|
2008
|
|
|
b. Demolinguistikoak.> Erdigune horretan eta mendebalean zeuden 1968an, eta baita gaur
|
egun
ere, euskaldunik gehienak.
|
|
|
|
Egun
ere, halakorik ez ote dugun maizegi egiten azalera daiteke. Zorionez, horretan ere badugu pausoa tentuz emateko aukera eta Larramendirena aintzat har tzeko, onean eta txarrean, zuzenean nahiz okerrean.
|
|
|
Gezurretan arituko nintzateke erranen banu Nafarroan ez dela euskalkien gaineko kezkarik izan. Izan da eta, gaur
|
egun
ere, bada. Nolanahi ere, nafar euskaldunok ditu gun kezken arteko bat da, Nafarroan euskaldun konprometitu izan eta bizitzeko zailta sunak gaitzak baitira, are gehiago, egun, Nafarroako Gobernuaren erasoaren aitzinean.
|
|
|
(b) Euskararik mintzo ez den tokietan, abiapuntua euskara batua izanen da (eta,
|
egun
ere, hala da). Hala ere, uste dut euskalduntze prozesuan garrantzi handiagoa eman litzaiokeela familia euskaldunetan egonaldiak egiteari, Ingalaterrara ingelesa hobetzera joaten den bezalaxe.
|
|
|
Bi hitz hauek lotsa>(, beldur?) eta ahalke ez dute banaketa diatopiko berdina, beldur hitza hedatuagoa dagoelako lotsa> baino gauza bera adierazteko. Esaterako, Ip (GN) n Ultzamako eta Baztango azpieuskalkietan beldur>, ez, lotsa, eta alke> biak erabiltzen dira, eta hori egiaztatzen du Izeta-k ere bere hiztegian30, non bizitasun haundiz ageri den
|
egun
ere, alke?, baina euskalki honetako beste azpieuskalkietan: Bortzirietakoan, Araizkoan, Uharte Arakilgoan eta Gipuzkoakoan ez darabilte a (hal) ke, > lotsa> baizik.
|
|
|
Hiru ezaugarri azpimarratzen ditu Axular-ek bere azalpenean, merkatariei dagokienez: lehena, tratuetan arintasuna,
|
egun
ere bistan dagoena; bigarrena, iruzurra, tratuetan maiz gertatzen dena; eta, hirugarrena, irabaziak, arriskuaren parekoak, hain zuzen ere.
|
|
|
d) Bere apurrean ere, testigantza fidagarria ematen du hark, XVII. mendean Euskal Herrian indarrean zen egitura juridiko eta administratiboarena. Ezin ukatuzkoa da, bide beretik, orduko hartan, gaurko egunean bezalaxe, lege munduak, euskararen ikuspegitik behinik behin, bazuela eta baduela zer landu eta zer hobetu, justiziak, sarri askotan, Axularren garaian bezalaxe,
|
egun
ere, euskaldunentzat min eta garratz izaten jarraitzen baitu.
|
|
|
Zubi zaharrak gerra arte, 1937ko apiril arte iraun zuen, zeinetan bonba batek apurtu zuen eta gero leku berean berria egin, gaur
|
egun
ere irauten due nak, inguruko guztientzat Matieneko zubia izenarekin ezagutzen dena. Izen honen etimologia dela eta izan zuten beraien arteko eztabaida bat Koldo Mitxelena eta Justo Gararatek.
|
|
|
Bera bizi zela ez nekiena zen 1704ko fogerazioan ere bi etxe zirela Bizinaienak, bata Artekalean> eta bestea Satorkalean. Bizinaitarrenak dira gaur
|
egun
ere irauten duten katea fabrika famatuak, otxandiar jatorriko batek esaten duenez duela bost mende Ameriketa lehendabizi iritsitako hiru karabeletakoak ere Otxandioko katedunak izan omen ziren. Itsasontzi katea erraldoiak egiten ditu, bai Otxandion bertan eta batez ere Leioako Marinerrian (Lamiako auzoan, hain zuzen) bizinaitarren enpresak.
|
|
|
Ugao> edo Miraballes> uriaren udalerriko 1796ko fogerazioan hauek atze man ditugu: Asensioena, Urkizena (la casa de Urquiza dio), Juanenekoa, Martoretxena, Andresena, Perozena, Errandoena, kontua izan gaur
|
egun
ere herri txikia dela.
|
|
|
Plentzia bere portutxoarekin beti izan da marinel herria, ez arrantzale herria, ordea. Gaur
|
egun
ere 3000 biztanle inguru besterik ez ditu, nahiz eta milaka udatiar izan. 1796ko fogerazioan, ena> atizkidun etxe ugari agertzen dira eta, orduan gaur baino txikiagoa izango zen:
|
|
|
«calendariyo» ak nagusitu ziren (iradoki zaigunez, Calendario> Zaragozano> ezaguna zen hori, gaur
|
egun
ere Donostian salgai dagoena). Erdal egutegi horiek desagertaraztea izan zen gero, ikusiko denez, euskarazko lehenengo egutegi takoen xedea.
