|
2005
|
|
|
Zuzentasunaren, onaren eta egokitasunaren ildotik asko hitz egiten da gaur egun. Kezka zabalduta dago edozein euskarak ez duela balio, eta kantitatetik kalitatera pasatu behar dela. Xabier Alberdik eta Ibon Sarasolak uste dute (2001: 269) gramatika onarekin
|
egindako
perpausak testua izatera pasatzea dela apustua. –Zuzentasun gramatikaletik testura?
|
|
2007
|
|
|
Laburbil dezagun zer dugun helburutzat unitate honetan: t (z) eko osagarriak alperrik daude emanda izenaren ezkerretara (goian adieraziriko salbuespenak kenduta), eta proposatzen dugu izenaren eskumatara paratzea, komunikagarriago
|
egiteko
perpausa, errazago irakurtzeko.
|
|
2009
|
|
|
Aita soil batetik abiaturik berehala goaz aitarenganakotzat bezalako lukainka peza batera. Zer
|
egin
perpaus baten edo paragrafo baten erritmoa bizkortu nahi duzunean. Gure poeta onenek, hizkuntzaren barne prozedurei gehien erreparatu dietenek, ez diote bizkarra erakutsi auziari.
|
|
|
Aita soil batetik abiaturik berehala goaz aitarenganakotzat bezalako lukainka soka batera. Zer
|
egin
perpausa baten edo paragrafo baten erritmoa bizkortu nahi duzunean. Gure poeta onenek, hizkuntzaren barne prozedurei gehien erreparatu dietenek, ez diote bizkarra erakutsi auziari.
|
|
2012
|
|
|
Puntu honetan zehar, hainbat autorek egindako aipuetan oinarrituz, teorikoki aztergai ditugun enuntziatu hauen balioa eta
|
egitekoa
perpausaren egitura sintaktiko horretatik at kokatzen saiatu gara: enuntziatu parentetikoak, perpaus bazter?
|
|
|
– Intzidentalen
|
egitekoa
perpausaren mugetan gelditzen da (nahiz eta predikazio nagusitik at egon, funtzio intzidentalaren defendatzaileek berariaz esan ohi dute perpausaren egituran sartzen direla; dictum aren barnean erantsiko genuke guk).
|
|
2021
|
|
|
Esan daiteke, bada, eta enklitikoa ez dela juntagailu soil, eta, bestalde, menderagailu ez bada ere, halakoa izateko bidean dela. Eta, orobat, harekin
|
eginiko
perpausak mendeko perpaus ez badira ere, halakoak izateko bidean direla.
|
|
|
Baina zu hainbesteraino aborrezitu zara, non horrezaz kontentatu ez zara (Kardaberaz); Daukat bekatu bat hain itsusi ta lotsagarria, ezen ez dut konfesatu urte osoetan (Mogel). Horrelakoak dira maiz ezen morfemaren ze, eze, ezi aldaerekin
|
eginiko
perpausak: Hain dira kondizio latzekoak[...] eze uste dute olgeta guztiak direla txarrak (Frai Bartolome); Egiten dit gerra hain bizia, ze beti nauka beldurrez ikara (Astarloa); Halako moduz ezik,[...] edozeinek begiratu batean esan legike bi herriak bat direla (Iztueta).
|
|
|
Zuk idatzitako gutunak gustatzen zaizkio Maddiri; ez, ordea, nik egindakoak; Ez ditzaket sinets zuk niri goizean esandakoak. Lehenbiziko adibidean, argi da, testuinguruak hala eskatzen baitu, nik
|
egindako
perpaus erlatiboaren ondotik gutun izena badela, nahiz, aurretik agertzen den izen hori ez errepikatzeagatik, isildua den, hala nola egiten ohi baita holakoetan. Joskera hori guztiz arrunta da, eta ez du iruzkin berezirik eskatzen.
|
|
|
Adina morfemarekin
|
eginiko
perpausak adberbio sintagma eratzen duenean, aditzari dagokion ‘zenbatekoa’ da perpaus bietako osagaia; mendekoan isilpean da osagai hori eta nagusiari dagokiona, berriz, morfemaren beraren barnean ageri da. Futbola adina gustatzen zaio pilota esaldian, esate baterako, [futbola X gustatzen zaio] eta [pilota X gustatzen zaio] perpausak irudika ditzakegu, non X k ‘zenbatekoa’ adierazten duen; mendekoan isilpean da X hori, eta nagusiari dagokiona, berriz, adina morfemaren barnean aurkitzen da.
