|
2023
|
|
|
100 urte
|
eta
segi aurrera
|
|
|
Ez da erronka makala 100 urte betetzera iristea
|
eta
Martina Tolosa Goikoetxeak duela gutxi lortu zuen. Azkaraten jaioarren, Lekunberrin gustura igaro du bere bizitzako zatirikhandiena.
|
|
|
1923ko irailaren 29an Azkarateko Etxeberria baserrian jaio zen Martina.12 anai arreba ziren, bera bigarrena
|
eta
alaben artean zaharrena.
|
|
|
Bere haurtzaroan Atalluko eskolara joaten ziren Azkaratekoak. Zapata pare bakarra izango zuen orduan Martinak
|
eta
ongi zaintzeko, hanka hutsik jaisten zen oinez Atalluraino. Bertara iristean janzten zituen zapatak.
|
|
|
13 urte ingururekin estraperlora joan ohi zen bere aitarekin,
|
eta
18 urte ingururekin etorri zen Lekunberrira neskame, erdaraz hitzik jakin gabe eta lana gogor egitea tokatu zitzaion. Bertan ezagutu zuen bere senarra izango zen Lekunberriko Ildefonso Mariñelarena.
|
|
|
13 urte ingururekin estraperlora joan ohi zen bere aitarekin, eta 18 urte ingururekin etorri zen Lekunberrira neskame, erdaraz hitzik jakin gabe
|
eta
lana gogor egitea tokatu zitzaion. Bertan ezagutu zuen bere senarra izango zen Lekunberriko Ildefonso Mariñelarena.
|
|
|
Bertan ezagutu zuen bere senarra izango zen Lekunberriko Ildefonso Mariñelarena. Ildefonsok berak baino 13 urte gehiago zituen
|
eta
gaur egungo industrialdetik gertu zegoen Aizpurua enpresarentzat egiten zuen lan meategian.
|
|
|
1948an ezkondu
|
eta
Plazaolako trenean Zarautzera joan ziren eztei bidaian. Itsasoan hainbeste ur ikustean Martinak ezin zuen hori guztia gazia zegoela sinetsi, bertaratu eta probatu zuen arte.
|
|
|
1948an ezkondu eta Plazaolako trenean Zarautzera joan ziren eztei bidaian. Itsasoan hainbeste ur ikustean Martinak ezin zuen hori guztia gazia zegoela sinetsi, bertaratu
|
eta
probatu zuen arte.
|
|
|
Lekunberriko Pastanea baserrian bizi izan ziren
|
eta
Ildefonsoren gurasoak zaintzen lan handia egin zuen Martinak. Horretaz gain, 7 seme alaba izan zituzten, 3 seme eta 4 alaba.
|
|
|
Lekunberriko Pastanea baserrian bizi izan ziren eta Ildefonsoren gurasoak zaintzen lan handia egin zuen Martinak. Horretaz gain, 7 seme alaba izan zituzten, 3 seme
|
eta
4 alaba. Martinak eta Ildefonsok euskaraz hitz egin arren, frankismo garaia izanik, eskolan gazteleraz aritu behar izaten zuten umeek eta esanak zorrotz bete ezean, egurrezko erregela eta bestelakoekin zigor gogorrak jartzen zizkieten.
|
|
|
Horretaz gain, 7 seme alaba izan zituzten, 3 seme eta 4 alaba. Martinak
|
eta
Ildefonsok euskaraz hitz egin arren, frankismo garaia izanik, eskolan gazteleraz aritu behar izaten zuten umeek eta esanak zorrotz bete ezean, egurrezko erregela eta bestelakoekin zigor gogorrak jartzen zizkieten.
|
|
|
Horretaz gain, 7 seme alaba izan zituzten, 3 seme eta 4 alaba. Martinak eta Ildefonsok euskaraz hitz egin arren, frankismo garaia izanik, eskolan gazteleraz aritu behar izaten zuten umeek
|
eta
esanak zorrotz bete ezean, egurrezko erregela eta bestelakoekin zigor gogorrak jartzen zizkieten.
|
|
|
Horretaz gain, 7 seme alaba izan zituzten, 3 seme eta 4 alaba. Martinak eta Ildefonsok euskaraz hitz egin arren, frankismo garaia izanik, eskolan gazteleraz aritu behar izaten zuten umeek eta esanak zorrotz bete ezean, egurrezko erregela
|
eta
bestelakoekin zigor gogorrak jartzen zizkieten.
|
|
|
Bizi gogorra izan zuen Martinak. Etxean ez zuten urik
|
eta
arropa garbitzera errekara edo labaderora joaten zen. Luis Urriagaren harategiko lanak ere egiten zituen.