|
|
|
Laukian ikus dezakegunez, egun bakoitzerako orri eta testuekin osa turiko lehenengo, takoa? Sabin Arana Goiri-ri zor zaio, eta gaur
|
egun
ere eskueran dago haren Obras> Completas> deritzan edizioan (liburu gisara emana, noski: Buenos Aires, 1965:
|
|
|
Marro. Ahari aren sinonimoa Nafarroan,
|
egun
ere bizirik dagoena, Luzaiden erraterako: Marro> (Ardatz Itzagaondoa), Marrorena> (Altzorritz).
|
|
|
Ondoko lan labur honetan Lazarragaren izkribuko hizkeraren puntu batzuk hautatu ditut aztergai, gramatikari doazkion alderditik, zabalean barik sakonean ikertu nahiz, asmoz behintzat. ...atika historikoa dudanez neure irakasgai oinarrizkoetarikoa, pentsatu dut eraz datorkeela idazle honen garaian eta eremuan kokatzea gramatika egitura jakin batzuk, konparantzak eginez, bai aldi beretsuko beste izkribuetako erabilerekin, bai ekialdeko, bai sartaldekoekin, baina baita denboran hurbilagoekin, batez ere bizkaiera zahar eta klasikoko ereduekin eta, denboran jauzi handi bat eginez, gaur
|
egun
ere bizirik dirauten egitura zaharzale batzuekin.
|
|
|
Egitura konposatudun bihurkari horiek aposizioan erabilirik ageri dira maiz, modu nabarian gainera; hau da, izenordain beraren forma neutroaren ondoan; gehienetan hau aurretik dela; ez beti, hala ere. Gaur
|
egun
ere indarrean eta bizi bizi dirauen sistema, ni> neu, > zu> zeu, > gu> geu> erako segidak aurkaritza kontestuetan.
|
|
|
– Bihurkarietarako Lazarragak darabilen eredua, euskara zahar osoan eta gaur
|
egun
ere sartaldean dugun beretsua da: neure, > eure, > geure, > zeure> eta zeuren/ > zeuen> dira 1 eta 2 pertsonetako forma nagusiak, 3.erako sing. bere> eta pl. euroen>/ > euren> ditugula.
|
|
|
Mugatzaile bako erabilerak ere badira, bana> zenbatzailearen oinarrizko sintaxia islatzen dutenak, gaur
|
egun
ere nagusi den joeraren bidetik:
|
|
|
14 Orozko aldean, gaur
|
egun
ere, eta Arrati aldean ere neurri baten, aitaginarreba eta
|
|
|
Hori horrela, eta gure
|
egunotan
ere delako erak bizirik ote dirauen jakin nahiz, handik egun gutxira auzo horretara joan eta bertako hiru etxe euskaldunetan harako galdera egin nuen ezezko borobila jasoz, ez omen dute lako inoiz horrelakorik aditu. Diodan, bide batez, Argin Karrika dela gaur egun han erabiltzen duten izena nahiz, galdetuz gero, Argintz Karrika ere bai, aditu egin dutela dioten.
|
|
|
Bertso hauetan ageri diren hautesle eta hautetsien arteko harremanak (bozak faboreen truk) denbora haietako demokraziari buruzko ikuspegi bat erakusten du,
|
egun
ere munduko zenbait Estatutan diraukeena. Kazeta eta haren sortzailea argitzailetzat hartuak dira.
|
|
|
–alde nire bistatik? modukoak hitzetik hortzera erabiltzen dira, egungo
|
egunean
ere, haserre giro biziko azalpenetan.
|
|
|
«Au, se da euskeraz egin dan lenengo irakurgaia.» Baieztapena justifikatzeko zioen lehenagokoak ez zirela osorik agertu edo «irakurgai baiño irakurgait, suaren izena egokiagoa» zetorkiela. Luzera eta formatu arrazoiengatik bada, Azkueri Txomin Agirreren obra iruditu zitzaion egiazko lehen nobela (eta ez bere Bein da betiko edo besteren bat), eta
|
egun
ere euskal literaturaren historian hala hartzen da187.
|
|
|
Beraz, banaketa data esplizituki inon aipatzen ez bada ere «askatzea» batzar hartan koka daiteke. Hura izan zen Eusko Ikaskuntzako Elortza eta Apraiz Akademiaren batzarreko buru eta idazkari (nahiz bozka gabeko) gisa aritu ziren azken aldia, baita akta jaso zuten azken
|
eguna
ere. Aurrerantzean aktak Akademiako artxiboan gordeko ziren, ez Eusko Ikaskuntzaren agirien artean, eta Azkue eta Eleizalderen sinadura izango zuten.
