|
2003
|
|
|
Antzeko zerbait gertatzen zen gizarte mailan. Erdi Aroko hiri berri babestuen plangintzan, adibidez, esanguratsua da Lizarran gertatua, Antso Ramirezsortzaileak espreski baztertu baitzituen 1090ean hirigunetik nafarrak, frankoei bakarrik
|
emanez
foruen baliabidez bertan bizitzeko eskubidea. Hori bera errepikatu zuen Antso Jakitunak 1187an bertako judu eta merkatari arrotzen mesedetan.
|
|
2006
|
|
|
Horrez gain, foruak komunitatearen bilakaeran garrantzitsuak eta oinarrizkoak ziren eskubideak zekartzan idatzita: hasteko, berriro konpetentzia batzuk uzten zizkioten komunitateari (justizia eta defentsa, esate baterako), baina lekuaren eta
|
emandako
foruaren araberakoak ziren. Horrela, foru aberatsenek eta eskubide gehienak ematen zituztenek hiribilduak eta hiriak sortu zituzten, carta puebla, foru, foru gutun edo hiri gutun deitzen den dokumentuaren bidez.
|
|
|
Salvatierra Agurainen, Tolosa, Ordizia eta, egile batzuen ustez, Hernani ere bai, beharbada. Fundazio hauek oso onuragarriak izan ziren ekonomiarako, beraz, esan dezakegu Seguraren fundazioaren arrazoi nagusia ekonomia bultzatzea izan zela, merkatarien nahiak betetzeko horrela (besteak beste, Gaztela osoan bidesariak ordaintzetik libre ziren Gasteizi
|
emandako
forua jaso zutenak, eta berdin segurarrak, forua eman zitzaienean).
|
|
|
Arrasaten 1260an Mondragón fundatu zuenean Alfontso X.ak Gasteizi
|
emandako
foru bera eman zien, izena aldatuta, baina zehaztasunik gabe; aldiz, hurrengo urteetan pribilegioak gehitu zituen, 1262an bi gutunen bidez egurra hartzeko eskubidea ematen die egur ikatza egiteko ferreriatarako eta gero bigarrenean Pazkoatan massucas del fierro direlako olek emandako zergatik salbuetsi zituen.
|
|
|
Laburbilduz, Segurako hiri gutuna eredugarria da bere garaiko fundazioetan, alde batetik, mugako hiribildua izanik, babes izaera gordetzen baitu inguruko biztanleentzat (Nafarroa eta Gaztela artean), baina baita ere, Meseta eta kostaldea lotzen zituen bidean kokaturik egotean, garaiko ekonomiarako oso garrantzitsua zen bidean kokaturik baitzegoen. Horrela, Gasteizeko hiribilduari
|
emandako
forua jaso zuen, bere abantaila eta merkataritzaren babesarekin, eta esplizituki ere artisautza bultzatzen da agorrolak bertara hurbilduz. Bestalde, gizartearen egoera pribilegiatua da, ohikoa denez, hiribilduetan, nahiz eta bi talde juridiko bereizten diren:
|
|
|
Batetik, mugako forua jaso zuten Uxue (1076), Arguedas (1092), Caparroso (1102), Santakara (1102), Funes, Marcilla eta Peñalén (1110), Cabanillas (1127), Araciel (1128), Encisa (1129), Zarrakaztelu (1129), Kaseda (1129), Marañon() eta Peralta/ Azkoien hiribilduek (1134) 248 Horiek, esan bezala, hiribildutzat hartzen dira eta asko ez dira mapan ageri (esate baterako, Uxue bera). Mugako foruen ezaugarriak dira, datengatik Aragoiko erregeek
|
emandako
foruak dira, hau da, lurraldea konkistatu zutenak eta populatu zutenak: Antso Ramirez(, Petri I.a() eta Alfontso I.a Borrokalaria() (Fortún, 1985:
|
|
|
Abaiz (Lergako despopulatua) (1244), Lakidain (1249), Aranatz (1251), Melida (1266), Eslaba (1272); eta Taxoare (1251). Gerin d. Amplepuis ek (Joana erreginaren merioak)
|
emandako
foruak ere badira: Zuñiga (1278) eta Lana (1281).