|
|
|
Haien esanahi bereko perpausak eratzen dira inoiz barnean na erlatiboa dutenak (Ukan duguna baino gehiago zer genezake eskatu?). Erlatibotzat har ez daitezkeenetan, ordea, ez du lekurik na morfemak, eta desegokiak dira harekin
|
eginiko
perpausak(* Matematiketan behar direna baino irakasle gehiago daude) 8.
|
|
|
intentsitatea markatzen duen morfema daramana bat, eta haren ondorioa adierazten duena bestea ([ikaslea hain ondo mintzatzea] — [entzuleen txundidura]). Osagai horiekin
|
eginiko
perpausak, berriz, menderakuntzaz nahiz alboratuta lot daitezke.
|
|
|
Erabilera honetan ere ez da parekotasunezko konparaziorik, kausa ondorio erlazioaren adierazpena baizik. Hain zuzen ere, nez gero, nez edo nola... n formekin
|
eginiko
perpausen pareko esanahia du n legez perpausak, eta beste forma horiek dira bizkaieraren eremutik kanpo batez ere erabiltzen direnak (mankatuta zegoen legez= mankatuta zegoenez (gero)= nola mankatuta zegoen), § 38.8f.
|
|
|
36.8b Aldiberekotasunarena azaldua dagoenez (§ 36.6.2), iraupenaren muga, aurrekoa zein azkena, seinalatzen duten forma zedarriztatzaileak aztertuko dira atal honetan. Forma horiekin
|
eginiko
perpausa unekoa da, une hori baita perpaus nagusiko gertakariari zedarria ezartzen diona. Erdiespenekoa izaten da maiz (sartu denetik, sartu arte) edo gauzatze burutukoa (etxea garbitu duenetik, etxea garbitu arte); jarduera edo egoera adierazten duena bada, haren une bat hartzen da kontuan, hasierakoa (Gurean dagoenetik, lasaiago bizi da; Sendatua egon arte ez dugu etxera bidaliko) edo amaierakoa (Ospitaleratua egon zenetik ez da inoiz klinikara itzuli).
|
|
|
Gaur egun baino erabiliagoa izan da forma hau aurreko mendeetan15 Merezi du, hala ere, behako bat ematea harekin
|
eginiko
perpausei, zenbait erregistrotan erabilgarriak direla kontuan izanda. Erreferentzia ‘zuzena’ dutenak aztertuko ditugu aurrena.
|
|
|
Polizia agertzean, korrika hasi dira manifestariak – Polizia agertu orduko, korrika hasi dira manifestariak. Aldiberekotasun estua adierazten duten forma hauekin
|
eginiko
perpausa unekoa izaten da, erdiespenekoa (sartu deneko) edo gauzatze burutukoa (egin dueneko); egoera edo jarduerakoa bada, haren une bat hartzen da kontuan: Sendatua dagoen bezain laster, etxera bidaliko dute esaldian, esate baterako, ‘sendatua egotearen’ hasierako unea da seinalatzen.
|
|
|
Andresek, sartu ahala,[...] ikusten du zahartu egin zarela (Oñederra). Ez ahal formarekin
|
eginiko
perpausek ere berehalakoa adieraz dezakete: Ez ahal zen etxera heldu, deika zeuzkan poliziak; Hara iritsi ez ahal zen, kontatu zion Wolfiok Obispoari gertakari guztia (G.
|
|
|
36.6.1b Forma hauekin
|
eginiko
perpausetako predikatuak iraupenekoak direnez, egoera edo jarduera adierazten dutenak izaten dira maiz (hemen deno, mendian dabilen bitartean), baina gauzatze prozesua adierazten dutenak ere izan daitezke (etxeko lanak egin bitartean); erdiespeneko predikatuak, berriz, pluraltasunak edo errepikatzeak egiten ditu iraupeneko, ohi bezala (ikusleak sartzen diren bitartean, hots, ‘sartzen ari dir... Uneko predikatuak epeko bilakatzen dira, halaber —interpretazio hori onartzen dutenean—, ezezka emanda eta iraupeneko forma erantsita; hala gertatzen da, esate baterako, honako perpaus honetan:
|
|
|
Gauzatze predikatuak anbiguoak dira, gauzatze prozesua nahiz gauzatze burutua adieraz baitezakete: Hemen egongo naiz, lan hori egiten duzun artean, hau da, ‘egiten ari zaren bitartean’ edo ‘egina izan dezazun arte’ Eta, berdin, nahi izan eta behar izan modalekin
|
eginiko
perpausak ere: Gera zaitez etxean nahi duzun artean, hots, ‘nahi duzun denbora guztian’ edo ‘nahi dezazun unea arte’ Batera zein bestera, hala ere, epe bera adierazten da.
