|
2010
|
|
|
berari dagozkio harridura esaldiak, interjekzioak eta interpelazioak ere. Eta berari dagozkio uquitu, aditzera eman, itz
|
egin
aditzak, agertuko direnak GUrekin batera tartekaturik edo inpertsonalarekin. NI honek, orobat, bere ditu esamolde zenbait:
|
|
2021
|
|
|
ez dute zerrenda mugagabea eta gainera ez dute esanahi lexikorik. Mugagabetasuna eta esanahi lexikoa joan, etorri eta izan/
|
egin
aditzen osagarriek gaineratzen dute, ez aditzek eurek, eta beraz, bi ezaugarri horiek ez daude zuzenean lotuta" adiztasunarekin".
|
|
|
Hona hemen adibide gutxi batzuk:
|
egin
aditzak (amets egin, alde egin, dantza egin, elurra egin, huts egin, jauzi egin, kasu egin, korrika egin, lo egin, oihu egin, negar egin, txalo egin, zin egin), hartu eta eman aditzak (amore eman, atseden hartu, damu hartu, esku hartu, lur hartu, min eman, min hartu, parte hartu, su eman).
|
|
|
Kontra, berriz, adberbio kategoriakoa da, eta postposizio ere izan daiteke aurretik genitiboa hartzen duela, en kontra, instrumentala, z kontra, edo datiboa Iparraldean, i kontra. Bada kontra
|
egin
aditz lokuzioa ere, kontrako izenlaguna (kontrako eztarritik joan), kontrakotasun izena. Badu, beraz, autonomia lexikoa.
|
|
|
Izen horiek inesibo postposizioaz lagundurik agertzen dira, eta burutzat izaten dute aspektu aditz bat, adibidez, egon, ari eta ibili. Beste zenbaitetan,
|
egin
aditz arina ere har dezakete. Hona hemen adibide batzuk:
|
|
|
Ugariak dira euskaraz mota honetako egiturak, batez ere
|
egin
aditzarekin osatuak1: agur egin, alde egin, bekatu egin, barre egin, bekatu egin, bultza egin, burla egin, dantza egin, dei egin, doministiku egin, gogoeta egin, huts egin, irri egin, juramentu egin, kalte egin, lan egin, lo egin, negar egin, oihu egin, orro egin, otoitz egin, porrot egin, poto egin, salto egin, topo egin, zin egin, txalo egin, zintz egin, zurrut egin...
|
|
|
Batzuetan adjektibo kategoriako osagaia da errepikatzen dena, baina hortik ez da beste esanahi bat duen adjektiboa sortzen (adjektibo elkartuetan ikusi dugun moduan); indarra emateko modua baino ez da (§ 14.10.3c). Errepikatze estrategia hau adberbioekin ere egiten dugu, ondoko adibideetan ikus dezakegun bezala; direla predikatu sintagma osatzen dutenak (adi adi egon), direla eratorpen atzizkien bidez sortuak (poliki poliki, astiro astiro); beste batzuetan,
|
egin
aditzarekin osatzen ditugun aditz lokuzioetako lehen osagai gisa ageri dira (asper asper egin). Zenbatzaile eta graduatzaileak ere errepika ditzakegu (guzti guztiak) eta, gaur emankortasunik gabeak izan arren, izenordainak ere aurki ditzakegu errepikatuak (bere bere (a)).
|
|
|
Oinarriaren kategoria kontuan hartuz, zazpi multzo bereizten ditu de Rijkek (2008): a)
|
Egin
aditzarekin (edo beste aditz arin batekin) aditz lokuzioa osatzen duten izenetatik sortu ditugu aharrausika, aitarenka, arnaska, arrantzaka, barreka, bultzaka, deiadarka, doministikuka, garrasika, hasperenka, hazka, hoska, iheska, indarka, irrika, keinuka, lasterka, musuka, oihuka, ostikoka, txioka, zotinka edo zurrungaka. Gertaera izentzat har daitezke horietako gehienak. b) ‘Baliabidea’ edo ‘tresna’ adierako izenak ere izan daitezke oinarri:
|
|
|
Atzizkiak adberbioari ematen dion esanahiari dagokionez, izen bizigabeei erantsirik bi modutako balioak har ditzake sortzen den adberbioak: batetik, oinarriak adierazten duen eginez (bultzaka, burlaka, doministikuka, eztulka, garrasika, indarka, irrika, jauzika, keinuka, tiroka, zirika, zotinka, zurrungaka);
|
egin
aditzarekin aditz lokuzioak osatzen dituzte izen horiek eta ‘jarduera’ adierazten dute askok eta askok (§ 6.2.3a). Egon, ari, ibili eta hasi aspektu aditzen osagarriak izan daitezke adberbio horiek.
