|
2001
|
|
|
Baina hiztegi horretan aurkitzen ahal duguna ez dagokie hitzei bakarrik, zeren eta orduko euskal mamiak, izaerak, nortasunak azaltzen zituen esamoldeak, erranahi sakoneko hausnarketak
|
ere
Azkuek gauzaturiko mirari horri esker guregana heldu baitira. Hau da, euskararena ez ezik, euskal kulturaren isla gardena ere bada.
|
|
|
Noski, hitza baino lehen folkloristak izan ziren eta honek dioenez, Iztueta ere alde batetik behintzat  halakoa zen. Baina Iztueta eta Iztuetaren antzekoak hemeretzigarren mendean hasten dira eta Euskal Herrian bilketa erdi osoa (oso osorik ez baita behin ere izaten), egiazko eta benetako bilketa mende honetan bertan egin da, batez
|
ere
Azkueren eta Barandiaranen bidez.
|
|
2008
|
|
|
Izan ere erdal akademiek «señalan el valor taxativo de las palabras y frases de las leyes y demás documentos públicos», baina aldiz Euskal Akademiak «no encontraría, por desgracia, ley ni documento público redactado en euskera sobre qué fallar.» Beraz «la autoridad de la Academia no ahogaría ni amenguaría las iniciativas de los particulares. Su autoridad sobre el euskera dependería de la autoridad euskérica de los miembros que la constituyesen.» Ostera
|
ere
Azkuegandik aldentzen den ikuspegi legalista dario testuari. Eta Akademiaren autoritate mugatuaren kontua ere ez dirudi Azkuerena zenik.
|
|
|
Duda gabe Azkuek euskaratu zuen gaztelaniazko publizitate orriren bat oinarri hartuta (zenbait hitz teknikori gaztelaniazko ordaina ematen baitio, itzulpena dela iradokiz). Agian ordaindu ere egin zioten testua Euskalzalen jartzeagatik (edo agian ez), baina kasu horretan
|
ere
Azkueren inplikazioa ageri da, hiriko gestio komertzial bat, elektrizitatea moduko zerbitzu industrial bat instalatzekoa, euskaldunei euskaraz ezagutarazi nahi izan baitzien, hiria eta euskara gerturatuz.
|
|
|
«todos cuantos actualmente me califican de traidor» esatean jeltzaleei egiten zien erreferentzia, bere lan kulturalista amaitzean haiek
|
ere
Azkue abertzale gisa aitortu zutela ulertaraziz. Beraz, Azkue hein batez behintzat, bazen kontziente bere jarduera kulturalak proiektu politiko batekin (abertzalearekin) bat egiten zuela.
|
|
|
Erromantizismoak (aipatu den zentzu zabalean) bere garai betetik kanpo oso eragin luzea izan bazuen Espainian, zer esanik ez Azkue sortu zen Euskal Herrian. Izan
|
ere
Azkue euskal erromantizismo literario eta kultural bete betearen testuinguruan jaio eta hazi zen. Besteak beste, Jon Juaristik ikertu duenez, euskal erromantizismoaren iturburu nagusia Agosti Xaho zuberotarra izan zen, bere Voyage enNavarre pendant l. Insurrectiondes Basques (1835) eta Aitor legenda (1843) nabarmendu daitezkeelarik.
|
|
|
positibismoa. Izan
|
ere
Azkue literato foruzaleen gisako erromantiko fantasiosoa izan ez bazen, positibismoak hainbat arlotan mugak jarri zizkiolako izan zen.
|
|
|
Erromantikotzat hartu behar da
|
ere
Azkuek herri kulturan inspiratuz sorkuntza lanak egin gura izatea, bere burua iraganetik datorren tradizioaren katebegi eta jarraitzaile gisa ikusiz. Eta hain zuzen, espezialitate batetik bestera iragateak, bilketaren arlo batetik beste arlo batera, eta horietatik sorkuntzara, espezializazio vs. holismo dialektika honen bigarren zentzura garamatza.
|
|
|
Aipagarria da II. Errepublikako urteetan gertatu ziren fenomeno paraerlijiosoek
|
ere
Azkueren interesa piztu zutela, hala nola 1931an Madrilen gertatu ei zen mirari batek, gaiari buruz Vida sobrenatural aldizkari monografikoa eskuratzeko interes berezia izanik430.