|
|
|
Bezala morfemarekin
|
eginiko
perpausen esanahi bera izan dezakete moduan sintagmarekin egindakoek: Zuk esan duzun moduan gertatu da dena= Zuk esan duzun bezala gertatu da dena.
|
|
|
Konparazioan, esaldiko perpaus biek aditz bera dutenean, isilpean gera daiteke hura konparaziozkoan, eta ageri diren sintagmek berekin dute perpausean dagokien marka (zuk bezala, lagunari bezala, lagunekin bezala...). Ez da hori gertatzen, ordea, ohiko erabileran bederen, moduan morfemarekin
|
eginiko
perpausetan(* zuk moduan,* lagunari moduan,* lagunekin moduan); gauza bera gertatzen da aditzondoekin (atzo bezala, baina* atzo moduan), batzuek, beste askotan moduan eta, egunero moduan gisakoak esaten badituzte ere. Izan ere, aurrean absolutibo mugagabea duela ere erabiltzen den arren, bezala morfemaren antzera (lagun leial moduan), genitiboaren ondoko postposizio gisako erabilera du ohikoena (zure moduan, lagunen moduan, atzoko moduan, baina* zure bezala,* lagunen bezala,* atzoko bezala); oinarrian izena duen sintagma gisa ere joka dezake, are adjektiboaren laguntza duela:
|
|
|
32.1.1b Konparazio kuantitatiboak, bestalde, zenbateko mailen berdintasuna edo desberdintasuna eman dezake aditzera. Adina edo bezain gisako kuantifikatzaileekin
|
eginiko
perpausek berdintasunezko konparazioa bideratzen dute, alderatutakoak bat datozela adieraziz, zenbatekoan (Aurten iaz adina euri egin du; Futbola adina gustatzen zaio pilota) edo mailan (Aberatsek bezain ederki jantzia dago; Gazteak helduak bezain trebeak dira). Baino... ago kuantifikatzailea daramatenek, berriz, desberdintasunezko konparazioa bideratzen dute, konparatutako elementuetako baten zenbatekoa edo maila bestearena baino ‘areagokoa’ dela adierazten baitute (Aurten iaz baino euri gehiago egin du; Gazteak helduak baino ausartagoak dira).
|
|
|
Gehienetan laburra da ezen ez formarekin
|
eginiko
perpausa: Hobea zela zuen erlijioa, ezen ez gurea (Agirre Asteasukoa); Hobe zuela goizegi ezen ez eta berantxe (J.
|
|
|
32.4.3b Zenbaitetan, denborazko balioa dute bezala morfemarekin
|
eginiko
perpausek, aditz eta guztikoek: Ikusi zituen bezala, esan zien:
|
|
|
32.4.3c Perpaus nagusian esaten denaren azalpen ohar gisa ere erabiltzen dira forma hauekin
|
eginiko
perpausak, esaldiaren mintzagai: Aurreikuspenak esaten zuen bezala, euria egin du goiz osoan; Partida, ikusi duzuen legez, erraz irabazi dugu; Laborarien lana nekeza da, dakizuen bezala.
|
|
|
Erabilera horretarako, ordea, bezala rekin
|
eginiko
perpausak baino ohikoagoak dira eta maiztasun handiagoz erabiltzen dira gaur egun legez morfemarekin eginikoak: Gizon asko ziren lez, janari ta edari asko behar zituen (Etxeita); Oheratu zen, eta dena mankatuta zegoen legez, bertatik loak hartu zuen (Uriarte).
|
|
|
Har dezagun lehen adibidea (ez daukagu non lo egin); hor ez da eduki aditzak eskatzen duen izen sintagma objekturik, agerian bederen. Hain zuzen, non lo
|
egin
perpausak betetzen du leku hori. Ordea, izen sintagma balitz bezala ulertzen dugu perpaus hori; zehazkiago erranez, eduki aditzaren objektu zuzenaren ardatza leku balitz bezala interpretatzen dugu, erran nahi baitu semantikoki non izenordainari dagokion izen abstraktua balitz bezala.
|
|
|
irabazteko asmotan sintagman [PS[ [(perpausa) tzeko] izena] tan] egitura dago agerian; izena isildua dutenetan, berriz, zuzenean lotzen zaio tan atzizkia tzeko formari, eta horrela sortutako tzekotan atzizkia forma egina bilakatu da, nolabait esan, besteak beste helburuzko perpausak eratzen dituen forma finkatua. Ekintza baten xedea edo helburua adieraz dezake horrela
|
eginiko
perpausak: Dena den, Etxamendi eta Larralderen kantuak dioenez" Pentze onaren erostekotan artaldea dugu saldu" (Argia).