|
|
|
Zenbat gaiztakeria dagoen mundu honetan; Astakeria handiak egin ditu bere bizitzan. Azken adibide honetan ikusten dugunez, gainera, keria atzizkia erantsiz sortu diren izen asko
|
egin
aditzaren objektu izan daitezke: Ohartzen naiz nolako gaiztakeriak egin ditudan (Elizen arteko Biblia); Gero eta zerrikeria handiagoak eginda ere (X. Mendiguren Elizegi); edo esan aditzaren objektu:
|
|
|
Euskaltzaindiak (1991) hitz elkartu sintetikotzat (§ 7.2.7) hartu zituen gintza atzizkiaz sortutako izenak Hitz Elkarketa/ 3 liburuan,
|
egin
aditzaren oihartzuna dagoelako. Hala ere, elementu beregaina ez den heinean, eratorpenean sailkatu dugu Gramatika honetan, Azkuek edo Villasantek egin bezala.
|
|
|
4.2.3a
|
Egin
aditza dute oinarrian bi atzizki hauek. Lehenak ez du formalki inolako atzizkirik egilea adierazteko; bigarrenak, ordea, garbi asko ageri du le aditzoinari erantsia; horregatik ez da hain harrigarria gerragin/ gerra egile, bertsogile/ bertso egile, ongigile/ ongi egile bikoteak aurkitzea.
|
|
|
birrarto, desegin, desberdin. Arto izena da eta birrarto ere bai;
|
egin
aditza da eta desegin ere bai; berdin adjektiboa da eta kategoria berekoa da desberdin ere. Hizkuntzalariek bigarren ezaugarri bat ere nabarmendu dute, kategoria bateko baino gehiagoko oinarriei lotzen zaizkie aurrizkiak; beheraxeago ikusiko dugu izenek eta aditzek har dezaketela bireta aditzek zein adjektiboek des.
|
|
|
15.2.2b Egin, eman, hartu, bihurtu... aditzekin elkartzen ditugun izenak. Adibide gehienak
|
egin
aditzarekin osatzen ditugu: Min egin zion bihotzak:
|
|
|
Adberbioek, izenek edo adjektiboek ez bezala, ez dute determinatzailerik hartzen euskaraz, eta ez dute inolako komunztadurarik
|
egiten
aditzarekin: gazteak egin du/ gazteek egin dute.
|
|
|
Perpaus horietan, gazte hitzak (a) artikulua hartzen du, eta bigarren adibidean numero marka ere (k), eta komunztadura egiten du aditzarekin (gazteak... du; gazteek... dute). Baina gaur hitza biluzik dago, ez du artikulurik onartzen, eta ez du inolako komunztadurarik
|
egiten
aditzarekin, hitza beti bakarrik, inolako eranskinik gabe, ageri baita. Hori gertatzen da adberbioekin.
|
|
|
23.2.1.3.1h Lokuzio hauetako
|
egin
aditz arina da, berezko esanahirik ia ez duena. Ez da esanahi osoa duen egin, zerbait sortzea adierazten duena (etxea egin, habia egin, tratua egin).
|
|
|
hitz egin (egilea), barau egin (esperimentatzailea). Bi egin hauetaz gain,
|
egin
aditz laguntzaile ere bada mendebaldeko hizkeretan (esan dagigun egia osoa (§ 26.3.3)) eta aditzaren beraren galdegaitasuna nabarmentzeko ere erabili ohi da Hegoaldean (ikus § 41.4.1d, § 41.4.1e).
|
|
|
23.2.1.3.2d Lokuzio hauetako aditzen esanahia, funtsean, eman eta hartu aditzen esanahi bera da (edo oso gertu dago, behintzat). Hortaz, ezin esan dezakegu
|
eginen pareko
aditz arinak direnik. Aditzaren argumentu egitura bera du lokuzioak ere:
|
|
|
(Ubillos). Hortaz, hitzeman edo huts
|
egin
aditz trantsitibo bihurtu direla esan daiteke. Hizketa ekintza adierazten duten lokuzioek ere onartzen dituzte adierazpen perpaus osagarriak:
|
|
|
[[Goiz honetan Ø1 hitz egin dizun] gizonari1] eman diot liburua. Adibide horretan, perpaus erlatiboan isilpean dago [gizonak], hitz
|
egin
aditzaren subjektua, perpaus nagusiko sintagma datiboaren (gizonari) erreferentzia bera duena.
