolarregilaguntzen; izanere, narrastietaanfibioenkasuangehienaurkitu denpatroiaugaztunenarenalderantzizkoaizanda, hots, kolonizaziorik arruntenahegoaldetikiparralderantzjoanda, eta, kasurako, Ipar Amerikan zabalbanatutakoapoetaigelakHegoAmerikatikeratorridira.Hegaztiei dagokienez,, hegaztienkontinentea, delaesandaiteke, bertanbaitagomunduko espezieguztienherenbat. Areago, abifaunaosojoriaizateazgaineraguztizkarakteristikoada: hogeitabifamiliaendemikodaude, alegia, hanbizi direnak etabeste inonez.Hegaztien fosil erregistroaurria da,
|
eta
, horrenbestez, ezindajakinfamiliaendemiko horiekguztiakbertaneboluzionatudirenentz, baina, abifaunahori (hauda, kota hegaztiak, perching birds?) autoktonoadelairadokiduDNA sekuentzienazterketak.Edozelanizanikere, ezdagobaterearginoiztikdauden.
|