|
|
|
37.4.3a Helburua gauzatzeko perpaus nagusiak dioena nahitaez bete behar dela ematen dute aditzera tzekotz eta tzekotan formekin
|
eginiko
perpausek, nagusian behar edo nahitaez bezalakoak ageri direnean (Kurtsoa{ gainditzekotz ∼ gainditzekotan}, gehiago ikasi duzu). Helburua eta beharra jartzen dituzte erlazioan egitura horretako perpausek.
|
|
|
adjuntuak eta osagarriak. Izan ere, batzuk aukerako laguntzaileak dira, izenak hautesten ez dituenak (lo egiteko pilulak; arrautzak frijitzeko zartagina; autoak garbitzeko makina; hautsa kentzeko zapia); adjuntuak direnez, izenlagunik gabe ere badute zentzua izen horiekin
|
eginiko
perpausak: Pilulak hartu ditut; Zartagina erosi dut; Makina berria jarri dute; Emadazu zapia.
|
|
|
Pilulak hartu ditut; Zartagina erosi dut; Makina berria jarri dute; Emadazu zapia. Beste batzuk, berriz, izenak hautesten eta eskatzen dituen osagarriak dira (mendira joateko asmoa; lagunak ikusteko gogoa; emeki ibiltzeko aholkua); osagarririk gabe herren geratzen dira izen horiekin
|
eginiko
perpausak: –Asmoa duzu?;. Gogoa dugu;. Aholkua eman dio —osagarri inpliziturik ez badute, zerbait falta dute perpaus horiek—.
|
|
|
Bigarrena, berriz, izenlaguna da, eta honela irudika daiteke: [ (lo egiteko) pilulak] hartzen ditu; hor lo egiteko pilulak sintagma da aditzaren objektu zuzena, eta lo
|
egiteko
perpausa pilulak izenaren izenlaguna da. Lo egiteko sintagmak helburua adierazten du aditzaren konplementu denean, hots, helburuzko perpausa denean, eta funtzioa, berriz, izena modifikatzen duenean (§ 30 kapitulua).
|
|
|
Dantza eta masaje tailerra egiteko asmoa dugu, eta barre terapia egitekotan ere bagara (Berria). Mugimendua adierazten duten aditzen konplementu ere izan daiteke forma honekin
|
eginiko
perpausa: Goizean joan zen mendira, bazkaltzera itzultzekotan, baina ez zen bueltatu (Berria); Hurrengoan itzultzekotan joan da, pozik (Goienkaria).
|
|
|
37.5.3a Mendebaldeko tzearren formarekin
|
eginiko
perpausek tzeagatik formarekin eginikoen erabilera bertsua dute, hau da, galderari erantzunaz: Zertarako?
|
|
|
38.1.3b Hala, juntaturiko perpausetako lehenak kausa iradoki dezake (gau iluna da eta ez da ezer ikusten), edo alboraturiko perpausetakoak (gau iluna da, ez da ezer ikusten). Berdin, erabilera zabala duen larik formarekin
|
eginiko
perpausek: Hain ona delarik, nola ez maita (Lafitte).
|
|
|
Postposizioa denean perpaus nagusiaren eskuinean doa maiz harekin
|
eginiko
perpausa, ohiko moduan: Utzi ditut anitz gauza, sobera mintzatuz ene obra fastikagarri egin dadin beldurrez (Etxeberri Sarakoa); Ihesari eman zitzaizkion, nora eta nola ez zekitela, lurrak jan zitzan beldurrez (Lardizabal).
|
|
|
37.3.3a Helburuzko perpausak egiteko bezala, zertarako osagarriak eratzeko ere maizago erabiltzen da tzeko forma subjuntibozkoa baino; hau ere erabil daiteke, ordea, zenbaitetan bederen, harekin
|
egindako
perpausen errankideak eratuz: Oraindik txikiegia zara lan horretan{ jardun dezazun ∼ jarduteko}.
|
|
|
Forma honekin
|
eginiko
perpausek ere baldintzazko balioa izan dezakete, tzeko soileko perpausek bezala: Horrela ibiltzekotz, hobeto duzu uztea.
|
|
|
38.9b Esan bezala, forma honekin
|
eginiko
perpausek azalpenezko balioa dute; perpaus nagusian esaten denaren justifikazioa eskaintzen dute: Nola Bretainiak mintzaira bat baitu gurea bezala zaharra eta alde guztiz ederra, mintzaira horretako gizon jakintsuenak ikusi nahi izan ditut (J.
|