|
|
|
Azkueren sobrenaturalarekiko joera honek guztiak, anekdota edo bitxikeria gisa izan dezakeen interesetik haratago, badu, bestelako interpretazio jakingarriago bat, Azkueren pentsamenduaren baitan esanguratsua gertatzen dena. Izan
|
ere
Azkue moduko positibista batentzat, edozein arlotan gauzak datu bidez konprobatzera ohitua, gertaera sobrenaturalak enpirikoki baieztatu ahal izatea, bere sinesmen kristauak bermatzeko eta indartzeko modu bat izango zen. Hola uler daitezke aipaturiko bere hitzak non froga horiek «ikusi», hots, positiboki baieztatu ahal izan dituela esanez eta eszeptikoenak ere baiezta dezakeela adieraziz («esto lo he visto yo con grandísimo consuelo de mi alma» edo «los designios de la Providencia se muestran palpables aun a ojos de no largo alcance visual»).
|
|
|
Santa Teresaren idazkera goxoa ere, ahozko hizkeratik hurbilekoa eta diminutiboekin bigundua Azkueren formetara ondo egokitzen da (bilbotar apaizak ere diminutiboak erabiltzeko ohitura handia zuen). Pentsa daiteke Santa Teresak agintari karmeliten erresistentziari aurre eginez ordena erlijiosoa erreformatzeko eta komentu berri bat sortzeko egin zuen borroka
|
ere
Azkuerentzat eredugarria izan zitekeela, berak ere, hainbat gizarte oztoporen aurka sortu nahi izan zituen eta erakunde euskaltzaleak, baita Eliza barruan ere.
|
|
|
euskal santuak ere erakunde erlijiosoen eraberritzea gauzatu zuen, fedea bultzatzeko korporazio berri bat sortuz. Hortik
|
ere
Azkuerentzat eredugarri izan zitekeen. Zentzu horretan oroitzekoa da Jesusen konpainia hein batez Sabino Aranak gogotan izan zuela EAJ alderdia sortu aurretxoan.
|
|
|
Euskaraz eta gaztelaniaz kopuru berdintsua idatzi zuen, erdarak garaiko euskaltzaleen artean zuen pisuaren erakusgarri dena. Nolanahi
|
ere
Azkue baino proportzio nabarmen handiagoan erabili zuten gaztelania beste euskaltzale batzuk (Mitxelenak %69,. Aitzolek? %91, Barandiaranek %96..).
|
|
|
Ez zuen hala
|
ere
Azkuek joera normatibotik guztiz irtetea lortu. Era apalagoan izan arren beti agertzen zituen horren zantzuak:
|
|
|
Zentzu berean, Evaristo Bustintza. Kirikiño? Euskalzalen hasi zen euskaraz idazten eta ondoren
|
ere
Azkuek lagundu zion letra munduan segitzen, Ibaizabal aldizkariaren kasua aztertzean ikusiko denez.
|
|
|
EuskalEsnaleko debatean partaide izan ziren J. J. Arin eta J. M. Zuazti apaizen adiskide zen Azkue, eta haien ahotik entzun bide zuen euskarazko egunkari egitasmoa Gizpuzkoan martxan jartzeko asmoa zegoela. Izan
|
ere
Azkuek bere 1918 urteko Ardi galdua nobelaren hitzaurrea apaiz bi horiei eskaini zien, haien asmoekin bat eginez:
|
|
|
Azkue beraren aitortza guztiz esplizitua da: «El Señor Sota, a quien dedico la obra del Cancionero, me ayudó antes cuando la fundación del teatro vasco en Bilbao, escuela vasca y Revista Euskalzale»24 Izan
|
ere
Azkuek kultur proiektu bat eskaintzen zien Euskalerria Elkartekoei.
|
|
|
Azkuek 5000 eta 6000 bazkide artean lortu nahi zituen elkarterako, eta handik 25 mila edo 30 mila franko atera ahal izatea espero zuen42 Ez zuen zehazten zertarako erabili nahi zuen diru hori, baina pentsa liteke FLB haren babespean euskal ikastetxeak, irakasleeskolak eta gisako proiektuak sortzeko izango zela. Nolanahi
|
ere
Azkuek FLB Akademiatik bereiz nahi zuen43 HendaiaHondarribia artean FLB eta ortografia kongresuen prestaketa lanak nahikoa nahastu ziren. Edonola ere Hondarribian FLB haren estatutuak onartu eta Euskalzaleen Biltzarra izenez jaio zen.
