|
2000
|
|
|
Koldok instantzia, salaketa eta gainerako idatzien kontu egiten du. Gerra pertsonala
|
dauka
aditz formekin, orriak eta orriak zirriborroz betearazten dizkiona. Temoso eusten dio hala ere bere trintxerari, harik eta ginearrarekin xakean jokatzera joaten den arte.
|
|
2005
|
|
|
Funtsean gazteleraren azentueraren araua da (Harris 1991) nagusitzen dena silaba bikoetan, dela izenki mugagabeetan, dela aditz partizipioetan. Partizipioen arau horiek eragina
|
daukate
aditz jokatuetan (beharbada euskara idatziaren menpekotasunak eraginda) eredu nagusi bi sortzen direla. Silaba bikoetan gertatzen den desberdintasun nabarmen hori kuantifikatuz gero, ondoko taula eta grafika osa ditzakegu:
|
|
2006
|
|
|
Eta absurdoa litzateke, agian, aditz sisteman ere hutsuneak uztea, frogaezinak gerta litezkeen balizko erabilera irizpideen arabera. Hala ere, aitortu beharra
|
daukat
aditz forma horiek sentsazio bitxia sortzen didatela: barregura, harridura eta xinpatiaren arteko nahaste moduko bat, alegia.
|
|
2007
|
|
|
B.3.3 Galdegaia
|
dauka
aditz aurrean
|
|
|
B.3.4 Galdegaia
|
dauka
aditz ostean
|
|
|
Laugarren testuan bigarren perpausak galdegaia
|
dauka
aditz ostean, bigarren kokalekuan. Atzen perpausean ere aditz atzean dago galdegaia (ihizian).
|
|
|
Testuotan alde batera utziko ditugu lehenengo perpausak (galdegaia
|
daukate
aditz atzean). Bigarren perpausetan lehenengo testuak aditz ostean dauka galdegaia (merkaturat); bigarrenak, ostera, aditz aurrean (Biaietan).
|
|
|
Testu biotan lehenengo perpausek galdegaia
|
daukate
aditz ostean. Lehenengo testuan bigarren perpausak aditz ostean dauka galdegaia (ezkabiarekin), baina hirugarrenean aurrean (Ezkabi).
|
|
|
Hasiera perpausak galdegaia
|
dauka
aditz gibelean, eta errazago irakurtzen da aitzinean edukita baino:
|
|
2015
|
|
|
Landucciren hiztegiko adibideak kontuan hartuta, ten morfema agertzen da gutxienez ere partizipioa li eta gi/ ki duten aditzetan. Baita l amaiera
|
daukan
aditz bakarrean ere: hil?
|
|
2017
|
|
|
Zazpi gertakari nabarmentzen dira: a) izan en adizki bereziak; b) edun en erroa; c) edun en hitanoko adizkiak; d) NOR NORI NORK saileko erroa; e) egin erroa; f) egon/ ibili/ jardun/ eragon aditzak; g)
|
eduki
aditzaren nagusitasuna.
|
|
2019
|
|
|
Morfologiari dagokionez, bi hizki: tzen eta ten
|
dauzkagu
aditz nagusia osatzeko; aditzoinaren amaiera nolakoa den arabera: etor tzen/ joa ten modukoak jasoko ditugu.
|
|
|
2.2. Baztertu gabe
|
dauzkagun
aditz moduei begira
|
|
2021
|
|
|
21.5.2a Prolatiboa deitzen dugun [PS... TZAT] sintagma aditz jakin batzuekin agertuko zaigu beti, hartu, eman,
|
eduki
aditzekin batez ere: Frantsesa daukate hizkuntza ofizialtzat; Oparitzat liburu bana eman nien; Asto zaharra gaztetzat saldu zioten.
|
|
|
Bigarrena Nire emaztea gaixo dago esaldiaren pareko izango litzateke, genitiboaren ordez ergatibodun subjektuarekin. Baina bietan ere* edun eta
|
eduki
aditzak ez lirateke benetako predikatuak izango: loturazko aditzak lirateke, eta kanpotarra eta gaixo izango genituzke perpaus horietako predikatu nagusiak.
|
|
|
Parafrasi horien bidez izenordaina daukaten perpaus erlatibo jokatugabeak nola interpretatzen ditugun irudika dezakegu. Har dezagun lehen adibidea (ez daukagu non lo egin); hor ez da
|
eduki
aditzak eskatzen duen izen sintagma objekturik, agerian bederen. Hain zuzen, non lo egin perpausak betetzen du leku hori.