|
|
|
Iturria: . Burguei
|
emandako
foruak?, Fortún Pérez de Ciriza, Luis Javier eta Jusué Simonena, Carmen (1993), Historia de Navarra I, Temas de Navarra 7, Nafarroako
|
|
|
Hiribilduak puntu beltzez ageri dira markatuak eta izena daramate idatzirik eta alboan fundazio data parentesi artean (ezaguna denean legendak dioskunez). Lauki bat karratu baten barruan markaturik daramatenak besteetara hedatuko duten forua jasotako hiribilduak dira (izena, gainera, letra larriz daukate), legendaren arabera, hasierako zentrua, k [sic], eta familia bakoitzak kolore bat darama (Euskal Herritik kanpora
|
emandako
foruak direnean, gero Euskal Herrian hedapen foku berri bat sortu badute, hiribildu horren puntua ere foruaren familiaren kolorez markatuta dago, puntu beltza izan ordez). Kolorezko marrek lotzen dute fundazio fokua eta gerora haren foruaz sortuko diren hiribilduak (legendan adierazita daude:
|
|
|
Badirudi 1196an (behintzat 1194 eta 1234 artean) Antso VII.a Azkarra Nafarroakoak eman ziola forua, baina garbi dagoena hauxe da: 1200ean gaztelarrek Araba konkistatu ostean, Fernando III.ak berretsi zuen bere forua 1242an, baina antza Alfontso VIII.a Gaztelakoak konkistan egina zuen aurretik Fernando III.ak berak dioenez, eta eskaini zien Antso VI.a Jakituna Nafarroakoak Trebiñukoei
|
emandako
foru bera. Egile batzuek, beraz, Fernando III.arena jotzen dute benetako fundaziotzat170 Hurrengo erregeek konfirmatu zioten forua.
|
|
|
Bertako herrixkan kokatu ziren frankoak merkataritzan aritzeko. 1095ean Alfontso VI.ak Logroñori
|
emandako
foruan aipatzen da Guardia. Baina hiribilduari forua 1164ko maiatzaren 25ean eman zion Nafarroako Antso VI.a Jakitunak.
|
|
|
Done Bikendi Harana (1326 aur.) 172: ...nekazari komunitateak jaunari ihes egiteko Fernando IV.a Gaztelakoari eskatu zion babesa, hiribildua sortzeko eskatuz 1295 eta 1312 artean, eta 1312 eta 1319 artean forua eman zitzaien. Alfontso XI.ak eman zion Gasteizko forua 1316ko maiatzaren 15ean egile batzuek diotenez (García de Cortazar et al, 1979 eta Auñamendi)?, beste autore batzuek 1326 hartzen dute datatzat (García Fernández, 2004),
|
emandako
forua errespetatzeko sortzen den dokumentaziotik? 1324, 1326 eta 1334an emango ditu dokumentu horiek Alfontso XI.ak edo bere izenean bere tutorea zen Don Joanek (Díaz de Durana, 1994)?.
|
|
|
Gasteiz (1181) 173: ...Nafarroakoak fundatu zuen Nueva Victoria hiribildua Gasteiz herrixka zegoen lekuan 1181ean eta Logroñoko forua eman zion, aldaketa txiki batzuekin (autogobernu gehiago eman zien eta auzokide zahar nahiz berriak berdindu zituen) 174 J. I. Linazasororen ustez, Antso VI.ak fundatutako hiribildu guztietan bezala, Gareseko oinplanoak eragin zuen eraikitzean (hots, 1122an Alfontso Borrokalariak Garesi
|
emandako
foruan datorren oinplanoa), Caro Baroja-ren hitzetan, bi eliza artean kale nagusi bat (adbokazio nagusiko elizaren izena daramana, Santa Maria kasu honetan) eta paraleloan alboetan beste kale bana, harresiz inguratuta dago Goiuria deitzen den zati hau(. Villa Suso?). Gero 1200etik Gaztelak hartuta, lehen zabalpena 1208tik aurrera egin zen Alfontso VIII.a erregeak bultzatuta, mendebaldeko hiru kaleak zabalduz (Sokagileena, Zapatariena eta Errementariena).
|
|
|
Sute baten ostean 1256an Alfontso X.a Gaztelakoak eraikiarazi zuen gaur egungo lekuan, mendixka batean, Nafarroako mugan egonda, babesteko. 1290eko apirilaren 18an Antso IV.ak bere aitak
|
emandako
foruen galera aipatzen du sutean, eta urte hartako maiatzaren 12an Gasteizko forua eskaini zion (Diez de Salazar, 1985). Azken pribilegio hori geroko erregeek berretsia izan zen (Henrike II.a hasita) 1290ean.
|
|
|
–Caparroso? araututa, Petri I.ak
|
emandako
forua 1102an, gero Gartzea Ramirezek berretsi zuen bere erregealdian (ez dakigu data210).
|
|
|
erabakita. 1119an Tuterari
|
emandako
forua sartuta geratu zen. Gonzalo Azagrakoa zen Murchanteko jauna eta 1178an bere ondorengoek zati handi bat saldu zioten Tuterako elizako prioreari eta 1370ean falta zitzaiena erosi zuten.