|
|
|
Zentzu berean,. Kirikiño? Euskalzalen hasi zen euskaraz idazten eta ondoren
|
ere
Azkuek lagunduzion letra munduan segitzen, Ibaizabal aldizkariaren zuzendaritza eskaintzean189 Hola bada, Azkue, nagusiki Euskalzaleren bidez, euskal narratibarenlehen mailako sustatzailea izan zen bere garaian. Oroitu une hartan, euskarazko literatura argitaratzeko zegoen beste plataforma nagusia, Donostiako EuskalErria aldizkaria, elebiduna zela, eta bertan, ziurrenik oharkabean, euskara olerkietarantza bideratu ohi zela, prosa nagusiki gaztelaniari utziz.
|
|
|
Azkueren hitzetan ikusten denez berak hezkuntza proiektu honetan pertsonalki inplikatzeko asmoa zuen («entrariamos en ejercicio»). Izan
|
ere
Azkuerentzat proiektu hau ez zen egitasmo bat gehiago. Aitzitik bizi osoa hari eskaintzeko asmoa zuen:
|
|
|
Ondoren harreman handia mantendu zuten, eta dirudienez Azkueren Euskaldun Biltokian euskara klase gehiago jaso zituen. Euskarazko pasarteak aurki daitezke Rocheltek Nicolas Viarrekin elkarlanean (hau
|
ere
Azkueren ikasle izana) 1897an idatzitako Euterpe Fúlgida obran. Cf. Juaristi (1999b:
|
|
|
Ikusten denez Azkuek euskara beste edozein hizkuntza bezala ikas zitekeela defendatzen zuen, eta horretan saiatu zen bere katedratik. Nolanahi
|
ere
Azkuek berak baino arrakasta handiagoa izan zuen Bustintzak euskara irakasten. Izan ere, apaiz irakaslea Europan zebilen bitartean, jeltzale gazte suhar batzuk gogotsu ibili ziren mañariarrarekin katedran.
|
|
|
Azkuek, Europara joan aurretik, Evaristo Bustintza utzi zuen euskara katedrako ordezko irakasle gisa. Nolanahi
|
ere
Azkue itzuli zenerako ikasle kopuruak gora egin zuen (ia ehuneraino), eta horri esker posible izan zen katedraren baitan bi maila bereiztea. Hola Azkuek bere postua berreskuratu arren Bustintzak ez zuen lana galdu30.
|
|
|
lehenik (I.1) Azkueren euskal nazionalismoa aztertzen da, bere militantzia politikoan izandako eboluziotik, nazionalismo horren ezaugarri ideologikoetaraino. Ondoren (I.2) Azkuerengan gehien eragin zuten korronte intelektualak, erromantizismoa eta positibismoa, aztertzen dira, baita haien arteko konbinazioa
|
ere
Azkuerengan. Hurrengo puntuan (I.3) Azkuek munduaren aurrean zuen jarrera aztertzen da.
|
|
|
Hola Euskalerria Elkarteak Sabinoren eta EAJren kandidatura lagundu zuten Bizkaiko Diputaziorako bozketan. Eta Arana Goiriren kandidatura babesten zuten sinaduren artean, Azkuerena azaltzen da32 Euskalzale aldizkarian
|
ere
Azkuek euskararen aldeko argudioekin, Arana Goiriren hautagaitzaren alde egin zuen33 Eta Euskaldun Biltokian Azkuek Arana Goiriri bere hauteskunde prestaketarako bulegoa ezartzeko baimena eman zion34.
|
|
|
«Chasco como el que me ha dado Santa!! Le doy el único ejemplar que tenía del manual de conversación [euskara ikastekoa], para que se dedique á poder llamarse con toda propiedad, vascongada; y solo sé que sabe decir iru»117 Hain zuzen
|
ere
Azkuek euskara ikasteko eta lantzeko hainbat testu didaktiko idatzi zituen. Azkuerentzat euskara jakitea ez baitzen derrigor txikitatik jaso beharreko zerbait, baizik nagusitan ere ikas zitekeena, eta euskaldun on guztiek landu behar zutena.
|
|
|
Lekutan geratzen da isolatuta eta bere arraza ardatz zuen euskal kulturaren erreferentzia. Euskara eta euskal musika autonomo eta berezi gisa ikusiko zituen orain
|
ere
Azkuek, baina jada ez inondik ere isolatu gisa. Musikari buruzko 1918ko hitzaldi haietan, sabindarrekin izan zuen pasarte polemikoa, beste behin ere jakingarria da.