|
|
|
Euskaltzaindiak uste du, eta hori ez da uste hutsa zehazki froga daitekeen iritzia baizik, badela oraindik, lehen ere izan den bezalaxe, euskara bakar bat euskalkien ñabardurak estaltzen eta itxuraldatzen ez duena. Euskalkien eta tokian tokiko hizkeren arteko bereizkuntzak, egungo
|
egunean
ere, axaleko itxuraldatzeak dira batik bat, hizkuntzaren muin sakona bere iraunkor hartan uzten dutenak. Hizkuntzaren oinarri batu hori, eta oinarri horren egitura (euskalki guztien egitura komuna), dira beti gogoan eduki behar ditugunak, gure ahaleginak euskararen batera biderako, eta ez bereizirik daudenen sakabanatzeko, izan daitezen (Mitxelena).
|
|
|
Euskaltzaindiak uste du, eta hori ez da uste hutsa, zehazki froga daitekeen iritzia baizik, badela oraindik, lehen ere izan den bezalaxe, euskara bakar bat euskalkien ñabardurak estaltzen eta itxuraldatzen ez duena. Euskalkien eta tokian tokiko hizkeren arteko bereizkuntzak, egungo
|
egunean
ere, axaleko itxuraldatzeak dira batik bat, hizkuntzaren muin sakona bere iraunkor hartan uzten dutenak. Hizkuntzaren oinarri batu hori, eta oinarri horren egitura (euskalki guztien egitura komuna) dira beti gogoan eduki behar ditugunak, gure ahaleginak euskararen batera biderako, eta ez berezirik daudenen sakabanatzeko, izan daitezen.
|
|
2009
|
|
|
bera izan da onarpen juridiko eta soziala izan duen konfiantzazko instituzio nagusia edo bakarra. Gaur
|
egun
ere badu abantaila ez txikia: berau da Euskal Herri osoa bere baitan hartzen duen erakunde nagusia.
|
|
|
Halere, urrun gaude hizkuntz egoera sano eta segurtatu bat izatetik, eta munduaren lasterrak mintzairak berak ere harrapatzen ditu, mila moldetan. Are urrunago, haizu banaiz erratera, gauzak Frantziako partetik ikusiz, non legeetan beretan molderik nabarmenean ukatuak baitira
|
egun
ere gurea bezalako hizkuntzei dagozkien oinarrizko eskubideak, eta hizkuntzaren galerak aitzina segitzen baitu. Nire iduriko, Euskaltzaindiak luzaz oraino segitu du, bere izaeragatik berak bakarrik egin ditzakeen, edo euskararen lurraldearen aniztasun juridikoagatik hari bereziki dagozkion zerbitzuen egiten, haiei lehentasuna emanez.
|
|
|
1958tik aurrera antolatu zituen herrialdeetako hainbat txapelketa, eta Euskal Herriko lehenengo txapelketa nagusia (1960) eta bigarrena (1962) ere Etxaide euskaltzainburu zenekoak dira. Eta Euskaltzaindiak gaur
|
egun
ere antolatzen dituen literatura sariketek Etxaideren garaian dute gerra osteko hasiera: 1954an antolatu ziren lehenengo aldiz eleberri, ipuin eta biografia sariak.
|
|
|
Eta orain zer egin? Aldi bat baino gehiagotan erran dut eta errepikatzen dut
|
egun
ere, urratu bidetik ibili behar duela Euskaltzaindiak, hasiak diren lan luzeak behar direla bultzatu eta burura eraman, ez baita lan ttipia eta ez lan erraza?.
|
|
|
Eta gaur egun? Arautegian
|
egun
ere 24ko kopurua agertzen da. Egungo euskaltzain osoen zerrendak ikusita, aldiz, zifra hori gainditu egiten da.
|
|
|
Txomin Agirre eleberria lehiaketa bezain zaharra da, kasik, Toribio Altzaga antzerki saria. Nobela saria bezala 1958an sortu zuen Euskaltzaindiak, nahiz eta 1961 arte ez zuten saririk eman, eta gaur
|
egun
ere antolatzen du sariketa hau. Gabriel Aresti nagusitu zen 1961ean (Mugaldeko herrian eginikako tobera), Augustin Zubikaraik hiru aldiz irabazi zuen (1963, 1967 eta 1969), Lourdes Iriondok 1970ean irabazi zuen, Luis Haranburu Altunak 1964an eta Junes Casenavek 1980an, besteak beste.
|
|
|
1979an hil ondoren erabaki baitzuen Euskaltzaindiak lehiaketa antolatzea. Jon Kortazar izan zen lehenengo irabazlea, 1981ean, Zarateren prosa lanarekin, eta gaur
|
egun
ere ematen da. 1971n literaturari buruzko saiakera lehiaketa berezia antolatu zuen Akademiak:
|
|
|
Resurreccion Maria Azkue gazteentzako sariketak gaur
|
egun
ere irauten du. 1991n sortu zen, idazle gazteentzako narratiba eta olerki lehiaketa da.