|
|
|
Solas
|
egin
aditzak osagarri hurbil bat badu kasu soziatiboa hartzen duena; ez, ordea, gosaldu aditzak. Ondorioz, sintagma soziatiboaren erlatibazioa ez da baldintza beretan egiten bi aditzekin.
|
|
|
Esate baterako, Bera egin zuten erantzule esaten dugunean, adibideak ez darama barnean ‘bera egin zuten’, perpaus horretan egin ez baita bere ohiko adieran ulertzen —ez dago inolako ‘gauzatze fisikorik’—, baizik eta ‘norbaiti ezaugarri bat egotzi’ edo horrelako zerbait adierazten du, eta adiera horretan erantzule elementua nahitaezkoa da. Desberdintasuna argiago ikusteko, ohart gaitezen adibide horren parean izan daitezkeela
|
egin
aditza erabiliz osatutako honako hauek ere: Zubia egurrezkoa egin zuten; Dorrea okertuta egin zuten.
|
|
|
Autoreek osagaien arteko lotura horren ezaugarriak zedarritzeko azterketak egiten dituzte. Badira berezitasun sintaktikoak, batzuetan determinatzailea ezinbestekoa da (euria egin); beste batzuetan ezinezkoa(* loa egin); zenbaitetan determinatzaileak esanahia aldatzen du (gauza desberdinak dira lan egin eta lana egin); desberdintasun sintaktikoak (ez du lanik egin/* ez du hankarik egin);
|
egin
aditzaren eta izenaren arteko harreman semantikoak aski desberdinak dira, eta zenbait kasutan egin aditzak ez du" pisurik", galdua du esanahia: lan egin, irri egin, negar egin edo barre egin alde batean daude, baina hanka egin edo piper egin bezalakoak beste batean.
|
|
|
Autoreek osagaien arteko lotura horren ezaugarriak zedarritzeko azterketak egiten dituzte. Badira berezitasun sintaktikoak, batzuetan determinatzailea ezinbestekoa da (euria egin); beste batzuetan ezinezkoa(* loa egin); zenbaitetan determinatzaileak esanahia aldatzen du (gauza desberdinak dira lan egin eta lana egin); desberdintasun sintaktikoak (ez du lanik egin/* ez du hankarik egin); egin aditzaren eta izenaren arteko harreman semantikoak aski desberdinak dira, eta zenbait kasutan
|
egin
aditzak ez du" pisurik", galdua du esanahia: lan egin, irri egin, negar egin edo barre egin alde batean daude, baina hanka egin edo piper egin bezalakoak beste batean.
|
|
|
Partizipioa erlatibo libro laburtu batean ere ager daiteke
|
egin
aditzarekin, norbaiten alegiazko jarrera adierazteko: Ez ikusiarena egin zuen.
|
|
|
bihotz ukitu (Orixe), esku etendu (Mogel), gogobete, indarberritu, itxuraldatu, odolustu, antzaldatu, lokartu eta horien gisakoak.
|
Egin
aditzaz baliatuz osatzen ditugu aditz lokuzio asko euskaraz. Holako aditzen ezaugarriak gramatikek (EGLU II 1987b, EGLU Laburra 1993) eta hainbeste autorek aipatu izan dituzte:
|
|
|
Erreferentziakidetasuna aukerakoa denean, esplizituki aipa daiteke osagarriko subjektua (harritu zara nik egia esateaz), edo testuinguruak erabaki dezake zein den subjektu birtuala (aurpegia estaltzeko ahaleginik ez egiteak gogaitzen ninduen gehien: joko semantikoak iradokitzen du ez dela nik izango
|
egiteak
aditzaren isilpeko subjektua; testuinguru zabalagoak emango liguke aukera subjektu hori zein den jakiteko). Dena den, joera bereziki markatua dute erreferentziakidetasunerako mendeko perpaus osagarri jokatugabeek.
|
|
|
Ezkilak jo du; Eguzkiak dirdiratzen du; Gehien distiratzen duen izarra da; Goiz argitu du gaur; Atzo hamarretan ilundu zuen... Holako asko euskaraz
|
egin
aditzaz baliaturik ematen ditugu: ulu egin, intziri egin...
|
|
|
41.4.1e Kontuz ibili behar da, ordea, noiz den egoki egin hori erabiltzea. Gaur egun askotan ikusten baitugu
|
egin
aditzaz bestelako galdegaia duten perpausetan. Adibide hauetan, esaterako, ez da zilegi egin erabiltzea, hurrenez hurren beti, erreklamazio bat eta zer nolako ondorioak eragin ditzaketen drogek direlako galdegaia, nabarmendu nahi dena, eta ez aditza:
|