|
|
|
Alemaniak, 1914an, Belgika eta Luxenburgo moduko estatu txikiak gatazka hasi eta egun gutxira okupatu zituen, eta orobat egin zuen austro hungariar inperioak Serbiako erreinu txikiarekin. Kontuan izan Belgikaren eta Serbiaren inbasioek oihartzun zabala izan zutela Euskal Herrian, batez
|
ere
Azkuek irakurtzen zuen Euzkadi egunkari jeltzalearen bidez. Hain zuzen, jeltzaleak Alemaniaren eta Austria Hungariaren aurka lerrokatu izanaren arrazoi ofiziala ez zen izan Frantzia eta Britainia Handiagatiko sinpatia, baizik inperio zentralek herri independente txikiak inbaditu zituztela. Hortaz, Gerla Handiaren sarraski eta okupazioak tarteko, «marrazoek jandako naufragoen» metafora begien bistako errealitate gordina zen 1918ko Azkuerentzat eta bere entzulegoarentzat.
|
|
|
302 Izan
|
ere
Azkue eta Campion ziren testuak aipatzen dituen baldintzak betetzen zituztenak: Akademiari lotuta zeuden eta euren jarduna Arana Goiri aurretik hasi zen («Eztabe matte Sabin, beronek euren ospia illundu ebalako» esaldiak eta «Sabin agertu zanetik eurek baztertu ziralako» dioenak, inplizitu dakarte Arana Goiri ezagun egin aurretik beraiek lanean ari zirela eta ospetxo bat zutela; baldintza horrek ziurrenik Juio Urkixo baztertzen du ez baitzen ezagun egin geroagora arte).
|
|
|
«a V. debemos mucho todos los amantes de nuestro Pais y quiera Dios que una vez aprobado el texto autonómico podamos elevar al rango merecido a la Academia de la Lengua, que debe a V. su vida, y entronizar definitivamente en la historia de nuestro pueblo a su insigne director»411 Ikusten denez Agirrek estatutuaren bidez Euskaltzaindiari beste maila bat emateko aukera aipatzen zuen. Izan
|
ere
Azkuek EAJ baitako sektore moderatuarekin, hala nola Agirre edo Manuel Irujo moduko buruzagiekin harreman ona zuen. Beraz posible zen horien eta GipuzkoaNafarroa aldeko euskaltzale jeltzaleen sostenguarekin, laster sortzeko ziren erakunde autonomikoek aitortza ofiziala egitea Euskaltzaindiari.
|
|
|
Nolanahi
|
ere
Azkueren kezka konstanteetako bat euskaldun alfabetatuak formatzea zen. Horretarako bideetako bat euskarazko hezkuntza bultzatzea zen.
|
|
|
Eleizalderen gutuna jaso eta egun gutxira, Oñatiko batzarraren bezperatan, Broussain
|
ere
Azkueri zuzendu zitzaion. Gerra tarteko frantsesez idatzi zion, bestela ere zentsura militarrak gutunaren ailegatzea aski luzatuko zuela jakinik210 Oñatira ezin joanaz penatzen zen, gerrak eta Hazparneko alkate lanak ezinezko egiten baitzioten.
|
|
|
237 Cf. Azkueren 1919.03.17ko gutuna Broussaini (gutun hau ez dakar Charrittonek). Ikus
|
ere
Azkueren 1919.06.03ko gutuna (in Charritton, 1986: 157).
|
|
|
Broussainek, halaber, Azkueri jakinarazten zion Campionek eta Urkixok urtebeteren buruan Akademia uzteko asmoa zutela, sartu
|
ere
Azkue eta Broussaini atsegin ematearren sartu omen baitziren eta beraz 3 arauaren aplikazioa urtebete atzera zitekeela (1920ko urrira arte) irteera hori errazteko: «En effet Campion et Urquijo nous ayant dit qu, ils donneraient leur démission avant cette époque là.
|
|
2009
|
|
|
Ekitaldi instituzionala izan zen, solemnea, eta Markel Olano Gipuzkoako diputatu nagusiak haren aulkia laga zion Andres Urrutia euskaltzainburuari, hark gida zezan zeremonia. Duela 90 urte
|
ere
Azkue euskaltzainburuari utzi zion besaulki nagusia Elortza diputatu nagusiak.