|
|
|
Miren Azkarate izendatu zuten batzordeburu. Handik bi urtera, Andres Urrutiak hartu zuen batzordearen ardura, eta gaur
|
egun
ere bera da arduradun.
|
|
|
Terminologia Batzordea, hizkuntzaren normatibizazioaz arduratzen den egitura, 1968an sortu zen, Hego Irlandako Hezkuntza Ministerioaren eskutik. Gaur
|
egun
ere Terminologia Batzordea arduratzen da gaeliko irlandarraren normatibizazioaz, baina Foras na Gaeilge erakundearen barruko saila da orain.
|
|
2010
|
|
|
– BEAR: > Baña ez da> aditu> bear> maiz?, Au bera aditu> bear> da> Minerba
|
egunetarako
ere (C 58); mandatu oec aditu> biotz umil batequin (A 405)
|
|
|
Euskarazko bizimodu horrek bere eragina zuen gainera, kasuan kasuko herriburuan eta, are, hiriburuan bertan. Aski da bertako merkatu azoketan zer gertatzen zen ikustea39 Euskarak bizirik jarraitzen zuen, oro har, han hemengo feria
|
egunetan
ere: bai asterokoetan (Hernanin, Tolosan, Ordizian,..) eta bai aldian behingoetan:
|
|
|
mende laurden honetako aurrerapen nagusietakoa da hori. Geografian eta historian, musikan eta artean, antropologian eta soziologian erdi garaturik daude aldiz egungo
|
egunean
ere, eskola munduan garapen osoagoa behar luketen gaiak. Dimentsio lanketa hori Euskal curriculumarekin nahastu izanak frenatu egin du azken aldian, azeleratu ordez, lanketa bide hori.
|
|
|
Historian zehar aski konpartimentazio territorial eta soziofuntzional diferenteak gertatu izan dira, hizkuntza biren edo gehiagoren elkarbizitza oinarri. Egungo
|
egunean
ere aski formulazio diferenteak dituzte hiztun herri txikiek. Luze zabaleko eztabaidaren ondoriozko adostasuna izan liteke, zientzi arauzko erantzun uniboko horren ezean, irtenbide erosoena.
|
|
|
Hasteko, dibertsifikazio soziofuntzional (hots diglosia galtze) hori partziala izan da oro har: nagusitasun argia du gaztelaniak gaur
|
egun
ere, lehen jaun eta jabe zen esparruetan; eta, bereziki, esparru irabazte mugatu horren trukean, lehen euskararenak ziren esparru informal arruntetan ere berdin berdin gertatu da dibertsifikazioa. Berdin berdin ez, justu alderantziz baizik:
|
|
|
Horrela gertatu zen ikastolagintzaren eta kooperatibismoaren arteko ezkontza, gaur
|
egun
ere irauten duena. Kooperatibismoa bihurtu baita ikastolen mugimenduaren ardatz eta adierazleetako bat.
|
|
|
Jaurlaritzarentzat, finean, une hartan ez zegoen aukerarik sare bakarra osatzeko. Eta, gaur
|
egun
ere, horrela pentsatzen du Inaxio Oliverik. –Nik ez dut uste posible zenik sare bakarra osatzea orduan.
|
|
|
Gaur
|
egun
ere, ikastolen mugimenduan iritzi ezberdinak daude EIKErekin gertatutakoaz eta ikastola kolektiboak berak izandako jarreraz. –Gobernuaren jarrera ulertzen dut; berria zen eta kolpeak jasotzen zituen alde guztietatik?, dio Antonio Camposek.
|
|
|
Eta bere alderdiaren jarrera, legearen aurkako jarrera alegia, zergati ideologiko sendoetan oinarritu du Oliverik, eta legeari lotutako eskolen autonomiaren gaian gaurkotasun handia topatu dio: . Autonomiaren arazoa da eskola publikoaren arazo nagusia, baita gaur
|
egun
ere. Eskola publikoa administrazioaren eskolatzat hartzen da, eta oso leku gutxitan ikusten da zure eskola gisa.
|
|
|
ohartarazi du J. Iñaki Etxezarretak. . Maiatzaren 4ko akordioaren helburuetako bat ikastolen hazkundeari muga jartzea zen, eta bada gaur
|
egun
ere. Ikastola gehiago ez eta daudenak hazi gabe leloa, alegia.
|
|
|
Gaur
|
egun
ere, PSE EEk defendatzen du orduko ikastolen erdiak baino apur bat gehiagok erabaki zuela sare publikorako urratsa egitea. –72 ikastolek hartu zuten erabaki hori; 991 ikasgela eta 1.400 bat irakasle?, adierazi du Isabel Zelaak.