|
|
|
Hain zuzen, non lo egin perpausak betetzen du leku hori. Ordea, izen sintagma balitz bezala ulertzen dugu perpaus hori; zehazkiago erranez,
|
eduki
aditzaren objektu zuzenaren ardatza leku balitz bezala interpretatzen dugu, erran nahi baitu semantikoki non izenordainari dagokion izen abstraktua balitz bezala. Halaber, izan zuten zertaz mintza adibidean komunikazio aditz baten testuinguruan zertaz instrumentalak solasgaia adierazten baitu, araberako izena (gai) egiten dugu izan zuten aditzaren objektu zuzenaren izen ardatza gure interpretazioan.
|
|
|
37.4.4f Aditz kopulatiboekin ere joan daiteke tzeko formako perpausa, predikatu funtzioan —izan, egon eta* edun,
|
eduki
aditzekin, alegia—, aditz perifrasiak eratuz zenbaitetan: Harritzeko da zenbat lan egin duen; Jaialdia hasteko zegoen.
|
|
|
37.4.4h Zerbaiten falta edo gauzatu gabeko zerbait adieraz dezake, berriz, egon edo
|
eduki
aditzekin doanean: Ikusteko dago zer ekarriko duen datorren agintaldiak (Argia); Zu eta gu lezio asko jasotzeko gaude oraino (Argia); Duela urtebete ez bezala, sasi gutxiago dauka garbitzeko (Berria).
|
|
|
24.3.4e* edun eta
|
eduki
aditzak erabiliz osatzen diren egitura kopulatiboetan, predikatua partizipioaren gainean eraikitako mendeko perpausa ere izan daiteke: Mende erdia joana dugu; Begiak nahigabez lausotuak ditut; Lanak amaituak al dituzu?; Autoa konpondua dut; Bihotza nahigabetuta daukagu; Kontu horiek lehen ere entzunak dauzkat; Eskuak izoztuta zeuzkan.
|
|
|
24.3.4a Egitura kopulatiboak gehienetan izan eta egon aditz intrantsitiboekin gauzatzen dira. Baina euskaraz bada aukera ukan eta
|
eduki
aditz trantsitiboekin egitura kopulatiboak osatzeko eta predikatuaren eta subjektuaren arteko lotura bideratzeko, zenbaitetan egitatezko lotura dena eta beste batzuetan psikologikoa edo baizik ez: Urte erdia joana dugu; Berri hori nik asmatua duzu; Oheak eginda/ eginak dauzkagu; Asperturik dauzkazu lagunak; Emaztea triste dut/ daukat; Lan handiak dituzu horiek.
|
|
|
Lehenbizikoa, esate baterako, Urte erdia joana da esaldiaren parekoa da; eta Oheak eginda/ eginak daude esan nahi du hirugarren adibideko esaldiak. Esaldi kopulatibo horien eta
|
eduki
aditzaren esanahia gordetzen dutenen aldea ikus daiteke, aurreko adibidekoak honako beste honekin alderatuta: Diru asko daukate horiek iruzurrez beretua; eduki aditzak bere esanahia gordea du azken honetan, eta iruzurrez beretua predikatua diru asko objektuari begirako osagarri predikatiboa da, bigarren mailako predikatua.
|
|
|
Esaldi kopulatibo horien eta eduki aditzaren esanahia gordetzen dutenen aldea ikus daiteke, aurreko adibidekoak honako beste honekin alderatuta: Diru asko daukate horiek iruzurrez beretua;
|
eduki
aditzak bere esanahia gordea du azken honetan, eta iruzurrez beretua predikatua diru asko objektuari begirako osagarri predikatiboa da, bigarren mailako predikatua.
|
|
|
25.3.2c Partitiboa guti erabiltzen da izan, ukan, egon eta
|
eduki
aditzekin ez bada. Ahala edo beharra adierazten da horrela, sarritan:
|
|
|
J. Mogel). Egon —lehen pertsonan beti— eta
|
eduki
aditzarekin egiten diren esaldi horietan zerbait falta dela susma daiteke; pentsa daiteke azpian ustean egon, ustean eduki edo horrelako zerbait dagoela; eta, beraz, iritzi predikatuak direla.
|
|
|
Aditz laguntzaileen artean argumentu bakarreko eta bi argumentuko izan aditzari dagozkionak, bi eta hiru argumentuko edun aditzari, eta* edin eta* ezan aditzei dagozkienak bildu dira. Trinkoetan etorri, joan, ibili, egon, eraman, jakin, ekarri eta
|
eduki
aditzei dagozkien adizkiak bildu dira. Irakurlea erraz konturatuko denez, den denak aditz jokatuak dira.
|
|
|
Ibili aditzaren lau aldagai: nenbilen, zebilen, dabiltza eta dabil; egon aditzaren bat, daude; eta beste bat
|
eduki
aditzarena, daukat (ikus 5 irudia).
|