|
|
2010
|
|
|
Lehen lehenak Aita Donostia eta R.M. Azkue erraldoiek bildutakoak dira. Aita Donostiak berea 1912an jaso bazuen
|
ere
Azkuek ordurako bildua izango zuen noski, bera baino lehenago hasia baitzen herri kantuen bilketan.
|
|
|
Kontua da, bertso hauxe bakarra dela, ahoz ahoko usario zahar eskolagabetik gelditzen dena. Gaur ahotan dabiltzan beste kantaerak, aldez edo moldez, lehendik aita Donostiak, eta batez
|
ere
Azkuek, beren kantutegietan jasotakoen arabera moldatuak eta berritik ikasiak baitira gehienak; baina, batez ere Mikel Laboarena gailendu ondoren, haren itzalpean nahasberritu direnak. Baina, nola ez, usario zabaldu horretatik, bereiz eta nabarmen, Lekuonatarren Oiartzungo kontaerak eta kantaerak gelditzen zaizkigu.
|
|
2012
|
|
|
Bukatzeko, XIX. mendean argitaratutako azken itzulpen literarioa Resurrección María Azkueren Peter Andiaren iatorrizko gertaerak dugu. Jakob Staehlin von Storcksburg en Original anecdotes of Peter the Great liburuaren bi kapitulu (1.a eta 114.a) baizik itzuli ez zituen arren (1899an Euskalzale aldizkariaren ale banatan argitaratu ziren), aipatzeko modukoa iruditu zaigu itzulpen hau, batez
|
ere
Azkuek berak bi kapitulu horiek argitaratu aurretik Euskalzaleren aurreko atalean egindako hitzaurre edo, berbaurre, luzeagatik.
|
|
2014
|
|
|
Joan Mari Torrealdaik azaldu duenaren arabera,. Azkueren obra ia guztiak bera bizi zelarik argitara emanak dira, horietatik 28 XIX. mendean eta gainerako ia guztiak 1936 urtearen aurretik. Geroztik
|
ere
Azkueren obraren berrargitalpenak gauzatu dira, bai literaturan eta bai linguistika kontutan?.
|
|
2016
|
|
|
Kutxa Ekoguneak euskaraz eta euskararekin dibertitzeko antolatzen duen lehiaketa da Euskararen Ginkana, aurtengoan
|
ere
Azkue Fundazioarekin elkarlanean burutuko duena. Bi erakundeek euskara sustatzeko duten konpromisoan bat egin eta hizkuntza praktika ekologikoak sustatzea dute helburu.
|
|
|
Egia esan, Arakistain euskal literaturan ezaguna izan bada, zeharka bada ere, Larramendiren hiztegirako ondu zituen emendakinengatik izan da, ez besterik. Fidel Fita izan zen ilunpetik eta ezagutzera 1880.ean eman zituena, eta geroxeago
|
ere
Azkuek bere Euskaltzale n, eta Karmelo Etxegaraik goratu zuten Itziarko grazia:
|
|
2018
|
|
|
Lorea Bilbao Euskara eta Kulturako foru diputatuak
|
ere
Azkuek eginiko lana goraipatu du: –Bizkaiko Foru Aldundiarentzat, Resurreccion Maria Azkueren lan eskerga, euskararen lurralde eremu osoaren eta euskaldun guztien ondare ezin galduzkoa izanik, eutsi eta zabaldu beharrekoa da, inolako zalantzarik gabe.
|
|
2019
|
|
|
Lanik erdia eginda dago. Euskalherriaren Adiskideek beren xedeak erakhutsi zituztenik huna euskararen aldeko lanek bide handiak egin dituzte, batez
|
ere
Azkue iaunari esker. Bainan oraindik euskaldunek
|
|
|
Hala eta guztiz
|
ere
Azkueren iritziak, nola ez ba, badu bere aurrekaria..., hortxe baitugu Oihenartena.47
|
|
2021
|
|
|
Ordu bata ren kasuan, Bizkai aldean ordu batak dira nagusitzen ari dela dirudi; erdialdean eta ekialdean ordu bata/ oren bata da. Tradizioan
|
ere
Azkuek, Arrese Beitiak, Kirikiñok... ordu batak erabiltzen dute. Aldiz, Anabitartek, Izetak, Orixek, Txirritak... ordu bata erabiltzen dute.
|