|
|
2012
|
|
|
68). Gaur
|
egun
ere, badirudi irizpide horri jarraitzen zaiola itzulpenak argitaratzen dituzten argitaletxe handi gehienetan: salmentetan arrakasta izango badu, itzulpenak irakurterraza izan behar du; xede testuaren irakurleari egokituta egon behar du, eta ez du itzulpen kutsurik izan behar; aitzitik, idazleak xede hizkuntzan idatzia balitz bezala agertu behar du, 1.1 atalean txertatu dugun Drydenen aipu hartan esaten zen bezala, Virgiliok ingelesez jakin izan balu idatziko zukeen moduko testua sortzen saiatu omen baitzen itzultzaile ingelesa.
|
|
|
Koldo Mitxelenaren prosari euskalgintzan diharduten hainbat autorek eta aztertzailek aitortu izan dizkioten ezaugarriok ikusita (euskal prosari doinu berri bat txertatzea, nahiz estilista zoragarri bat izatea) ezin dezakegu, Atxagarekin bat eginez, ez balego bezala jokatu. Are gehiago, gaur
|
egun
ere, euskal prosari dagokionez, gainditzeke hainbat arazo ditugula kontuan izanik.3
|
|
|
Aipua aspaldikoa da, baina, gaurkotasun handikoa.
|
Egun
ere bataren eta bestearen ahotik entzun baitaiteke, zeinen kamutsa eta mugatua gelditzen zaigun batzuetan geure prosa? (Esnal 2008a:
|
|
2013
|
|
|
Orai orok hartua dute. Agian Jainkoak lagunduko gaitu ondoko
|
egunetan
ere, behar denaren jasaiten! 1767
|
|
|
Jean Blaise Adéma baino ezagunago egin zen, eta gaur
|
egun
ere hala da, haren osaba Gratien Adéma, Zaldubi izenordez ezagutua eta «Gauden eskualdun» kantuaren egilea. Gratien Adéma 1828an sortu zen Senperen eta 1907an hil Baionan.
|
|
|
579 Egunkari hau gaur
|
egun
ere badago. 1903an agertu zen astekari gisa, eta 1905ean bihurtu zen egunkari.
|
|
|
Jean Saint Pierrek bi zuberotarren kantua aipatu zuen, «Maitia nun zira» bertsoen pasarte bat sartuz. Zenbat bazkaritan, elkarretaratzetan edo bestetan ez da kantatzen, gaur
|
egun
ere, kantu hori, besterik da, etxetik ehunka kilometrotan, egunero hiltzeko arriskuan egonez kantatzea.
|
|
|
eta hoberenetarik!
|
Egun
ere aipatu behar dautzuet soldado eskualdun bat, bere odola herriarentzat ichuri izan duena.1503
|
|
|
Orai orok hartua dute. Agian Jainkoak lagunduko gaitu ondoko
|
egunetan
ere, behar denaren jasaiten! 1518
|
|
|
Pazko
|
egunez
ere euskaldunen fedea zein indartsu agertu zen txalotu zuen. Erlijio giristinoaren ospakizun handiek leku handia zuten, hain zuzen, Jean Saint Pierreren testuetan.
|
|
|
Saint Pierreren kasuan, berezitasuna zigarroak eta xanpainak ezarri zuten. Xingarra beste
|
egunetan
ere jaten zuten. Oilaskoa ohiz kanpoko janaria zela nabariago zen, ez baitzuten halakorik maiz aipatzen.
|
|
|
Prentsa agentzien sistemak gaur
|
egun
ere funtzionatzen du. Eta orduan ere funtzionatu zuen.
|
|
2014
|
|
|
Francoren heriotzaren ondoren, eskuiskribu hauk berreskuratzeko ahalegin guztiak alferrak izan ziren.
|
Egun
ere, ez dut haien destinoa eza gutzen. Maiatzeko Amen semeak bezain desagerturik diraute.
|
|
2015
|
|
|
Irakurleek idazlan horietatik espero zutena ematen zuten. Hartzaileek, orduan, testu horiek irakurtzean, entzutean, baieztatze edo berreste moduko zerbait, ilustrazioa eta argitzea, gozamena ere, bilatzen zuten, eta gaur
|
egun
ere, ez gutxik, horietako zenbaitetan, beste horrenbeste bilatzen eta lortzen dute.
|
|
2016
|
|
|
Ybarnegarayen hautesle barrutiko herri nagusiak Kanbo, Donapaleu, Hazparne, Baigorri, Garazi, Atharratze, eta Maule ziren. Jarraian, Intsauspe familia sartu zen politikan, eta gaur
|
egun
ere horretan gaude.