|
|
|
1129): Alfontso I.a Borrokalariak
|
emandako
forua 1124 inguruan (Lema, 1997: 127 eta Fortún, 1985:
|
|
|
Baiona Lapurdum hiri erromatarra zen; 1125ean Gilen X.a Akitaniako dukeak forua eman zion eta hiria berpizten joan zen bere jauna zen apezpikuaren mendean; forua Rikardo Lehoi bihotzak berretsi zuen Akitaniako duke gisa 1174an, eta 1215ean Joanes I.a Lurgabeak, Ingalaterrako errege eta Akitaniako dukeak, eman zion etablissement deituriko estatutu bereziaren ondorioz, Lapurditik bereizi zen juridikoki (Goyheneche, 1990). Bastida Arberoa, Nafarroako erregeek fundatu zuten leku estrategikoan, Rabastenseko forua emanez240, Luis Hutinek berretsi zizkion 1312an bere aitak
|
emandako
foruak,. Labastida nueva de Clarenza, izenarekin; baina merkataritzan Bigorrako beste herrienak bete zituzten eta 1329an barrutia finkatu zuten Arberoakoekin.
|
|
2008
|
|
|
Foruei buruz hitz egiten dugunean, komeni da bereiztea hiribilduen sorkuntzan Nafarroako, Gaztelako edo Aragoiko erregeek
|
emandako
forua edo, carta puebla?, eta herrialde osoari zegozkion foruak. Ezberdintasunaren gakoa argi eta garbi azaltzen du Solozabalek:
|
|
2009
|
|
|
Ohikoa denez, telefonoz deitu genuen, Iturrarango kasuan Gipuzkoako Foru Aldundira, Lore Azokaren sarreran, errepide ertzean jarriko ginela jakin zezaten, eta, hara ezustea!, mila buelta eman ondoren, Landa Ingurunearen Garapeneko Diputatu den Rafael Uribarrenen erantzuna: ez zigutela baimenik
|
ematen
Foru Aldundiaren lurra delako eta horrelako ekintzei ez dietela baimenik ematen.
|
|
2014
|
|
|
Horren adibide dugu 1180an Donostiari
|
emandako
forua (hurrengo orrialdean). Irakurri arretaz galderak, eta erantzun iezaiezue, testua eta informazioa erabiliz.
|
|
2017
|
|
|
Tapiak eta Aierdik bat egin zuten esatean foru erkidegoko tren sarea Europarekin lotzeko “beharrezkoa” dela “Nafarroako korridoreak Euskal Y-koarekin lotura zuzena eta azkarra izatea. Aldi berean, aukera
|
emanez
foru erkidegoa EAEko hiru hiriburuekin eta Pasaia eta Bilboko portuekin lotzeko”. Azaldu dutenez, merkantziak eta bidaiariak eramateko gai den lotura dute buruan.
|
|
2018
|
|
|
Horregatik, trataera berezia eta legedi propioa eman behar zitzaizkien. Giza talde berri honen egoera normalizatzeko bidea 1129 urtean
|
emaniko
forua izan zen. Ikus ditzagun bere artikulu nagusiak (Lacarra eta Martin Duque, 1975, 5 zbk.): San Zerningo lautadan finkatutako frankoei zein gerora etor litezkeenei, Jakakoek zuten foru bera eman zien erregeak, haien jarduera eta harreman judizialak arautzeko. Herrigune horretako partaide izan nahi zutenek gainerako bizilagunen baldintza berberak onartu zituzten, beste inongo pribilegiorik aldarrikatu gabe.
|
|
|
Garaiko zenbait agirik franko en eta emakume nekazarien arteko ezkontzak aipatzen dituzte. Beste batzuetan, agiriek aitortzen dute nekazari hauetako batzuk auzokidetzat onartu zituztela burguan modu ofizialean, auzotarren erroldan erregistratuz.84 Alfontso Borrokalariak
|
emandako
foruaren agindua, beraz, ez dugu ulertu behar modu guztiz itxian (askotan egin den bezala), irekian baizik: frankoak ez zirenak ezin ziren burgu honetan auzotu burgukideen komunitatearen oniritzirik gabe.85 Hala eta guztiz ere, XII. mendearen erdialderako guztiz beteta omen zegoen etxebizitzetarako zegoen eremua, eta ondorioz, urte hauetan San Zernin Burguan finkatzeko asmoarekin etorritako pertsona askok ezin izan zuten haien helburua bete.
|
|
|
San Nikolasekoei
|
emaniko
forua garai berrietara egokiturik zegoen, populazio berriaren baitan tokia emanez ez soilik franko atzerritarrei, baita bertako nekazariei ere.87 Auzokide berri horiek guztiek baldintza berri bat onartu behar izan zuten: denek, haien gizarte maila edozein izanda ere, urtean behin ordaindu zuten zerga zuzen eta publiko berri bat, censoa deiturikoa, haien etxeen orubeengatik.