|
|
|
Luis Urriagaren harategiko lanak ere egiten zituen. Etxean egin zitzakeen lanak aurreratzen zizkion bereziki harakinari
|
eta
besteak beste tripakiak garbitzen, gaueko hirurakarte aritzen zen etxeko sukaldean behin baino gehiagotan. Trukeandirua beharrean, haragia ematen zion harakinak eta horri esker etxeanez zitzaien sekula janaririk falta izan.1970ean bizi aldaketa etorri zitzaien.
|
|
|
Etxean egin zitzakeen lanak aurreratzen zizkion bereziki harakinari eta besteak beste tripakiak garbitzen, gaueko hirurakarte aritzen zen etxeko sukaldean behin baino gehiagotan. Trukeandirua beharrean, haragia ematen zion harakinak
|
eta
horri esker etxeanez zitzaien sekula janaririk falta izan.1970ean bizi aldaketa etorri zitzaien. Beheko su ondoan zegoen katuaribrasaren bat erantsi eta ganbarako lastoetara joan ostean, Pastaneabaserria erre zitzaien.
|
|
|
Trukeandirua beharrean, haragia ematen zion harakinak eta horri esker etxeanez zitzaien sekula janaririk falta izan.1970ean bizi aldaketa etorri zitzaien. Beheko su ondoan zegoen katuaribrasaren bat erantsi
|
eta
ganbarako lastoetara joan ostean, Pastaneabaserria erre zitzaien. Igande gau horren ostean, jateko tenedorerik ere gabe, esku hutsik gelditu zen familia.
|
|
|
Igande gau horren ostean, jateko tenedorerik ere gabe, esku hutsik gelditu zen familia. Gaur egungo udaletxe ondoan, irakasleentzako etxebizitzak zeuden
|
eta
bertako bi pisu utzi zizkioten familiari, etxe berria egin artean han bizitzeko. 1972an pasa ziren Iturritak kaleko euren pisu berrian bizitzera.
|
|
|
1972an pasa ziren Iturritak kaleko euren pisu berrian bizitzera. Baserri batetik baratze
|
eta
garajedun pisu batera bizitzera joatea, aldaketa handia izan zen Martinarentzat.
|
|
|
Gaur egun, 12 bilobaren amona da
|
eta
17 birbiloba ere badauzka (18 aurki). Bere 4 anai arreba bizi dira oraindik eta haiekin telefonoz hitz egitean, hika aritzen da.
|
|
|
Gaur egun, 12 bilobaren amona da eta 17 birbiloba ere badauzka (18 aurki). Bere 4 anai arreba bizi dira oraindik
|
eta
haiekin telefonoz hitz egitean, hika aritzen da. Bere zaletasunetarako ez du tarte handirik izan Martinak, baina baratzean aritzeaz gain, pilota partiduak ikustea gustuko izan du.
|
|
|
Behinjubilatuta, Lekunberriko jubilatuetan ere asko gozatu zuen karta jokoetanbesteak beste. 1991n alargun gelditu
|
eta
dolua gainditzean, jubilatuetakolagunekin txango ezberdinak egiten ere hasi zen eta Benidormera zenbaitbidaia egina da besteak beste.
|
|
|
Behinjubilatuta, Lekunberriko jubilatuetan ere asko gozatu zuen karta jokoetanbesteak beste. 1991n alargun gelditu eta dolua gainditzean, jubilatuetakolagunekin txango ezberdinak egiten ere hasi zen
|
eta
Benidormera zenbaitbidaia egina da besteak beste.
|
|
|
Martinak, oraindik ere ez du inongo minik
|
eta
apetitua berriz izugarria. Lo ere asko egiten du.
|
|
|
Seme alaben artean txandaka zaintzen dute amaeta asteburuetarako berriz langile bat dute kontratatua. Urtebetetze egunean, Pilar alabak amari 100 urtera iritsi zela aipatu
|
eta
“bai, ni iritsi naiz! ” erantzun zion.
|
|
|
Eguna etxean lasai lasai ospatu, seme alabekin bazkaldu
|
eta
iloben zein biloben bisitarekin poz pozik amaitu zuen bere eguna Martinak.
|
|
|
Esker oneko hitzak txandakatzen dira guztion ahotan: Larraungo Udalari, egindako ahaleginagatik; Nafarroako Gobernuari, emandako erraztasunengatik; Ondare taldeari
|
eta
beste norbanako batzuei, egitasmoari hasieratik eman dioten bultzadagatik eta Satorrak taldeari, egindako lan guztiagatik. Pozik daude guztiak, Apezteguíak esan duen moduan, erakusketa dagozkion koordenatuetan ikusita.