|
|
|
Gure iduriko oposaketarik ez dago, aldiz bi ildo horiek gizartearen aldaketa jarraitzen dute bereziki euskarari doakionez. Sorkuntzak badaude, pastoralak idazten eta eraikitzen dira gaur
|
egun
ere. Hizkuntza bera erabiltzen da, euskara, partaideei euskararen ezagutza eskatzen duena.
|
|
|
Antzerki batzuek oihartzun handia izan zuten, beste batzuek errazki ematen dira gaur
|
egun
ere, garaikideak direlako. Obra askoren elkarrizketek aktualitate handia dute oraindik.
|
|
|
Orduko jaunttoak dira salatzen Matalasen ahotik, baina gaur
|
egun
ere segur oihartzun lukeela esaldi honek. Segur gaurko kargudunak salatuko lituzketela euskaldunak gaur egun herriko lurrak eta etxaldeak berdin berdin saltzen direlarik.
|
|
|
Eskualdeko pastoralek drama liturgikoetan dute jatorria, hemezortzigarren mendean hasi ziren garatzen eta Eguberri kari ziren antolatzen Jesus haurraren sortzea antzerkietan emateko. Hemeretzigarren mendean, Antoine Maurel, «Cercle Catholique» elkarteko kidea Marsellako Nau karrikan, langilea, Julien apaizaren laguntzarekin, Maurel Pastorala sortu zuen herri anitzetan gaur
|
egun
ere ikus daitekeena. Pastoral honek Proventzako biztanleek Betleenera egiten zuten bidaia kontatzen du.
|
|
|
Ez dute, duela urte batzuk arte, unibertsitateko aterik pasa, instituzioek ez dituzte begi onez ikusi azken hamarkadak arte. Euskararen ezagutza ofiziala mugatua baita gaur
|
egun
ere. Horrek guziak egin du bigarren mailako arte gisa, bigarren mailako literatura gisa begiratua izatea.
|
|
2019
|
|
|
Berri gogoa, bide berriak. Euskararen Akademiaren bigarren ehun urteak hastera doazela, hona hemen lekukotza egokia, behinola ez ezik,
|
egun
ere lanean gogotsu diharduen euskararen erakunde nagusiaren esan eginak biltzen eta borobiltzen dituena.
|
|
|
Eta orain zer egin? Aldi bat baino gehiagotan erran dut eta errepikatzen dut
|
egun
ere, urratu bidetik ibili behar duela Euskaltzaindiak, hasiak diren lan luzeak behar direla bultzatu eta burura eraman, ez baita lan ttipia eta ez lan erraza.
|
|
2021
|
|
|
Leze aho meharra (Etxeberri Ziburukoa); Pillota toki albo zabalean (Lizardi); [etxe txikitxo] aintzin xuri bat (Etxemendi, Lafitte); Erabili dudan eta darabildan hizkuntza, honen bestez, ez da grauzkio motza grauzkio gabea baino (Mitxelena). Gaur
|
egun
ere emankortasun handikoak dira bahuvrihi egiturak geometrian eta bereziki botanikan, anatomian zein zoologian (triangelu angelu zuzen, leka hostozabal, gartxu hostozabal, organismo zelulabakar).
|
|
|
Baina ez dute guztiek hedadura eta emankortasun bera. ka eta ki3 dira orokorrenak, literatura tradizioan eta gaur
|
egun
ere maizenik aurki ditzakegunak. Askoz mugatuagoak dira beste biak, ro eta to; gaur ihartutzat ere eman ditzakegu (§ 22.2.2).
|
|
|
Gaurko literaturan tradizioan baino ugariagoak dira pluraleko komunztadura erakusten duten egiturak (nahiz gehienak,
|
egun
ere, singularrekoak diren): Milaka eta milaka urte iraun zituen lehia hartan (J.
|
|
|
gaur zortzi, bihar zortzi, heldu den larunbatean zortzi eta abar. Berdin beste
|
egunekin
ere: hurrengo larunbatean zortzi (horrek esan nahi du hurrengo larunbatean ez, baizik eta hurrengo asteko larunbatean); Atzo zortzi etorri zen Ameriketatik eta bihar hamabost hartuko omen du berriz ere hegazkina; Atzo zortzi ortzegun goizaldera buruz supitoki ohean hila kausitu dute Albert Goienetxe, Donibane Lohizuneko jaun medikua:
|
|
|
Badirudi jatorria ablatiboan duela. Gaur
|
egun
ere, zenbait mintzotan, arautua den tik markaren ordez (r) ik erabiltzen da, batez ere pluralean, ekialdeko hizkeretan: Mendieta (r) ik handiena hango hura da; Nor da zueta (r) ik zaharrena?
|
|
|
15.4.4b Hala hala Etxepareren garaitik dokumentatzen da, eta gaur
|
egun
ere erabiltzen da Iparraldeko hizkeretan: Baldin luzaro bekatun egoteaz[...] egiten badiogu bidegabe Jainkoari eta Aingeruei, segur da hala hala egiten diogula gure buruari ere (Axular); Hala hala Baigorri aldekoek edo Hazparne inguruko batzuek eginen zuten beste hainbeste (Larzabal).