|
|
|
Iazain lautadan sortutako San Zernin Burguko biztanleak, berriz, gotzainaren menpe zeuden, eta frankoak ziren (Proventza, Gaskoina, Limusin, Poitou eta Normandiatik etorriak), bai jatorriz bai sariz frankoak pribilegiodunak ziren, ez baitzuten zergarik ordaintzen, baina denborarekin" franko" terminoa askea edo pribilegiodunaren sinonimo bihurtu zen. 1129an Alfontso I.a Borrokalariak
|
emandako
foruaren arabera antolatzen zen burgu hau auzo populatuena eta aberatsena zen XV. mendera arte, San Nikolasek ordeztu baitzuen. Jatorrian, seguruenik, Rodako Petri gotzainarekin etorritako jendea finkatuko zen bertan; gero, etorkin frankoek populatu zuten.
|
|
|
Baina elizaren agintea ez zen Iruñeak zeuzkan arazoen eragile bakarra. San Zernin eta San Nikolaseko bizilagun etorri berriei
|
emandako
foruek burgesia bat eratu zuten, industriari eta merkataritzari esker pixkanaka aberasten joan zena, eta gero eta indar handiagoa bereganatu zuena administrazioan eta gizartean.
|
|
2019
|
|
|
Bestetik, duela gutxi, Gipuzkoako Batzar Nagusiek onetsitako Gipuzkoako lurraldehistorikoan kultura mezenasgoari zerga pizgarriak
|
emateko
foru arauak xehetasun gehiagoz etamurrizketa maila handiagoarekin aipatzen ditu mezenasgoaren xede eta zerga pizgarrienonuradun izango diren arloak: zinema, ikus entzunezko arteak eta multimedia arteak, arteeszenikoak, musika, dantza, antzerkia eta zirkoa, ikusmen arteak, arte plastikoak edo arteederrak, argazkigintza eta diseinua, liburua eta irakurketa eta edizio literarioak, fonografikoaketa zinematografikoak edozein formatu edo euskarritan eta Gipuzkoako kultura ondare materialaeta ezmateriala ikertzea, dokumentatzea, kontserbatzea, berritzea, berreskuratzea, zabaltzea etasustatzea.
|
|
2022
|
|
|
Txostenean jasotako datuen argitara, «biktimei ordaina
|
emateko
foru lege bat» prestatzen hasia da Justizia Departamentua. Atzoko agerraldian eman zuen horren berri Santosek.
|
|
|
Arakilgo osasun etxean mediko postuak beteta badaude ere, pediatra postu bat betetzeko dago oraindik. Horren inguruan ez zuen argibiderik
|
eman
foru administrazioak herenegun argitaratutako prentsa oharrean.
|
|
2023
|
|
|
Lege organiko hori Konstituzioarekin bat datorrela esan du Konstituzio Auzitegiak ekainaren 23ko 118/ 2016 emandako epaian; baina, edu berean, adierazpen horren esparrua eta mugak finkatu ditu: " Mugatu ere, batetik, Konstituzio Auzitegiaren bosgarren xedapen gehigarri berriak Konstituzio Auzitegiak egin beharreko kontrolaren objektua mugatu da Batzar Nagusiek
|
emandako
foru arauei begira; ez ditu foru arau guztiak kontrolatuko, ezpada foru arau mota zehatz batekoak, hots, izaera fiskalekoak soilik, eta horien artean, Euskadiko Autonomia Estatutuaren 41.2.a) artikuluak aitortutako eskumenak erabilita eman izan diren foru arauak, hau da, euren lurraldean tributu araubidea mantendu, ezarri eta arautzeko foru arauak Estatuko zergen antolaketa orokorra aintzat hartu...
|
|
|
★ X. mendetik aurrera, hiribilduak eta hiriak sortu zirenean, erregeek
|
emandako
foruen eta hiri gutunen babesean, jaun feudalen aurka egingo zuen botere berriari ireki zitzaizkion ateak. Orduan, ekin zitzaion, halaber, garapen ekonomikoari.
|
|
|
Aipatu ditugun hiru iturri nagusi hauekin batera beste batzuk ere adierazi behar dira: Lurralde historikoei EAEk transferentziaren edo delegazioaren bitartez emandako eskumenen arauketa jasotzen duten Legebiltzarreko Legeak. Lurralde historikoei zuzenean Estatuaren oinarrizko legeek ematen dizkieten eskumenak. Eusko Jaurlaritzaren eskumeneko zerbitzuak
|
emateko
Foru Aldundien esku uzten dituzten Dekretuek. Eta azkenik, nire ustez aipagarria da ere Euskadiko Toki Erakundeei buruzko apirilaren 7ko 2/ 2016 Legeak zehazten dituen foru organoen ahalak.
|