|
|
|
Esker oneko hitzak txandakatzen dira guztion ahotan: Larraungo Udalari, egindako ahaleginagatik; Nafarroako Gobernuari, emandako erraztasunengatik; Ondare taldeari eta beste norbanako batzuei, egitasmoari hasieratik eman dioten bultzadagatik
|
eta
Satorrak taldeari, egindako lan guztiagatik. Pozik daude guztiak, Apezteguíak esan duen moduan, erakusketa dagozkion koordenatuetan ikusita.
|
|
|
Erakusketa martxoaren 17tik apirilaren 23ra izango da ikusgai Larraungo udaletxearen egoitzan, Gabarin. Asteburuetan
|
eta
jaiegunetan 11:00etatik 14:00etara eta 17:00etatik 20:00etara bisitatu da, ordutegi horretatik kanpo taldeentzako bisita gidatuentzat erreserbatuko baita.
|
|
|
Erakusketa martxoaren 17tik apirilaren 23ra izango da ikusgai Larraungo udaletxearen egoitzan, Gabarin. Asteburuetan eta jaiegunetan 11:00etatik 14:00etara
|
eta
17:00etatik 20:00etara bisitatu da, ordutegi horretatik kanpo taldeentzako bisita gidatuentzat erreserbatuko baita.
|
|
|
Arturo Hermoso de Mendoza espeleologo berak kontatu du nolako esperientzia izan zen hura: zulo horretatik ateratzen zen haize lasterrak iragartzen zien barruan bazela espazio ireki handi bat, ganbera moduko bat
|
eta
, horrenbestez, “deskubritzeko mundu bat”. Sei urte eman zituzten zirrikitua zabaltzen.
|
|
|
Ez omen dago hitzik “denboraren kapsula” hori aurkitzeak eragin ziena azaltzeko, baina nolabaiteko kezka ere sentitu zuela adierazi du Hermoso de Mendozak: “Espeleologook kaltea eragiten dugu, bideak zabaltzean
|
eta
abar, eta pentsatu behar dugu gure ekintzen inpaktuan. Oso gauza garrantzitsua aurkitu dugu, bai, baina horren ardura dugu orain”.
|
|
|
Ez omen dago hitzik “denboraren kapsula” hori aurkitzeak eragin ziena azaltzeko, baina nolabaiteko kezka ere sentitu zuela adierazi du Hermoso de Mendozak: “Espeleologook kaltea eragiten dugu, bideak zabaltzean eta abar,
|
eta
pentsatu behar dugu gure ekintzen inpaktuan. Oso gauza garrantzitsua aurkitu dugu, bai, baina horren ardura dugu orain”.
|
|
|
Hurrengo urratsa aditu bat engaiatzea zen. Jesus Altuna Etxabe antropologo
|
eta
paleontologo gipuzkoarrarekin hitz egin zuten eta horrek leize hartza ikertzen zebilen “zoro” batekin jarri zituen harremanetan. Zoro horren izena:
|
|
|
Hurrengo urratsa aditu bat engaiatzea zen. Jesus Altuna Etxabe antropologo eta paleontologo gipuzkoarrarekin hitz egin zuten
|
eta
horrek leize hartza ikertzen zebilen “zoro” batekin jarri zituen harremanetan. Zoro horren izena:
|
|
|
Trinok hiru baldintza jarri zizkion Satorrak taldeari: ez zezatela ezer uki, “denboraren kapsula” hura bere horretan ikertu nahi baitzuen; sarrera zabal zezatela, Trino bera kabitzen ez zelako
|
eta
piezak ateratzeko ezinbestekoa izango zutelako, eta finantzaketa lor zezatela. Lehenengoa erraza zen betetzen, bigarrenak lan handia eman zuen, eta hirugarrena Nafarroako Gobernuak jarri zuen.
|
|
|
Trinok hiru baldintza jarri zizkion Satorrak taldeari: ez zezatela ezer uki, “denboraren kapsula” hura bere horretan ikertu nahi baitzuen; sarrera zabal zezatela, Trino bera kabitzen ez zelako eta piezak ateratzeko ezinbestekoa izango zutelako,
|
eta
finantzaketa lor zezatela. Lehenengoa erraza zen betetzen, bigarrenak lan handia eman zuen, eta hirugarrena Nafarroako Gobernuak jarri zuen.