|
|
|
Hori ez da, hala ere, guztiz horrela: egia da hurbildik beti adberbio gisa erabili dela tradizioan eta hala erabiltzen dela
|
egun
ere: Baina arrastoa hurbildik segitzen diegu (Txillardegi); Ez oso hurbildik (Garate); Oi lurra, orai hurbildik hire gainera ixuriren dinat ene haserrea (Axular).
|
|
|
22.6.1b Modu adberbioen galdetzaile nagusia nola (nula, nurla, lola) da, baina bizkaierazko testuetan aise gehiago ageri da, eta erabiltzen, zelan. Gaur
|
egun
ere indar handia du zelanek bizkaieraz: Ikertu eta xuritu zuen hiztunak nola jokatzen duen denborari buruz (Mitxelena); Zelan baina artzainez jantzi?
|
|
|
Egun bihar baino gutiago oroitzen zara (Axular); Eman diezaguzu guri geren egunerozko ogia, egun eta beti (Ultzamako katixima); O, gaur eguneko jakintza! (Kirikiño); Gehiegikeria iruditzen zitzaidan gaur
|
egun
ere orduko paper askatzailea joka zezakeela defenditzea (Goikoetxea eta Egiguren). Askotan egun hutsaren ordez gaur egun erabili izan da tradizioan.
|
|
|
35.2.8h Batez ere Hegoaldean erabiltzen den" IS(+ n)+ zehar" egiturako osagarriek epe baten barnean gertatu direnak adierazten dituzte: Urte luzeak zehar kanpantorre alai izan zaituen lurra (Gandiaga);[...] besteok izan dugu [euskara], zenbait mende zehar, nardatuegi (Mitxelena); Bizitza osoan zehar izango dut hor (Txillardegi); Zenbat txikito edaten ote du egunean zehar (Elexpuru) 18 Adibideek erakusten duten moduan, izen sintagmak ‘zenbatekoa’ adierazten du, pluralaren edo zenbatzailearen bitartez;
|
egunean
ere ‘egun osoan’ gisa ulertzen da. Gorago esan dugunez, zehar gabeko inesibo soilarekin ere egin daitezke horrelako sintagmak (urte luzeetan, zenbait mendetan, bizitza osoan, egunean).
|
|
|
Axularrek baaurrizkiaren lekuan baitaurrizkia erabili zuen horrelako esaldietan (geure bizitzearen[...] jaun, jabe eta nagusi baikina bezala; erran bailu bezala; bat bailira bezala); n morfema erantsitako bailitzen legez gisako formak erabili zituen Añibarrok([...] zerutik jaitsiriko Aingeruak bailitzen legez). Geroztik autore batzuek (Agirre, Lauaxeta, Kirikiño, Etxaide, Villasante...) bezala edo legez gabe erabili izan dituzte gisa horretako formak, batez ere hirugarren pertsonako ldutenak eta bereziki sintetikoak, hala nola, bailitzan, bailiran edo bailuen gisakoak, balitz bezala, balira bezala edo balu bezala gisako formen pare23 Eta gaur
|
egun
ere erabiltzen dituzte idazle zenbaitek horrelako formak: bailitzan, bailiran, bailuen, bailuten, bailegoen, baileuden, bailebilen, bailetorren, baileukan... 24 Adibidez:
|
|
|
Baina baita ikusi, gogoratu, jakin eta" ezagutza" adierazten duten gobernatzaileekin ere. Horrelako adibide ugari aurkituko dugu bai tradizioan eta bai gaur
|
egun
ere; baina horren lekuan inoiz entzun edo irakurtzen den nola... (e) la egiturak ez dirudi aski den adinako onarpena duenik: –Entzun duzu nola, baserria erre zenean, herriko gazteek jaialdi handi bat antolatu zutela haren alde dirua biltzeko?
|
|
|
Zaldia emaztearentzat, eta aizturrak berorrentzat, testamentua egite aldera (Urruzuno) —hau da, ‘egin izanaren truke’ edo ‘egin duelako’— Gertakizun den zerbaiten trukea bada, berriz, hura helburu gisa ulertzen da: Ez egun bateko galtzea ez, baita lau
|
egunekoa
ere egingo nuke hauxe ikuste alde (Berrondo) —‘hauxe ikustearen truke’, alegia—19 Bietara uler daitezkeen perpaus anbiguoak ere eratzen dira forma honekin: Etxea margotze aldera mila euro eman dizkio —‘margotu izanaren truke’ nahiz ‘margotu dezan’, alegia— Bitasun hori bera gerta daiteke, gorago ikusi den moduan, tzeagatik eta tzearren formetako perpausetan ere.