|
|
|
ez zezatela ezer uki, “denboraren kapsula” hura bere horretan ikertu nahi baitzuen; sarrera zabal zezatela, Trino bera kabitzen ez zelako eta piezak ateratzeko ezinbestekoa izango zutelako, eta finantzaketa lor zezatela. Lehenengoa erraza zen betetzen, bigarrenak lan handia eman zuen,
|
eta
hirugarrena Nafarroako Gobernuak jarri zuen.
|
|
|
“Hartz oso bat ateratzen ari gara! ”, abisatu zuten Trino. Ilunpetan,
|
eta
aurkikuntzaren ezohikotasunak liluratuta, Mari jarri zioten izena, emea zelakoan. Handik gutxira, baina, ikusi zuten Mari arra zela.
|
|
|
Handik gutxira, baina, ikusi zuten Mari arra zela. Mariri, besteak beste, eskuineko hanka biak, belaunezurrak, bularrezurrak
|
eta
omoplatoak falta zaizkio. Orno batzuek ere hortz markak dituzte.
|
|
|
Trino Torresek azaldu duenez, leize hartzek, negua heldu aurretik, 40 kilo gantz pilatzen dituzte gorputzean hibernatu ahal izateko. Zenbaitetan, baina, ez dute negu osoa pasatzeko lain jaten edo zaharregiak dira udaberrira heltzeko,
|
eta
, elurra desagertzen denean, hienek gorpuak usaindu, sartzen dira eta hezurrak ere jaten dituzte. Barre artean, Trinoren hitzetan, “Amutxate pleistozenoko janari lasterreko sukurtsal bat izan zen”, nolabait.
|
|
|
Trino Torresek azaldu duenez, leize hartzek, negua heldu aurretik, 40 kilo gantz pilatzen dituzte gorputzean hibernatu ahal izateko. Zenbaitetan, baina, ez dute negu osoa pasatzeko lain jaten edo zaharregiak dira udaberrira heltzeko, eta, elurra desagertzen denean, hienek gorpuak usaindu, sartzen dira
|
eta
hezurrak ere jaten dituzte. Barre artean, Trinoren hitzetan, “Amutxate pleistozenoko janari lasterreko sukurtsal bat izan zen”, nolabait.
|
|
|
Hala
|
eta
guztiz ere, zientziaren ikuspuntutik, Mariren hezurdura ikusgarriak ez du ekarpen handirik egin. Amutxatek ez dio bere garrantzi paleontologikoa hiru metroko garaiera omen zuen hartzari zor.
|
|
|
Amutxatek ez dio bere garrantzi paleontologikoa hiru metroko garaiera omen zuen hartzari zor. Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen
|
eta
arren arteko aldea etapa horietan zehar eta zer presentzia zuten hienek testuinguru horretan. Gainera, Amutxaten topatutako fauna guztiaren aztarnei esker, garai hartako ekosistemaren inguruan ere asko ondoriozta daiteke; gaur egun orkatzak eta basurdeak ikus daitezkeen eremuetan, duela milaka urte, errinozero iletsuak, mamutak eta leizeetako lehoiak baitzebiltzan, besteak beste.
|
|
|
Amutxatek ez dio bere garrantzi paleontologikoa hiru metroko garaiera omen zuen hartzari zor. Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen eta arren arteko aldea etapa horietan zehar
|
eta
zer presentzia zuten hienek testuinguru horretan. Gainera, Amutxaten topatutako fauna guztiaren aztarnei esker, garai hartako ekosistemaren inguruan ere asko ondoriozta daiteke; gaur egun orkatzak eta basurdeak ikus daitezkeen eremuetan, duela milaka urte, errinozero iletsuak, mamutak eta leizeetako lehoiak baitzebiltzan, besteak beste.
|
|
|
Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen eta arren arteko aldea etapa horietan zehar eta zer presentzia zuten hienek testuinguru horretan. Gainera, Amutxaten topatutako fauna guztiaren aztarnei esker, garai hartako ekosistemaren inguruan ere asko ondoriozta daiteke; gaur egun orkatzak
|
eta
basurdeak ikus daitezkeen eremuetan, duela milaka urte, errinozero iletsuak, mamutak eta leizeetako lehoiak baitzebiltzan, besteak beste. Hori dela eta, funtsezkoa deritzote izugarri aberatsa den ondare hau guztia behar bezala zaintzeari.
|
|
|
Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen eta arren arteko aldea etapa horietan zehar eta zer presentzia zuten hienek testuinguru horretan. Gainera, Amutxaten topatutako fauna guztiaren aztarnei esker, garai hartako ekosistemaren inguruan ere asko ondoriozta daiteke; gaur egun orkatzak eta basurdeak ikus daitezkeen eremuetan, duela milaka urte, errinozero iletsuak, mamutak
|
eta
leizeetako lehoiak baitzebiltzan, besteak beste. Hori dela eta, funtsezkoa deritzote izugarri aberatsa den ondare hau guztia behar bezala zaintzeari.