|
|
|
Itzuliren naiz [neure [ilkhi naizen] etxe] ra (Leizarraga). Gaur
|
egun
ere gertatzen da batzuetan izenlaguna perpaus erlatiboaren ezkerrean agertzen baita, zenbait esapidetan batez ere: [Harako [aipatu nizun] gizon] hura.
|
|
|
(Maister). Gaur
|
egun
ere han hemenka biltzen dira [tuko+ ahal+ izan/* edun] eta [ezin+ tuko+ izan/* edun] adizkien lekukotasunak: Herri galdu batean hasi zuen misionea; guziek zioten ez zuela han deusik eginen ahal (X. Arbelbide); Orduan deus trabarik gabe, joanen ahal zare komenturat (X. Arbelbide); Ezin esango dugu behintzat zintzo jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkarientzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi).
|
|
|
(Beobide); Egun biz bat aldatzen da (C. Izagirre). Hemen sartzen dira ikusteaz/ ikustearekin batera bezalako esapideak ere, gaur
|
egun
ere maiz erabiliak: [...] esan zion aittittek Goiori, ikustearekin batera, gabon gaueko arratsaldean (Sarrionandia); Hura ikusteaz batera, Kafkaren izenak eta irudiak gorputz hartuko zuten gure baitan (Alberdi).
|
|
|
Profeta baten? bai eta nik erraiten dautzuet, profeta bainoago baten (Leon). ago atzizki hau tzendun aditz osagaiari ere erants dakioke, Axularrek erakusten digun bezala (gaur
|
egun
ere erabiltzen da nafar lapurteraz): desiratzenago du; erortzenago dira; zauriak gordintzenago.
|
|
|
Horren ondoan ditugu Gauza hori horren garrantzitsua bada, esan ezazu bezalako esapideak. Baina batez ere hain erabili izan da literaturan, eta hain da
|
egun
ere gehien erabiltzen dena. Berez, hiru mailatakoak badira ere, eta teorian hirurek balukete toki, bai tradizioan eta bai gaur egun hain aldaera da maizen ikusten dena.
|
|
|
(Leizarraga); Zer polita den (Iraola) eta abar. Gaur
|
egun
ere zein da gehien ageri dena, baina ze eta zer ere erabiltzen dira, eta ez gutxi, bai literaturan eta bai, batez ere, hizkera bizian. Nolako eta zelako (bizkaieraz) ere arruntak dira harridura perpausetan:
|
|
|
Ez dute denek erabilera bera: agidanez, agidanean eta badaezpada Hegoaldeko tradizioan erabili dira eta gaur
|
egun
ere nekez ikusten dira Iparraldeko testuetan. Aldiz, beharbada eta duda (rik) gabe euskalki eta garai guztietako testuetan ageri dira.
|
|
|
Ni neu joango naiz. Dozenaka adibide aurkitzen dira tradizioan, eta gaur
|
egun
ere indar handia du. Kasu gramatikalekin (absolutiboa, ergatiboa eta datiboa) gertatzen da hori, ez besteekin:
|
|
|
Nik dut egin; Zuk duzu hautsi basoa. Gaur
|
egun
ere horrelako adibide ugari aurkituko ditugu ekialdeko testuetan eta ahozko mintzoan ere. Adizki laguntzailea aurreratua duten egiturak markatuagoak dira galdegaia+ adizki nagusia hurrenkera dutenak baino:
|
|
2023
|
|
|
Hala ere, antzezpen bakar baterako erabilitako baliabideak garrantzitsuak ziren. Soinu efektuak erabiltzen ziren, trumoiaren hotsa entzuten zen, gaur
|
egun
ere egiten den bezala, txapak joz edo zurezko zoruetan harri handiak bilduz. Argi efektuak lortzen ziren lanpararen aurrean jarritako kolorezko edalontziei esker.
|
|
|
Pizkundea, kultura munduan ere, sorkuntza, borroka eta lan itzeleko garaia izan zen. Letren munduan, gaur
|
egun
ere ezagutzen dugun kultura eremuko oi narriak jarri ziren. Frantses kulturak jauzi handia egin zuen.
|
|
|
Nafarroako Erresumak gaur
|
egun
ere oihartzun handia du, Nafarroaren nor tasunak indartsu jarraitzen baitu. Haatik, Erresuma osatzen zu ten he rritarrez gutxi dakigu.
|
|
|
Nabarmentzekoa da dekretu horrek Euskararen nahitaezkotasuna ekarri zuela eremu euskaldunean (A, B eta ereduen bidez), eta gainerako bietan, hots, mistoan nahiz ez euskaldunean, borondatezkotasun ezaugarria ezarri zion, hau da, eremu geografiko handienean eta jendeztatuenetan euskaraz edo Euskara ikastea hautazkoa izan zedila erabaki zen.
|
Egun
ere halaxe da.
|