|
|
|
“Dibulgazioa egin ostean, orain zer? Kobazuloa hor dago,
|
eta
jendea hurbiltzen da, batzuk asmo onez, baina…”, esan du espeleologoak ondarearen babesaren garrantziaz ohartarazteko. Gobernuaren laguntza ez ezik, bertako biztanleena ere du ezinbestekotzat Satorrak taldeko kideak.
|
|
|
Ildo berari jarraiki, Trino Torresek gaineratu du Spelaeus bezalako erakusketak beharrezkoak direla jendeak inguruan daukanaren garrantziaz jabetu dadin.
|
Eta
ideia hori bera zuen buruan Trinok, 2021eko ekaineko egun hartan, Mikel Uharterekin hitz egin zuenean.
|
|
|
Gabarin aurkituko duguna ez da, baina, Amutxatera mugatzen; Mari hartzak Uitziko Mainean topatu ziren oreinaren, mamutaren
|
eta
bost errinozero iletsuen konpainia baitu erakusketan. 250 pieza inguru eman zituen, 1996an, Otxola taldeak topatutako aztarnategian Paco Etxeberria forentse eta antropologo ospetsuak zuzendutako indusketak.
|
|
|
Gabarin aurkituko duguna ez da, baina, Amutxatera mugatzen; Mari hartzak Uitziko Mainean topatu ziren oreinaren, mamutaren eta bost errinozero iletsuen konpainia baitu erakusketan. 250 pieza inguru eman zituen, 1996an, Otxola taldeak topatutako aztarnategian Paco Etxeberria forentse
|
eta
antropologo ospetsuak zuzendutako indusketak. Mainearen datu harrigarrienetakoa bildu ziren aztarna gehienak fauna hotzari dagozkiola da.
|
|
|
Bertan, gosez hiltzen ziren. Lekuaren helezintasunak Amutxatera hurbiltzen ziren hienak bezalako sarraskijale handien bisitak galarazten zituen
|
eta
, horrenbestez, nahiko egoera onean kontserbatu ahal izan dira aztarnak. Duela 45.000 urteko hezurrek garai hartako klimaz hitz egiten digute eta, informazio horri esker, Neandertal gizakiak bizi zituen aldaketa klimatikoen inguruko informazioa deduzitu daiteke.
|
|
|
Lekuaren helezintasunak Amutxatera hurbiltzen ziren hienak bezalako sarraskijale handien bisitak galarazten zituen eta, horrenbestez, nahiko egoera onean kontserbatu ahal izan dira aztarnak. Duela 45.000 urteko hezurrek garai hartako klimaz hitz egiten digute
|
eta
, informazio horri esker, Neandertal gizakiak bizi zituen aldaketa klimatikoen inguruko informazioa deduzitu daiteke.
|
|
|
Martxoaren 17tik apirilaren 23ra, Gabarin izango da ikusgai Amutxaten
|
eta
Mainean topatu ziren aztarna interesgarrienak biltzen dituen erakusketa: Spelaeus.
|
|
|
Duela 50.000 urteko Aralar aurrez aurre ezagutzeko aukera ezin hobea. Larraungo Udalak, Nafarroako Gobernuak, Aranzadi zientzia elkarteak
|
eta
Ondare Kultur Taldeak ondu dute, besteak beste.
|
|
|
“Mikel, honek guztiak bere jatorrizko lekuan izan behar du”. 2021eko ekaina da; Mikel Uharte, Larraungo alkatea, Iruñeko Planetarioan dago, Spelaeus erakusketaren aurkezpenean,
|
eta
Trino Torres paleontologo entzutetsua da hizketan ari zaiona. Ia bi urte geroago, mahai beraren atzean daude biak eserita, Nafarroako Gobernuko Kultura zuzendari nagusia den Ignacio Apezteguíarekin eta Jesús García Gazólaz ondare teknikariarekin batera.
|
|
|
2021eko ekaina da; Mikel Uharte, Larraungo alkatea, Iruñeko Planetarioan dago, Spelaeus erakusketaren aurkezpenean, eta Trino Torres paleontologo entzutetsua da hizketan ari zaiona. Ia bi urte geroago, mahai beraren atzean daude biak eserita, Nafarroako Gobernuko Kultura zuzendari nagusia den Ignacio Apezteguíarekin
|
eta
Jesús García Gazólaz ondare teknikariarekin batera. Esker oneko hitzak txandakatzen dira guztion ahotan:
|